سوڭعى كەزدەرى قوعامدا تالاستىڭ ءبىرى وسى «شۇكىر مەن قاناعاتقا» قاتىستى بولىپ ءجۇر. وتقا ماي قۇيعانداي ەتىپ تۇرعان وسى ەكى سوزگە قاتىستى ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ وربۋىنە نە سەبەپ؟ قازىر ءبىر جاعىنان نارىقتىق قاتىناستاردىڭ ەنۋىنە بايلانىستى قوعامدىق ساناعا ىقپال ەتەتىندىگىنە بايلانىستى، «شۇكىر مەن قاناعات» قازاقتى ورعا جىعادى دەگەن پىكىرگە قاتىپ قالعاندار پايدا بولسا، ەكىنشىلەرى، «شۇكىر مەن قاناعات» يسلامي ءدىني ۇعىمدا نەگىزىگى كۋلتتى ۇعىمدارىندىڭ بىرىنە كىرەتىندىكتەن ء«بىزدى ەلدىگىمىز بەن اماندىعىمىز وسى «شۇكىرلىك پەن قاناعاتشىلىقتى بەرىك ۇستانۋمىزدا» دەگەن ويلاردى ايتۋدا. ارينە ەكىنشى پىكىردى ۇستانۋشىلاردىڭ ىشىندە ءدىنشىلى مەن ءدىندارى ارالاس. ياعني، ءدىنشىلى فاناتتىق دەڭگەيدەگى ادام دەسەك، ءدىندارى تاقۋالىق دەڭگەيىندەگى كىسى رەتىندە پايىمدايمىز. وسىلاردىڭ ىشىندە قاتتىراق پىكىرلەسۋشىلەرى نەگىزىنەن دىنشىلدەرى بولسا كەرەك. اتالعان ۇعىمداردى پىكىر تالاستىرۋشىلاردان بولەك سونى وقىپ قايىسىنا بولىسارىن بىلمەي باس قاتىرىپ وتىرعان كوپشىلىك قاۋىم ءۇشىن «العا جۇرسە اربا سىنادى، ارتقا جۇرسە وگىز ولەدى» دەگەن ءحالدى ءبىلدىرىپ تۇرعانداي.

«شۇكىر مەن قاناعات» ۇعىم رەتىندە ۇلكەن رۋحاني كەڭىستىكتەردى قامتىپ جاتقان تۇسىنىك رەتىندە قاراۋ كەرەك. دەسە دە وسى سوزدەردى كۇندەلىكتى قولدانىستا وڭ جانە تەرىس ماعىنالارىنا ەتەنە الىپ كەتكەندىگى بىلىنۋدە. ورىندى ورىنسىز قولداۋ سالدارىنان وسى سوزدەر جاعىمسىز ماعىناعا اينالىپ بارادى. قازاقتىڭ «جامان ادام قۇدايشىل»، «جۇتاعان جۇرت شۇكىرشىل» دەۋى رۋحاني سوزدەردى ءوزىنىڭ ناداندىعى مەن ناپسىسىنە جىعىپ سويلەگەندەرگە قاتىستى ايتىلسا كەرەك. ەندى جاعىمسىز تەرىس ماعىناسىنا توقتالساق. ادامدار ءوزىنىڭ قانداي دا ءبىر تەرىس ىستەرى مەن ەنجارلىعىن اقتاۋدا وعان جاۋاپ رەتىندە جاي سىلتاۋ ايتىپ قويا سالمايتىن كورىنەدى. وعان بارشا رۋحاني كەڭىستىگى ادامي قۇندىلىقتاردىڭ بيىگى بولعان ۇعىمدارمەن الىپ كەلىپ جاۋاپ بەرەدى. سونىڭ ءبىرى جالقاۋ مەن ەنجارلاردىڭ «شۇكىر مەن قاناعات» تۇسىنىگىن وڭ جامباستارىنا كەلەتىن ىڭعايلى ءسوز قىلىپ العاندىعى. قاراپايىم مىسالمەن كەلتىرەتىن بولساق ۇيىندە جۇمىس جاساماستان، قۇر اياقتى سوزىپ قويىپ جاتىپ، اقتالۋ ءۇشىن وسى ءسوزدى سەرىك ەتۋشىلەر بارشىلىق.

قوجاناسىر ايتتى دەگەن سوزدەر حالىق اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ، حاتقا تۇسكەن مىنا ءازىلدى مىسال ەتىپ الساق.

قوجەكەڭ ءبىر جالقاۋدان: «جاعدايىڭ قالاي؟» – دەپ سۇراپتى.

