تاۋەلسىز قازاقستان ەلدىڭ ازاتتىعى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەندەردىڭ  ەرلىگىن تانۋى ءتيىس!

الەمنىڭ بارلىق دەرلىك مەملەكەتتەرى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن ءبىرىنشى كەزەكتى مەملەكەتتىك شارا رەتىندە ءوز حالقىنىڭ ازاتتىعى، ءوز جەرىنىڭ بىرتۇتاستىعى مەن بۇتىندىگى، ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداكۇرەسكەن ۇل-قىزدارىنىڭ (قازا تاپقان جانە كوزى ءتىرى) تاعدىرى، كورسەتكەن ەرلىگى جونىندە شەشىم قابىلدادى. ولار ءوز وتانىن، ءوز جەرىن قورعاۋشىلاردى ۇلتتىق باتىر دارەجەسىنە كوتەرىپ، ۇلىقتادى.

بارلىق ۋاقىتتا بارلىق قۇرلىقتاعى ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ كوپشىلىگى: ازيا، ەۋروپا، امەريكا، افريكا ەلدەرىجوعارى مەملەكەتتىك اكتىلەر قابىلداعان. بۇل – الەمنىڭ زاڭدىلىعى، الەمدىك پراكتيكا، جاڭادان قۇرىلعان بارلىق مەملەكەتتەر وسى جولدى ۇستانادى. بىرقاتار ەلدەردە، ءتىپتى، مەملەكەتتىك ساياساتتى، قوعامدىق ءومىردى جانە ءوز ازاماتتارىنىڭ ساناسىن وتارسىزداندىرۋ جونىندە ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلامالار قابىلداندى.

وسى تابيعي پروتسەسس ەشبىر ەلدە تاريحتى قايتا جازۋ بولىپ سانالمادى. كەرىسىنشە، بۇل اقيقات پەن ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ بولىپ ەسەپتەلدى، ويتكەنى، بىرىنشىدەن، مەتروپوليا-ەلدەر جانە ولاردىڭ جىلناماشىلارى مەن عالىمدارى ەشقاشان دا، ەشبىر جەردە دە وزدەرى وتارلاعان ەلدىڭ شىنايى تاريحىن جازباي، ءاردايىم وزدەرىنىڭ وركەنيەت تاراتۋشى ءرولىن اسىرا كوتەرمەلەپ، وزدەرى جۇرگىزگەن زورلىق-زومبىلىقتى اقتادى، ەكىنشىدەن، وتارشىل-توتاليتارلىق ساياسات پەن يدەولوگيا ءوز بودانىنداعى حالىقتىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەسكەرلەردى قىلمىسكەر دەپ كورسەتتى، ال وتارشىل بيلىك ولاردىڭ كۇرەسىن قاتىگەزدىكپەن باسىپ-جانشىپ، ولاردى جۇيەلى تۇردە قۋدالاپ وتىردى. سوندىقتان دا جاس مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ ازاتتىعىمەن تاۋەلسىزدىگى ۇشىنكۇرەسكەن باتىرلارىن اقتاپ، ولاردىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتىپ، سىڭىرگەن قىزمەتتەرىن لايىقتى تۇردە تانۋدى وزدەرىنىڭ بورىشى مەن مىندەتى سانادى.

كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن قالىپتاسقان جاڭا مەملەكەتتەر مەن «سوتسياليستىك لاگەر» ەلدەرىندە دە وسىندايپراكتيكا ورنىقتى. شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرى، بۇرىنعى كسرو-نىڭ وداقتاس رەسپۋبليكالارىنىڭ بارلىعى دەرلىك، وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنىڭ باسىندا، وزدەرىنىڭ  ناقتى جاعدايلارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قاجەتتى مەملەكەتتىك شەشىمدەر قابىلدادى.

