قابىرعاڭدى قايىستىراتىن، قاباعىڭا كىربىڭ سالاتىن، جانىڭدى قۇلازىتاتىن، جۇرەگىڭدى سىزداتاتىن كۇندەر بولادى. 16 قىركۇيەك - سونداي كۇندەردىڭ ءبىرى. ويتكەنى بۇل كۇنى الاشتىڭ اقسەلەۋى ارۋاققا اينالدى. ارامىزدان و دۇنيەگە اتتاندى. اقىلمان - اقسەلەۋ، عالىم - اقسەلەۋ، ەتنوگراف - اقسەلەۋ، كۇيشى - اقسەلەۋ، سەرى - اقسەلەۋ، قازاقتىڭ جوقشىسى بولعان اقسەلەۋ وسىدان تۋرا ءبىر جىل بۇرىن جۇرتىنان ماڭگىلىككە جىراقتادى. قاسيەتتى قادىر تۇنىندە سوڭعى تىنىسىن الدى. سودان بەرى دە جىل اينا­لىپتى. الاش اقسەلەۋسىز ءبىر جىلىن وتكىزدى.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك تۋرالى اڭىز كوپ. ونىڭ ءومىرىنىڭ ءوزى اڭىزبەن ورىلگەن. قۇرداستارى، زامانداستارى ءبىر عانا «قۇنانبايدىڭ شاقشاسى» تۋرالى اڭگىمەنى سان قۇبىلتىپ ايتادى. ول دا اڭىز. سلان بالاسى - قازاق دالاسىنداعى كوشپەلى ءومىردىڭ سوڭعى كورىنىسىن كورگەن قازاق. ونىڭ اتا-بابا سالتىنا، ادەت-عۇرپىنا، ومىرلىك قاعيداتتارىنا، كۇيى مەن انىنە، سىرى مەن سىنىنا، شەجىرەسىنە، تاريحىنا ادال بولاتىنى، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋدەگى جانكەشتىلىگى وسىندا جاتىر. بىلدەي ءبىر عىلىم ينستيتۋتى جىلداعان ۋاقىتىن سارپ ەتىپ شىعاراتىن «قازاقتىڭ كۇي ونەرى»، «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىن» ءبىر ءوزى دايىنداپ، باسپاعا ۇسىندى. ول قالىڭ وقىرماننىڭ قولىنا ءتيدى. جانكەشتىلىك دەگەندە ءبىز وسىنى ايتىپ وتىرمىز. ۇلتىن ءسۇيۋ، الاشقا ادال بولۋدىڭ جولىن اقاڭ بىزگە ءوزىنىڭ ەڭبەگىمەن كورسەتىپ كەتتى.

قابىرعاڭدى قايىستىراتىن، قاباعىڭا كىربىڭ سالاتىن، جانىڭدى قۇلازىتاتىن، جۇرەگىڭدى سىزداتاتىن كۇندەر بولادى. 16 قىركۇيەك - سونداي كۇندەردىڭ ءبىرى. ويتكەنى بۇل كۇنى الاشتىڭ اقسەلەۋى ارۋاققا اينالدى. ارامىزدان و دۇنيەگە اتتاندى. اقىلمان - اقسەلەۋ، عالىم - اقسەلەۋ، ەتنوگراف - اقسەلەۋ، كۇيشى - اقسەلەۋ، سەرى - اقسەلەۋ، قازاقتىڭ جوقشىسى بولعان اقسەلەۋ وسىدان تۋرا ءبىر جىل بۇرىن جۇرتىنان ماڭگىلىككە جىراقتادى. قاسيەتتى قادىر تۇنىندە سوڭعى تىنىسىن الدى. سودان بەرى دە جىل اينا­لىپتى. الاش اقسەلەۋسىز ءبىر جىلىن وتكىزدى.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك تۋرالى اڭىز كوپ. ونىڭ ءومىرىنىڭ ءوزى اڭىزبەن ورىلگەن. قۇرداستارى، زامانداستارى ءبىر عانا «قۇنانبايدىڭ شاقشاسى» تۋرالى اڭگىمەنى سان قۇبىلتىپ ايتادى. ول دا اڭىز. سلان بالاسى - قازاق دالاسىنداعى كوشپەلى ءومىردىڭ سوڭعى كورىنىسىن كورگەن قازاق. ونىڭ اتا-بابا سالتىنا، ادەت-عۇرپىنا، ومىرلىك قاعيداتتارىنا، كۇيى مەن انىنە، سىرى مەن سىنىنا، شەجىرەسىنە، تاريحىنا ادال بولاتىنى، كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋدەگى جانكەشتىلىگى وسىندا جاتىر. بىلدەي ءبىر عىلىم ينستيتۋتى جىلداعان ۋاقىتىن سارپ ەتىپ شىعاراتىن «قازاقتىڭ كۇي ونەرى»، «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحىن» ءبىر ءوزى دايىنداپ، باسپاعا ۇسىندى. ول قالىڭ وقىرماننىڭ قولىنا ءتيدى. جانكەشتىلىك دەگەندە ءبىز وسىنى ايتىپ وتىرمىز. ۇلتىن ءسۇيۋ، الاشقا ادال بولۋدىڭ جولىن اقاڭ بىزگە ءوزىنىڭ ەڭبەگىمەن كورسەتىپ كەتتى.