– تاپسام جەيمىن، تاپپاسام قاناعات ەتەمىن! – دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

– قاناعاتىڭ ءبىزدىڭ قالانىڭ يتتەرىنە ۇقسايدى ەكەن، – دەپتى قوجا. راسىندا جالقاۋلىققا قاتىستى قاتتى سىني تۇرعىدان ايتىلعاندىعىن كورسەتىپ تۇر. دەمەك حالقىمىزدا جالقاۋلاردىڭ «قاناعات» ءسوزى وزدەرىنە بەتپەردە ەتەتىندىگىنە قاتىستى ەرتەدەن ايتىلىپ كەلە جاتقاندىعىن بىلدىرەدى.

اتاقتى تاريحشى، الەۋمەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە ەسەپتەلەتىن ينب حالدۋننىڭ تاريحتى سارالاپ قاراستىرعاندا ول دا وسىعان ۇقساس ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە توقتالىپ كەتەدى. سول زامانداعى قارا ءناسىلدى حالىقتاردىڭ قۇلدىققا تىم بەيىم، وزدەرىنىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان ىشكى جاقىندىقتارىنا قاتىستى ءمان بەرىپ، ولاردىڭ ءبىلىم الۋعا دەگەن ۇمتىلىستارىنىڭ جوقتىعىنا قايران قالىپ، بىلگىسى كەلىپ تەكسەرگەن. سوندا العان جاۋابى، ايتۋلارىنشا «كەزىندە پالەنشە پايعامبار تۇسىندا وسىنداي قۇداي ءبىزدى قارعاپتى-مىس، ءبىز سودان وسىنداي ەنجارمىز» دەپ اقتالعان كورىنەدى. بايقاپ تۇرعاندارىڭىزداي بۇلار دا وزدەرىنىڭ ەنجارلىعى مەن قۇلىقسىزدىقتارىن قۇدايلىق ۇعىمنان باستاۋ العىزىپ، ونى ءبىر كيەلى تۇسىنىكتەرمەن جاپقىسى كەلەتىندىكتەرىن بىلدىرەدى. زامانىندا يبن حالدۋن مۇنى ناعىز ناداندىق رەتىندە باعالاپ كەتكەن. حاكىم اباي دا: «بايلىقتى جاراتقان قۇداي، كەدەيلىكتى جاراتقان قۇداي، سەنى باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس» دەپ بەت جوق ءوزىنىڭ بويىنداعى ەنجارلىق پەن جالقاۋلىقتىڭ قۇدايلىق تۇسىنىكتەگى سوزدەرى قولدانا بەرۋدى دۇرىس ەمەستىگىن ايتقان.

ىسكەرلىك پسيحولوگيا عالىمدارىنىڭ پىكىرىنە ءمان بەرسەك. ولاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ادامداعى ارەكەتسىزدىك، ادامدى كەرى سۇيرەيدى. ادامداعى پروگرەسس توقتاپ كەرى كەتۋشىلىك بولاتىندىعىنا باسا ءمان بەرەدى.

قانشا دەگەنىمەن ءبىزدىڭ قوعامدا دا ماتەرياليستتىك تۇسىنىكتەر حالىقتىڭ ايتارلىقتاي بولىگىندە ورناپ قالعان. وعان ءبىرىنشى سەبەپ كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتى تولىعىمەن ماتەرياليستىك جانە ۋتوپيالىق سانانى بارشا ەلدىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە ۇمتىلعان ەدى. بىرىنشىدەن، سونىڭ سالدارى بولسا، ەكىنشىدەن، بىزگە كاپيتاليستىك قاتىناستار كىرگەننەن باستاپ باتىستىق ىسكەرلىك ۇعىمدار مەن بىرگە سول ەلدەردىڭ كەيبىر سالتى مەن ۇعىمدارى ءبىزدىڭ ۇلتتىق تانىمىزعا قايشى كەلەتىن ويلار مەن ارەكەتتەر قوسارلانا كىرە كەتتى. سودان بولار وسى «شۇكىر مەن قاناعات» ۇعىمىنا بىردەن دۇرىس ەمەس دەگەن پايىممەن پىكىر بىلدىرەدى. جوعارىدا ايتقانداي قوعامدا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن رۋحاني كەڭىستىكتە ەركىندىك بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اتا دىنىمىزگە حالىق قايتا بەت بۇردى. بەت بۇرۋدىڭ بارلىعى بۇرىنعى كەيپىننەن دە باسقاشا جاعدايلاردى الىپ كەلدى. قازاقتىڭ جەرىندە بۇرىن سوڭدى بولىپ كورمەگەن كەيبىر فاناتتىق، سىرتقى تۇسىنىكپەن تون پىشۋشىلىك جاعدايلارى ورىن الىپ، «شۇكىر مەن قاناعات» سياقتى دىندەگى كۋلتتىك سوزدەرگە قارسى پىكىرگە ءبىر جاقتى قارسى شىعۋ دا بارشىلىق.