ماسەلەن، ليتۆا رەسپۋبليكاسى كەڭەستىك وتارلاۋعا قارسى نەبارى 50 جىل كۇرەسكەن تۇلعالاردى اقتاپ الۋ، ولاردىڭ بۇزىلعان قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ بويىنشا 29 جوعارى مەملەكەتتىك اكت (10 زاڭ، 19 ۇكىمەت قاۋلىسىن) قابىلدادى. ليتۆادا، ءتىپتى، جاڭا مەملەكەتتىك ورتالىق قۇرىلىپ، ەل سەيمىندە تۇراقتى جۇمىس ىستەيتىن كوميسسيا ۇيىمداستىرىلدى، ولار قابىلدانعان زاڭنامالىق اكتىلەردى ىسكە اسىرىپ، ولاردىڭ ورىندالۋ بارىسىن باقىلاپ وتىردى.

گرۋزين رەسپۋبليكاسى ەل تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن جانە ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكە قاتىسقانى ءۇشىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان تۇلعالاردىڭ ەرلىكتەرىنە قاتىستى ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى مەملەكەتتىك دەكرەت قابىلدادى. ءتىپتى، جاڭا، دەموكراتيالىق رەسەيدىڭ وزىندە «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ، «نەگىزسىز قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى بولعان ءدىني قىزمەتشىلەر مەن ءدىندارلاردى اقتاۋ تۋرالى» پرەزيدەنت اكتىسى، «قازا تاپقان وتان قورعاۋشىلارى تۋرالى»، «قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلعان حالىقتاردى اقتاۋ تۋرالى» زاڭدار مەن باسقا دا اكتىلەر سەكىلدى زاڭنامالىق اكتىلەر قابىلداندى. سول ارقىلى رەسەي فەدەراتسياسى كسرو-نىڭ قۇقىقتىق ميراسقورى رەتىندە، بىرىنشىدەن، ءتىپتى، ولاردىڭ رەسەيلىك وتانىنىڭ وزىندە جۇيەلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن فاكتىلەرى مەن قورعاۋشىلاردىڭباتىرلىعىن ۇمىتۋ ورىن العانىن، ەكىنشىدەن، ءوز اۋماعىندا تۇتاس حالىقتاردىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلعانىن مويىندادى.

رەسەي پرەزيدەنتى ب. ەلتسيننىڭ «ۇلى وتان سوعىسى كەزەڭىندە جانە سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلعان، بۇرىن اسكەري تۇتقىن جانە ازاماتتىق تۇلعا بولعان رەسەي ازاماتتارىنىڭ زاڭدى قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى» 1995 جىلعى 24 قاڭتارداعى جارلىعىن اتاپ وتپەۋگە بولمايدى. بۇل جارلىق رەسەي اۋماعىندا، نەگىزىنەن العاندا، كەڭەس قولباسشىلىعىنىڭ كىناسىنەن تۇتقىنعا تۇسكەن، توتاليتارلىق رەجيمنىڭ جۇزدەگەن مىڭ جانە ميلليونداعان قۇرباندارىن اقتاپ، ولاردىڭ ارداقتى اتىن قالپىنا كەلتىرۋگە جول اشتى. ءستاليننىڭ ءوزى گيتلەرمەن گەرمانياداعى سىرتقى باسقىنشىلىق پەن ءفاشيزمدى جۋىپ-شاياتىن شارتتار جاساسسا دا، بۇل ادامداردىڭ ءومىرى قوسارلى قاسىرەتپەن قوسا ءورىلدى: ولار تۇتقىندا فاشيستەردىڭ قورلاپ-كەمسىتۋى مەن قۋعىن-سۇرگىنىنە دۋشار بولسا، ءوز وتانىندا ولاردى ستالين ساتقىن جانە مەملەكەتتىك قىلمىسكەر دەپ جاريالاپ، سودان تۋىندايتىن بارلىق اششى سالداردىڭ ازابىن تارتقىزدى.  

