كەزىندە قازاقتان شىققان  تۇڭعىش ينجەنەر-تەمىرجولشى، قوعام قايراتكەرى، تاريحشى مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ ءوزىنىڭ گەوگرافيا، توپوگرافيا، گەودەزيا سالاسىنداعى كاسىبي ءبىلىمىن پايدالانىپ، «قازاقتىڭ ەڭ ۇساق رۋلارى تاريحىنىڭ ءوزى ميلادي جىل ساناۋىنان ارى كەتەتىندىكتەن، الاشتىڭ ەڭ ءىرى تايپاسى - الشىنداردىڭ تاريحى دا عاسىرلار قويناۋىنا ۇلاسۋعا ءتيىس. ەندەشە ونىڭ ىزدەرىن گەوگرافيالىق اتاۋلار مەن تاريحي دەرەكتەردەن ىزدەستىرىپ كورەيىك»،[1]دەپ الشىن رۋلارىنىڭ ەتيمولوگياسىن تاۋلى التاي توپونيمدەرىمەن بايلانىستىرعان ەدى. قازىر قۇپيا بولماي قالعان كەڭەس ارمياسىنىڭ گەنشتابىنىڭ ءىرى ماسشتابتاعى اسكەري-توپوگرافيالىق كارتالارىن پايدالانىپ، التاي– سايان ايماعىنىڭ ءاربىر شارشى مەترىنەن سول ىزدەردى ىزدەگەندە بۇل عۇلاما عالىمنىڭبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن بىزگە بەرگەن باعىت-باعدارىنىڭدۇرىستىعىنا ءتانتى بولاسىڭ.  

ءالىم

جوعارىدا جاقسىلىق ءسابيتوۆ قازاق الشىندارى 14-عاسىردا ءومىر سۇرگەن الاۋ باتىردان تارايدى دەپ ەسەپتەيدى دەدىك.جاقسىلىق نەگىزگە الىپ وتىرعان ت.ۇسەنباەۆتىڭ «الشىن شەجىرەسى» بويىنشا ءالىم-الاۋ باتىردىڭ بەسىنشى ۇرپاعى بولىپ كەلەدى. ءالىم شەجىرە بويىنشا قاراكەسەكتىڭ ۇلى، كادىرقوجانىڭ نەمەرەسى، اققوجانىڭ شوبەرەسى، قىدۋاردىڭ شوپشەگى، الاۋ باتىردىڭ نەمەنەسى، 3 ايەلى بولعان، ءىنىسىنىڭ اتى-شومەن.

ال م. تىنىشپاەۆ بولسا، ءالىم اتاۋى قانداي دا ءبىر قوجانىڭ نەمەسە ءدىني ءپىردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان سياقتى دەيدى.[2]

شىندىعىنا كەلسەك، ءالىم- ادامنىڭ اتى ەمەس. ءالىم ء(الىمۇلى)-قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنداشەكتى، شومەكەي، قاراكەسەك، قاراساقال، تورتقارا، كەتە رۋلارىن بىرىكتىرگەن تايپانىڭ اتى.

ءالىم اتاۋى سايانداعى ارقارلى تايگاسىنىڭ تاۋ جوتالارىنان باستاۋ الاتىن ءالىم وزەنىنە بايلانىستى. ءالىم ەنيسەي وزەنىنىڭ باسسەينىنە جاتادى، ۇزىندىعى 155 كم ءبودي وزەنىنە (لاس وزەن) قۇيادى، ول ءوز كەزەگىندە 325 كم-لىك قامسارىعا قۇيادى، بالقاش-كەم، ساز-كەم دەگەن سالالارى بار، كەلەسى بەتتەگىكارتانى قاراڭىز.جوشىنىڭ قويان جىلعى (1207 ج.) موبيليزاتسياسىنا دەيىن وسى وزەننىڭ جاعاسىندا وسەتىن جابايى المامەن ازىقتانىپ، ارقارلى تايگاسىندا ارقار اۋلاپ، اڭشىلىقپەن اينالىسىپ جۇرگەن حالىق ءالىملى دەپ اتالعان.