ەندى يسلامدىق تۇرعىدان وسىعان ءمان بەرىپ وتسەك. راسىندا يسلام دىنىندە «شۇكىر مەن قاناعات» ادامنىڭ الدىمەن دۇنيەلىك ىستەرگە تىم بەرلىپ كەتپەۋىنە ءمان بەرسە، ەكىنشىسى جۇرەك تىنىشتىعىن ساقتاۋعا ەرەكشە قولدانىلادى. سوعان قاتىستى يمام اعزامنىڭ باسىنان وتكەن كەڭ تارالعان مىنا وقيعانى مىسال ەتسەك.

يمام اعزام بىلىمىمەن قوسا ساۋدامەن دە اينالىستى. كۇندىز مەشىتتە بەسىن ۋاقىتىنا دەيىن شاكىرتتەرىنە ساباق بەرسە، بەسىننەن كەيىن ساۋداسىنا قارايتىن. ءبىر كۇنى شاكىرتتەرىنە ساباق بەرىپ وتىرعاندا ءبىر ادام مەشىتتىڭ ەسىگىنەن ايقايلاپ:

– ءاي، يمام، تاۋار ارتىپ كەلە جاتقان كەمەڭ سۋعا كەتتى، – دەيدى. يمام اعزام از عانا بوگەلىپ ء«الحامدۋليللاھ» دەيدى دە، ساباعان جالعاستىرا بەرەدى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ءدال سول ادام قايتادان كەلىپ:

– ءاي، يمام، ايىپقا بۇيىرما، قاتەلەسىپ كەتكەن ەكەم، باتقان كەمە سىزدىكى ەمەس كورىنەدى، – دەيدى. يمام اعزام بۇل جاڭالىققا دا ء«الحامدۋليللاھ» دەيدى. حاباردى جەتكىزگەن كىسى تاڭ قالىپ:

– ۋا، يمام، كەمەڭ باتتى دەپ حابار جەتكىزدىك. ء«الحامدۋليللاھ» دەدىڭ. باتقان كەمە سەنىكى بولماي شىققانىن ايتتىق. تاعى ء«الحامدۋليللاھ» دەدىڭ. بۇل شۇكىرشىلىك (حامد) نە ءۇشىن؟ – دەيدى. سوندا يمام اعزام:

– سەن كەمە باتتى دەپ ايتقانىڭدا جان دۇنيەمە، جۇرەگىمە ءۇڭىلدىم. دۇنيە مال-مۇلىك ءۇشىن قامىقپاعانىم ءۇشىن اللاعا شۇكىرشىلىگىمدى ءبىلدىردىم. ماعان باتقان كەمە مەنىكى ەمەس ەكەنىن ايتقانىڭدا تاعى دا جۇرەگىمدى تىڭدادىم. دۇنيە بايلىعىنىڭ قايتا ورالعانىنا تيتتەي دە قۋانىش سەزىلمەدى، جۇرەگىمنەن. سول باياعىنشا، بىرقالىپتى ەكەن. بايلىققا، دۇنيەگە قۇشتارلىق بولماعانى ءۇشىن، اللانىڭ بەرگەن وسى جۇرەگى ءۇشىن تاعى دا وعان شۇكىرشىلىگىمدى ءبىلدىردىم، – دەگەن ەكەن.

جوعارىدا ايتقانداي ادامنىڭ جۇرەگىنىڭ تىنىشتىعى الدىمەن ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى. جۇرەگىندە تىنىشتىق بولماسا ادامنىڭ ىسىنەن تىنىشتىق كەتىپ قويماي، دەنساۋلىعىنا دا كەرى اسەرى ەتەدى. وقيعاعا ءمان بەرسەك بۇل ءبىز ايتىپ جۇرگەندەي تىلمەن ايتىپ، دىلمەن بەكىتە بەرمەيتىن ارەكەتتەردەن ارىدە جاتقان تاقۋالىقتىڭ جوعارى دەڭگەيى رەتىندە باعالاۋعا بولادى. قاراستىرىپ وتىرعان «ەنجار مەن جالقاۋلاردىڭ» دۇنيەسى قۇرىپ كەتتى دەسەك، وسىنداي سابىرلىلىقتى تانىتىپ وتىرۋى ەكى تالاي. يمام اعزامنىڭ ءوزى زامانىندا ءبىلىم مەن دۇنيەلىك جەتىستىكتەر بيىگىنە جەتىپ، ەكى سالادا دا باي بولعان كىسى. بۇل دا مۇسىلماندىقتىڭ ۇلگىسى ىسكەر بولۋعا باعىت بەرەتىندىگىن بىلدىرەدى.