اقسەلەۋ سەيدىمبەك تۋرالى ءالى تالاي اڭگىمە ايتىلادى، ەڭبەك جازىلادى. وسى ءبىر جىلدىڭ وزىندە قازاقتىڭ مارقاسقا ۇلدارى اقاڭ تۋرالى جىلى ەستەلىكتەرىمەن، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمەن ءبولىستى. ونىڭ ءبارى باسپاسوزدە جازىلىپ جاتىر. قالي اعام سارسەنباي ايتپاقشى، «اقسەلەۋتانۋ باستالدى».
كوزى تىرىسىندە اقاڭمەن دامدەس بولىپ، ءسوزىن تىڭداۋ باقىتى بۇيىرىپ ەدى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن سۇحبات جاساعان بولاتىنبىز. ابزال اعانى ەسكە الا وتىرىپ، سول سۇحباتتى قايتا قاراپ شىقتىق. دۋالى اۋزىنان شىققان ءۋالى سوزىنەن قازاق دەپ قابىرعاسى قايىسىپ تۇرعانىن بايقايسىز. ۇلت بولاشاعىنا الاڭدايتىنىن سەزەسىز. التى الاشتىڭ اقىلمانى اقاڭمەن بولعان سول سۇحباتتان بۇگىن ءۇزىندى جاريالاعاندى ءجون ساناپ وتىرمىز. وقىڭىز.

***
مەنىڭ قولىما 1,5-2 مىڭداي شەجىرە ءتۇستى. ونىڭ ىشىندە كەيبىر شەجىرەلەر بىلاي باستالادى. «مەن ءوزىم ءبىر عاسىرعا كۋا بولدىم. تاعى ءبىر عاسىرعا كۋا بولعانداردىڭ ءسوزىن ەستىدىم. مەنىڭ بويىمدا ەكى عاسىردىڭ اقيقات ءسوزى بار». ال ەكى عاسىرلىق تاريحى جوق ەلدەر بار. ەكى عاسىرلىق اقيقات ءسوز شەجىرەدە تۇر. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى ەكى عاسىر قازاق تاريحىنداعى وتە تاعدىرلى عاسىرلار بولدى. دەمەك، شەجىرەلىك ايعاق-دەرەكتى كوز كورە وتى­رىپ، ونى قورىتىپ، پىكىر بىلدىرمەۋ مەنىڭ رۋحاني باعىت-باعدارىم ءۇشىن قىلمىسپەن پارا-پار شارۋاداي ەدى...
***
مەن تۇڭعىش رەت قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ەتنيكالىق بولىك ەمەس، بۇل اكىمشىلىك-اۋماقتىق، تەرريتوريالىق بولىك ەكەنىن قولمەن ۇستاتقانداي دالەلدەپ وتىرمىن. دەمەك، جۇزگە ءبولىنۋ دەگەن ءسوز بارىپ تۇرعان اقىماقتىق، ءتول تاريحىن بىلمەۋشىلىك بولىپ شىعادى...
***
مىنا كاۆكازدا داعىستان دەيتىن ەل بار. ءبىزدىڭ قورعالجىن اۋدانىنىڭ اۋماعىنان جەرى كىشىلەۋ. سول داعىستاندا رەسمي 18 ءتىل بار. اناۋ توبەدەگى كورىنىپ تۇرعان اۋىلدىڭ ءتىلىن ەتەكتەگى ەل تۇسىنبەيدى. قازاق دەيتىن حالىقتىڭ ءبىرتۇتاس ەتنوجارالىم بولۋى - ءبىزدىڭ اقىلمان-دانالارىمىزدىڭ جاساپ كەتكەن ۇلى ۇلگىسىنىڭ ناتيجەسى...