ءالىم- موڭعول تىلىندە المانى بىلدىرەدى.قازىرگى زاماندا ول وزەن المالى بولىپ اتالار ەدى.ب.بازىلحاننىڭ «موڭعول-قازاق  سوزدىگىنە» جۇگىنەيىك:

اليم      الما;   ~ نى مود      الما اعاشى.[3]

موڭعول الفاۆيتىندە دە كيريلل ارىپتەرى قولدانىلعانىمەنەن ولاردىڭ دىبىستى بەينەلەۋ جۇيەسى قازاقشادان وزگەشەلەۋ. سوندىقتان «اليم» دەپ جازىلعان ءسوز ء«الىم» دەپ وقىلادى.

بۇقاتۇلى بازىلحاننىڭ  «موڭعول-قازاق سوزدىگىندەگى» تۇسىنىكتەمەگە نازار اۋدارايىق.

«...ج، چ، ش ۇشەۋىنەن باسقا داۋىسسىزدان كەيىن كەلگەن «ي»-ءدىڭ الدىڭعى شەنىندەگى «ا» دىبىسى قازاق تىلىندەگى ء«ا» بولىپ ايتىلادى.

مىسالى: 

                    باريح- بارىق                          تاريح- تارىق

                    حاريح- حارىق                          اليم- ءالىم»[4]

ءالىملى ءسوزى بەرتىن كەلە ءالىمۇلىنا اينالعان.

شەكتى

شەكتى اتاۋىن شەجىرەشىلەر نەگىزىنەن تاڭبامەن بايلانىستىرادى. «الشىن شەجىرەسىنەن»[5] الىنعان ءالىمنىڭ ۇلىجاماناق جىلقىسىنا قوس شەك تاڭباسىن سالىپ، سودان شەكتى اتانىپتى دەيتىن اڭگىمە قازىر عالامتوردا سايتتان-سايتقا، ماقالادان-ماقالاعاكوشىپ ءجۇر.ول تۇجىرىم نەگىزسىز ەكەنىن دالەلدەپ كورەيىن. بىرىنشىدەن، شەكتىنىڭ تاڭباسى قوس شەك ەمەس، قوس شەك دەگەندەاڭگىمە دومبىرانىڭ شەگى (مالدىڭ ىشەگىنەن جاسالعان) تۋرالىبولسا، تاڭبامىز 2 پاراللەل سىزىق بولۋى كەرەك. ونداي تاڭبا بار، بىراق ول شەكتىنىكى ەمەس، قىپشاقتىكى. ەگەر اڭگىمە ح تاڭباسى تۋرالى بولسا، ونداي تاڭبا شەكتىدە جوق، ول اشاماي تاڭبا- اشامايلى كەرەيدىكى. مەنىڭ اعام مەركەباي تاعىبەرگەنوۆ (1936-2014) ءبىزدىڭ تاڭبامىز–ادالباقان، ۇرانىمىز- باقتىباي دەيتىن.

تاريحشى اعامىز امانباي قۇنتولەۋوۆ شەكتىنىڭ ۇرانى باقتىباي باتىر تۋرالى ەڭبەگىنىڭ مۇقاباسىندا شەكتىنىڭ تاڭباسى رەتىندە ادالباقاندى بەينەلەگەن:

«ادالباقان - كيىم، قامشى، ات ابزەلدەرىن، كەيدە تۇتقالى ىدىس-اياق ىلەتىن بۇتاقتارى بار، اعاشتان جونىپ، نەمەسە تەمىردەن ىلگىش سالىناتىن، كۇمىس قۇيمالارمەن اشەكەيلەنەتىنكوبىنەسە بۇتالى ارشا اعاشىنان كەسىپ جاسالىناتىن باقان ءتۇرى»[6]

         ال شىن مانىندە شەكتى اتاۋى وزەنگە بايلانىستى.  التايدىڭ وڭتۇستىك ءچۇي جوتاسىنان، تەڭىز دەڭگەيىنەن3262 مەتر بيىكتىكتەن 87°23′  ش.ب. باستاۋ الاتىن شەكتى دەگەن وزەن بار.شەكتى ارعىت وزەنىنىڭ جاسادىر سالاسىنا كەلىپ قۇيادى، كەلەسى كارتانى قاراڭىز.