باتىستىق ىسكەرلىك پسيحولوگيانى زەرتتەۋشىلەر دە وسىعان ۇقساس وقيعالارعا توقتالادى. ماسەلەن، كاسىپورىندارى بانكروت بولعان كەزدەرى مىقتى وزىنە دەگەن سەنىمدى بيزنەسمەندەر اياققا بىرنەشە جىلدان كەيىن قايتا تۇرىپ كەتكەندەرىن ايتادى. ال كەرىسىنشە بولعان وقيعانى جۇرەگىنە تىم جاقىن قابىلداپ، ءوزىنىڭ ىشتەي جانە سىرتتاي ۇنەمى پسيحولوگيالىق كۇيزەلىستەرگە ۇشىراتقان كىسىلەر قايتا ورىنا تۇرا الماي، ءتىپتى دەنساۋلىقتارىنا دا زاقىم كەلتىرىپ العاندىعىن بايان ەتەدى.

سوندىقتان دا ادامدا جۇرەك تىنىشتىعى بولعان كەزدە ول كەز كەلگەن جاعدايدا دا قايتا ورىنا تۇرىپ كەتۋىنە مۇمكىندىكتەرى جوعارى بولادى دەيدى.

يسلامدا دا التى نارسەنى التى جەرگە جاسىردىم دەي كەلە، بايلىقتى قاناعاتقا جاسىردى دەۋىنە قاتىستى پىكىرلەپ كورسەك. بۇل جەردە جوعارىدا ايتىلعان جالقاۋ مەن ەنجارلىقتىق فورماسىنان بولەك بيىك رۋحاني ولشەم رەتىندە قاراستىرىلعان دەيمىز. داۋلەتتى ادامدا ىنساپ پەن قاناعاتى بولسا، ارتىلعانىڭ ەلگە بەرىپ قايىرىمدىلىق جاسايدى. ەگەر ادامنىڭ بويىندا ىنساپ بولماسا ونىڭ ء«وزى تويسا دا، كوزى تويمادى» دەگەندەي بەت قاراتپاي اقشا جيناۋمەن بولادى. قازاقتا «باي بولماعان باي بولسا، جايلاماعان جەر قالماس» دەۋى وسى ءبىر ادامداعى ىنساپ دەگەن ولشەمنىڭ بولماۋى ادامدى تويىمسىزدىق پەن جيعان دۇنيەنى ءوزى دە، وزگە دە قىزىعىن كورمەي وتەتىندىگىن ءبىلدىرىپ تۇرعانداي.

«شۇكىر مەن قاناعات» بايىپ كەتكەن جان ءۇشىن عانا ەمەس. قاراپايىم جان ءۇشىن دە قاجەتتى رۋحاني ولشەم دەۋگە بولادى. تاڭنان كەشكە دەيىن ەڭبەك ەتتى، بىراق ويلاعان دەڭگەيىندەي تابىس تابا قويمادى، سول كەزدە ءوزىنىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان جەۋدەن ساقتاسا، ەكىنشى وسى سوزدەردى ءوزىنىڭ دىلىنە سىڭىرە بىلگەن كىسىلەر «تاپقانىم از» ەكەن دەپ ارامعا ۇمتىلمايتىن بولادى. مىنە، وسى تۇستان «شۇكىر مەن قاناعات» ادام ءۇشىن پايدالى بولىپ كەلدى.

بۇل جەردە ءبىز ماسەلەگە تاقۋالىق تۇرعىسىنان قاراپ وتىرمىز. ەڭ باستى جۇرەك تىنىشتىعىنا ءمان بەرۋ كەرەك. «كەدەيدىڭ كەربەزىنەن ساقتا» دەپ وسيەت رەتىندە ايتىلاتىن سوزدەر جوعارىدا ەنجارلىق پەن جالقاۋلىقتى سەرىك ەتىپ، «شۇكىر مەن قاناعاتتى» سوزدىك قولدانىسىن تۇراقتى قولدانىسقا اينالدىرعاندارعا قاراتا ايتىلعانداي. «شۇكىر مەن قاناعاتتى» جالقاۋلىقتىڭ سەرىگى رەتىندە ەمەس رۋحاني بيىك ولشەم رەتىندە قولدانىپ، سونى دىلىمىزدە بەكىتۋشىلەر كوپ بولعاي.

رۋسلان احماعانبەتوۆ

Abai.kz