***
ءوزى جامان ىندەت باستالعاندا ءورت سياقتى ەلدى شارپىپ كەتەتىن ادەتى. بۇل ىندەت تالاي ادامداردى ازاپقا، اۋرەگە سالدى. ءالى دە اۋرەگە سالىپ كەلەدى. سورىمىز بولار، باعىمىز بولار، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن نارىقتىق جۇيەنى تاڭدادىق. ال نارىقتىق جۇيە دەگەن - بايلىقتىڭ بايگەسى. بايۋدىڭ باسەكەسى. بايۋ جولىنا تۇسكەن ادامدار وزىنە قولايلى ءتاسىلدىڭ ءبارىن قولدانادى. ۇلكەن اقىل، تاجىريبەنى قولدانۋدان باستاپ، كىسى ولتىرۋگە دەيىن بارادى. ونى كوزىمىز كورىپ ءجۇر. دەمەك، نارىقتىق جۇيە وزىنەن-ءوزى پروتەكتسيالىق اڭساردى دۇنيەگە اكەلەدى. پروتەكتسيا دەگەن نە؟ بەلگىلى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن توپ قۇرادى. ارينە، كەز كەلگەن ادام توپقا ءوزى بىلەتىن ادامدى تارتادى. ولار ءوزىنىڭ رۋلاس، اتالاستارى بولۋى مۇمكىن. بىراق سول رۋلاس، اتالاستارى كوڭىلىنەن شىقپاسا، سونىڭ ولىگىن اتتاپ تۇرىپ، مۇلدە باسقا ۇلتپەن ءپاتۋالاسادى. دەگەنمەن تۇپكى ماقساتىنا جەتۋدەن تانبايدى. پروتەكتسيا دەگەن وسى. ءبىزدىڭ پروتەكتسيالىق ىندىندى جۇزشىلدىكپەن، رۋشىلدىقپەن شاتاس­تىرىپ وتىرعان جايىمىز بار...
***
ءبىز بەلگىلى ءبىر ۇرپاق الماسقانعا دەيىن سوتسياليستىك يدەولوگيانىڭ جالاڭبۇت ۇرانشىلدىعىنان، جەل­بۋاز اپەرباقاندىعىنان كوپكە دەيىن ارىلا المايمىز. «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن باياعى سۋسلوۆتىڭ كەزىندەگى «پاسپورتتارعا ۇلتىم سوۆەت وداعى دەپ جازايىق» دەگەن ۇسىنىس سياقتى بولىپ ەستىلەدى ماعان. ويتكەنى ەش ۋاقىتتا بىرنەشە ەتنوستان قۇرالعان ۇلت بولمايدى. ۇلت دەگەن - جەكە ادام سياقتى وتە دارا جارالىم...
***
مەنى وكىندىرەتىنى، مەملەكەت يدەولوگياسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان پاقىرلاردىڭ قاراپايىم ەتنولوگيالىق زەردەسىنىڭ جوقتىعى. سونداي ادامدارعا تىزگىندى قالاي قورىقپاي ۇستاتادى ەكەن؟! بۇل بالانىڭ قولىنا جالاڭ، وتكىر قىلىش ۇستاتقانمەن بىردەي. ەش ۋاقىتتا مەملەكەتتىڭ بىرنەشە ۇلتتان جارالۋى مۇمكىن ەمەس.
***
قازاقستاننىڭ تىرەك ۇلتى - قازاق. قازاقستاننىڭ جەرى قازاقتىكى.
***
«قازاقتىڭ كۇي ونەرىن» جازۋعا 30 جىلداي ءومىر كەتتى. قورقىتتان باس­تاپ 15 جاستاعى كۇيشىگە دەيىن بۇل كىتاپقا ىلىكتىردىم. ۇزىن-سانى 200-دەن استام كۇيشىنىڭ شىعارماشىلىعى تالدانادى وندا. ونىڭ ۇستىنە اسپاپتى مۋزىكانىڭ ارعى مىڭداعان جىلدىق تاريحىنا ارحەولوگيالىق جازبالار بو­يىنشا شولۋ جاسادىم. بايتاق قازاق دا­لاسىنداعى كۇيشىلەردىڭ ءومىر دەرە­گىن ايتقاندا، وزىنەن-ءوزى جەر اتى، سۋ اتى، توپونيمدەر، رۋ اتتارى اتالادى. بىلايشا ايتقاندا، بۇل كىتاپ مۋزىكالىق مادەنيەت تۋرالى بولعانىمەن، قازاق تاريحىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتتى مىسال ەتە وتىرىپ باياندالۋى.
***
بىزدەگى پروتەكتسياشىلدىق، كور­رۋپ­تسياشىلدىق، جەبىرلىك ىندىننىڭ بيلىك ساتىسىندا ءومىر سالتىنا اينالىپ كەتۋى وتە قاۋىپتى. سوسىن الەمنىڭ ەلۋ ەلىنە قۇر ەكونوميكالىق دەڭگەيمەن جەتۋگە ءوز باسىم ۇيالار ەدىم. الەمنىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلىنىڭ قاتارىنا ەڭ الدىمەن رۋحاني ورەدە جەتۋدى ماقسات تۇتۋىمىز كەرەك.