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بىرقاتار ماڭىزدى مەملەكەتتىك شەشىمدەر قابىلدانعانىن ايتۋ كەرەك. اتاپ ايتقاندا، نەگىزىنەن العاندا، تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋگە، قازاق ءتىلىن، ساۋلەت قۇرىلىستارىن قايتا تۇلەتۋگە باعىتتالعان «تاريحي سانانى قالپىنا كەلتىرۋ تۇجىرىمداماسى»، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى قابىلداندى.

جەكەلەگەن تاريحي وقيعالار مەن داڭقتى (نەگىزىنەن العاندا جوڭعارلارمەن بولعان سوعىستار كەزىندە) تاريحي تۇلعالارعا ارنالعان عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار وتكىزىلىپ، ەسكەرتكىشتەر قويىلدى، ولاردىڭ اتى كوشەلەرگە بەرىلىپ، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ باياندامالارىنا ارقاۋ بولدى، ولار تۋرالى كىتاپتار شىعارىلىپ، ماقالالار جازىلدى، بىرقاتار كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىلدى.

دەگەنمەن، مۇنىڭ بارلىعى اكادەميالىق ءارى بىرجولعى سيپاتتا بولىپ، جالپى تاسىلدەر مەن ۇسىنىمدارعا، سونداي-اق مەرەيتويلىق داتالارعا ارنالىپ، سالتاناتتى ءىس-شارالار – تويلار فورماتىندا وتكىزىلىپ ءجۇر. وسىنداي ءىس-شارالارعا مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارى باستاماشى بولمايدى. ولار، ادەتتە، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ، عالىمداردىڭ، سول تۇلعالاردان تاراعان ۇرپاقتاردىڭ تاباندى باستاما جاساۋى ارقاسىندا وتكىزىلەدى. ورتالىقتاعى، سونداي-اق جەرگىلىكتى جەرلەردەگى مەملەكەتتىك ورگاندار بۇل ماسەلەلەرمەن ارنايى تۇردە اينالىسپايدى، ويتكەنى ولاردىڭ الدىنا مۇنداي مىندەت قويىلماعان، بۇل ءۇشىن قاجەتتى زاڭدار قابىلدانباعان. جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى، نەگىزىنەن العاندا، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ كورپوراتسيالىق، كونيۋنكتۋرالىق، كەيدە ترايباليستىك، جەرشىلدىك پايىمدارىنا سۇيەنە وتىرىپ، مۇنداي شارالارعا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلۋىنە كوڭىلىنىڭ حوشىنا قاراي كەلىسىم بىلدىرەدى نەمەسە ودان باس تارتادى.

وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە باسقا مەملەكەتتەردەگىدەي مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تۇجىرىمدالعان قاعيداتتار مەن ساياسي-قۇقىقتىق ستاندارتتاردىڭ جوقتىعى سالدارىنان، كەي-كەيدە وتارشىل ساياسات پەن يدەولوگياعا قىزمەت ەتىپ، وسىنداي ساياساتتىڭ، مىسالى، ءستالينيزمنىڭ جارشىسى مەن تاراتۋشىسى بولعان ادامدار (جازۋشىلار، اقىندار، رەسپۋبليكالىق جانە وڭىرلىك دەڭگەيدەگى باسشىلار، عالىمدار) دارىپتەلىپ، ماداقتالىپ جاتادى. ولاردىڭ ىشىندە حالىق پەن ەل مۇددەسىن قورعاعان پاتريوتتاردى ءوز مانسابى ءۇشىن، جەكە باسىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن قۋدالاپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقان ادامدار دا بار. مۇنداي پراكتيكانىڭ وڭ تۇستارىمەن قاتار، تەرىس تۇستارى دا كوپ، ول كەيدە وسكەلەڭ ۇرپاققا ازعىنداتۋ تۇرعىسىنان دااسەر ەتەدى.

باسقا بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردان ءبىر ەرەكشەلىگى – ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ ازاتتىعى، تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەندەرگە قاتىستى ەشبىر ارنايى مەملەكەتتىك اكت قابىلدامادىق. بۇل ءبىزدىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزدى ونشالىقتى قادىرلەپ-قاستەرلەي بەرمەيتىنىمىزدى، سونداي-اق وتانىمىزدى قورعاۋ جولىندا ەرلىك جاساعان اتا-بابامىز تۋرالى ەستەلىكتى ءتيىستى تۇردە باعالاپ، قايتا جاڭعىرتۋدى قالامايتىنىمىزدى بىلدىرەدى.

قازىر تاۋەلسىزدىك العان باسقا مەملەكەتتەر اۋماعىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراسا دا، قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان بارلىق كارىستەردى، شەشەندەردى، ينگۋشتەر مەن باسقا دا حالىقتاردى اقتاپ العانىمىز دۇرىس بولدى.

الايدا، بىرنەشە عاسىر بويى ءالۋانتۇرلى مەملەكەتتىك قۋدالاۋعا ۇشىراپ، جازالاۋشى جاساقتار قىرىپ-جويعان، اتاجۇرتى قازاقستاننان قۋىلعان، تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ جارتىسىن ءبىر تىستەم نانعا زار قىلىپ، ازاپتى اجال قۇشتىرعان، قولدان جاسالعان زۇلمات اشتىقتىڭ قۇربانى بولعان بايىرعى حالىق – قازاقتاردىڭ وكىلدەرىنە (حالىقتىڭ وزىنە دە) قاتىستى بىردە ءبىر ارنايى مەملەكەت اكت قابىلدانبادى.وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنداعى سىرتقى جانە ىشكى جاعداي مۇنداي اكت قابىلداۋعا مۇمكىندىك بەرگەنىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. مەن بۇعان نىق سەنىممەن ايعاق بەرە الامىن، سەبەبى كەزىندە قازاقستانداعى وسى ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ، بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى ساياسي جاعدايدى مۇقيات زەردەلەپ شىقتىم.

قازاق حالقىنىڭ تاعدىرى جونىندە ايتقاندا، قازاق حالقى كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ باسقىنشىل ساياساتى سالدارىنان «بولشەكتەنگەن حالىق» كەبىن كيگەن حالىقتار قاتارىنان ورىن العانىن ايتپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى قازىر حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى تاريحي وتانىنان تىسقارى جەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بۇگىنگى كۇنى، رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، جات جەرگە ەرىكسىزقونىس اۋدارعان 5 ميلليوننان استام وتانداسىمىز قازاقستاننان تىسقارى جەردە تۇرىپ جاتىر.بۇل، شامامەن العاندا، قازاق حالقىنىڭ جالپى سانىنىڭ ۇشتەن بىرىنە جۋىعى.

قىتايدىڭ، رەسەي مەن وزبەكستاننىڭ قازاقستانمەن شەكتەس اۋداندارىندا قازاقتار بۇرىننان تۇرادى. ولار وسى جەرلەردىڭ اۆتوحتوندى حالقى بولىپ تابىلادى. بىراق كەڭەس بيلىگى وداق ىشىندە اكىمشىلىك شەكارالاردى مەجەلەپ، بەلگىلەگەن كەزدە، سونداي-اق اۋماقتاردى يمپەريالار اراسىندا بولگەن تۇستا قازاق جەرىنىڭ ءبىر بولىگى سوندا تۇرىپ جاتقان جەرگىلىكتى قازاق حالقىنىڭ كەلىسىمىنسىز، مىسالى، قىتايعا ءوتىپ كەتتى. سول سەبەپتىوز اتا-بابالارىنىڭ تاريحي اتاجۇرتىندا تۇرىپ جاتقان قازاقتار ءبىر ساتتە-اق جات ەلدىك بولىپ شىعا كەلدى.