***
بىرىڭعاي ەكونوميكانى كۇيتتەيىك دەگەن ءسوز، ول - «مەملەكەتتىڭ بو­لاشاعىن جوق ەتەيىك» دەگەندەي ەستىلەدى ماعان. ويتكەنى رۋحاني نەگىزى بەرىك، تولتۋمالىق قاسيەتى دارا، وزىندىك ءتول سيپاتى جوق ۇلت تا، مەملەكەت تە بولمايدى. وندا ءبىز قىرىق رۋ، قىرىق جىلىك توبىرلاردىڭ مەكەنى بولامىز دا، ءبىزدىڭ اقىرىمىز قايىر بولماي شىعادى. سوندىقتان ءبىز دەرەۋ ۇلتتىق تولتۋمالىق، مەملەكەتتىك تولتۋمالىق دەگەن ماسەلەنى قولعا الىپ، سونىڭ كەمشىن كەتىپ جاتقان جاقتارىن جويۋدىڭ تەتىكتەرىن ويلاستىرۋىمىز كەرەك.
***
باق-تىڭ زورلىق-زومبىلىعىنان مۇر­نىمىزدان قان كەتىپ وتىرعان ەلمىز. سول اقپارات قۇرالدارىنىڭ تاربيەسىن كورگەن بالالاردىڭ ءوزى 10-15 جاسقا كە­لىپ قالدى. ولار ەرتەڭ ءبىزدى الماستىر­عاندا ۇلت ءۇشىن كۇرەسپەيتىن، مەملەكەت ءۇشىن تۇياعىن دا قيمىلداتپايتىن وتە ءدۇبارا، كوسموپوليت، نەمكەتتى ۇرپاق بولا ما دەپ قورقامىن. وندا بۇگىنگى ۇرپاق تىربىڭداپ جيناعان داۋلەت، قازىرگى جاسالعان يگىلىكتىڭ بارلىعى جەلگە ۇشادى.
***
ءبىز ورىس حالقىنىڭ رۋحاني اسىراۋىندا وتىرمىز. قازىرگى ۇرپاق ورىستىڭ ءانىن تىڭدايدى. ورىسشا ويلايدى. ورىستىڭ ويلاعانىن شايناپ قايتالايدى. ءبىزدىڭ عىلىمىمىز دا، ساياساتىمىز دا، مادەنيەتىمىز دە ورىستىڭ وكشەسىن باسقان رۋحاني ءدۇبارا دۇنيە بولىپ وتىر.
***
ءبىزدىڭ اۋىل ماڭگىلىك كوكتەم مەن جازدا وتىراتىن. ياعني قازاقتىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىنىڭ ارحايكالىق رۋديمەنتتەرىن، قالدىق-جۇقانالارىن مەن ءومىر سۇرگەن ورتادا ساقتاپ قالدى. سونىڭ اسەرىنەن مەن بالا-شاعاما وسكەن ورتامنىڭ ءداستۇرىن، كەيبىر مورالدىك-ەتيكالىق نورمالارىن ۇلگى-ونەگە ەتۋىمنىڭ سىرى وسىندا بولسا كەرەك. قىز بالاعا تۇلىم، ۇل بالاعا ايدار قويادى. وسىنى قويۋداعى نەگىزگى ەكى سەبەپتى ايتۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى، سۇلۋلىق، ادەمىلىك ءۇشىن. ەكىنشىسى، كوز تيۋ دەگەن بار. كەز كەلگەن ءسابي سۇلۋ عوي. وعان ءاربىر كوزى وتكىر، جارالىمى ەرەكشە ادامنىڭ ىقىلاسى اۋسا، وندا بالانىڭ اۋىرىپ قالۋى مۇمكىن. تۇلىم مەن ايدار قويعاندا كوز الدىمەن سوعان تۇسەدى، سول ارقىلى بالانى پالە-جالادان ساقتايدى دەگەن سەنىم دە بولۋى كەرەك. ءوزىم اكەدەن جالعىز بولعاننان كەيىن، ۇرپاققا شىر-پىر بولعان جايىم بار. قۇدايدىڭ بەرگەن ءۇش-ءتورت بالاسى مەن التى-جەتى نەمەرەسىنىڭ بارلىعىنا تۇلىم مەن ايدار قويعانىم راس. ولاردىڭ قارىن شاشىنان باستاپ، تىرناعى مەن تۇلىم-ايدارىنا دەيىن جيناپ جۇرەمىن.

«انا ءتىلى» گازەتى