لەنين باستاعان كەڭەس بيلىگى بۇدان گورى ادىلىرەك ارەكەت جاسادى: ولار، بىرىنشىدەن، «الاش وردا» باسشىلارىنىڭ تالاپتارىن قولداپ، ورتالىعى ورىنبور بولعان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا تۇرىندە قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن ءىشىنارا بولسا دا قايتا قالپىنا كەلتىردى، ەكىنشىدەن، وداق ىشىندە اكىمشىلىك شەكارالاردى بەلگىلەگەن كەزدە تاريحي تۇرعىدان قازاقتىكى بولىپ تابىلاتىن جەرلەردىڭ باسىم بولىگى «الاشوردالىقتاردىڭ» تاباندى تۇردە تالاپ ەتىپ، دالەلدەۋى ارقاسىندا قازاقستانعا قايتارىپ بەرىلدى.

تەوريالىق تۇرعىدان العاندا،لەنيندىك ۇلتتىق ساياسات (اۆتور ءومىر سۇرگەن كەزەڭدە جانە پراكتيكا جۇزىندە دە) رەسەي يمپەرياسىنىڭ وعان دەيىنگى رەجيمدەرى جۇرگىزگەن ساياساتقا قاراعاندا اناعۇرلىم پروگرەسسيۆتى بولعانىن مويىنداۋ كەرەك. ستالين مەن ونىڭ سىبايلاستارى وسى ساياساتتىڭ ىسكە اسىرىلۋىن بىرتىندەپ جانە تولىقتاي بۇرمالاپ، «كەڭەس حالقىن» قولدان جاساماق بولعان كەڭەس مەملەكەتى ۇزاق جىلدار بويى كسرو قۇرامىنا ءوز ەركىمەن كىرگەن دەپ سانالاتىن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بايىرعى حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى مەن قۇقىقتارىن، سونداي-اق وسى رەسپۋبليكالاردىڭ مارتەبەسى مەن ەگەمەندىگىن اياققا باسىپ، كەمىتىپ-كەمسىتىپ كەلدى.

لەنيندىك ۇلتتىق ساياساتتىڭ وڭ تۇستارىن ايتقان كەزدە ءاربىر ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى ايقىندايتىنى جانە كەڭەس فەدەراتسياسىن قۇراتىنى تۋرالىلەنيندىك ءىلىم، تۇپتەپ كەلگەندە، كسرو ىدىراعان كەزدە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك الۋىن الدىن الا ايقىنداپ بەرگەنىن ايتۋ كەرەك. ونى ءبىز ەستە ساقتاپ قانا قويماي، تيىسىنشە باعالاي بىلۋگە ءتيىسپىز. مىسالى، فينليانديا جۇرتى ءوز ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ قارسىلىعىن ەڭسەرىپ، فين حالقىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن الۋىنا كومەكتەسكەن لەنينگە ءالى كۇنگە دەيىن ريزا.

ارحيۆ دەرەكتەرى كورسەتىپ وتىرعانداي، وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ن. حرۋششەۆ، ك. ۆوروشيلوۆ، قازاقستاننىڭ باسشىلارى ي. يۋسۋپوۆ، د. قوناەۆ جانە بىرقاتار باسقا تۇلعالار ءبىزدىڭ بىرنەشە اۋدانىمىزدى ۋاقىتشا بەرۋ دەگەن جەلەۋمەن وزبەكستانعا وتكىزىپ جىبەردى. كەيىننەن ءوز جەرىمىزدىڭ ءبىر بولىگىن عانا قايتارىپ الا الدىق. بىراق قازاقستان،وسىنىڭ بارلىعىنا قاراماستان، مەملەكەت باسشىسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ساياساتىنا سايكەس، حالىقارالىق قۇقىقتى قۇرمەتتەيتىن، كورشىلەرىمەن قارىم-قاتىناستى قادىر تۇتاتىن، بەيبىتشىلىك سۇيگىش ەل رەتىندە ەشبىر ەلگە اۋماقتىق تالاپ قويعان ەمەس جانە قويمايدى دا.بەلگىلەنگەن مەملەكەتتىك شەكارالار بۇزىلماۋعا ءتيىس.

(جالعاسى بار)

سابىر قاسىموۆ

Abai.kz