الدىندا كەلتىرىلگەن «موڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» ۇزىندىدە «باجىقىتتان بەرگى ورمان ەل-جۇرتىن جوشى باعىندىرىپ...»دەگەن جولدار بار. مۇنداعى باجىقىت دەگەنىمىز، ارعىت وزەنىنىڭ اق الاقا دەگەن سالاسىنا قۇياتىن تاۋ وزەنى، كارتادا- بايجيگيت.  بۇل وزەننىڭ باستاۋلارى مىنا تومەنگى كارتادا كورسەتىلگەندەي، شەكتىدەن باتىسقا قاراي  50 كم جەردە جاتىر.

دەمەك، جوشىنىڭ «اننەكسيالاۋ ايماعىنىڭ» شەتى باجىعىت-بايجىگىت وزەنى-شەكتىلەردىڭ تەرريتورياسىنىڭ باتىس شەكاراسى. ارعىت وزەنى ول زونادان شىعىسىراقتا بولعاندىقتان، ول وزەندى بويلاي مەكەندەگەن ارعىن تايپاسىجوشىنىڭ جاساقتارىمەن كەزدەسپەگەن. ارعىندار موڭعولداردىڭ 1207 جىلعى بۇل جورىعىنان حاباردار بولىپ، تەز ارادا باتىسقا ۇدەرە كوشكەن سياقتى.بۇل وي مۇحامەتجان تىنىشپاەۆتىڭ «اريستوۆ زامەچاەت، چتو ارگىنى ۆو ۆرەمەنا چينگيسحانا پودداليس نا زاپاد ۆپەرەدي نايمانوۆ ي كەرەەۆ; ۆ وتنوشەني فاكتا پەرەدۆيجەنيا يمەننو ۆ تاكوم پوريادكە زامەچانيە اريستوۆا ۆەرنو، نو پەرەدۆيجەنيە ارگىنوۆ پرويزوشلو بەز سومنەنيا دو چينگيس-حانا»[7]دەگەنتۇجىرىمىمەن ۇيلەسەدى.ال شەكتىلەرگە كەلەر بولساق، ولاردىڭ ارعىندارمەن شەكارالاس ءبىر بولىگى ارعىندارعا ىلەسكەن سياقتى.تاڭبالارىنا قاراي جوعارى جانە تومەنگى بولىپ بولىنەتىن وسى شەكتىلەر «توقال ارعىن» دەگەن اتپەن بەلگىلى.

الشىننىڭ رۋلارى ارعىننىڭ قۋاندىق بولىمىندە دە بار، ولار بەرىش پەن اعىس.«نا تەرريتوري اكمولينسكوگو ۋەزدا راسسەليلسيا ۆ وسنوۆنوم رود كۋاندىك يز پلەمەني ارگىن س ەگو وتدەلەنيامي: التاي، كارپىك، بەرش, تەمەش، اگىس, كالكامان; سەۆەرو- ۆوستوچنۋيۋ چاست ۋەزدا (پو ر. سلەنتى) زانيالي كانجيگالي، چاست رودا، راسسەليۆشەگوسيا ۆ پاۆلودارسكوم ۋەزدە; نا سەۆەرو- زاپادە راسسەليلسيا رود كاراۋل پلەمەني ارگىن، ا ۆ سەۆەرنوي چاستي- رود كۋرسارى پلەمەني كەرەي».[8]

بۇل جەردە ايتىلىپ وتىرعان بەرىشتى شاكارىم قاجى بەرۋشى[9] دەپ تارقاتسا، ساياساتتانۋشى  جاقسىلىق ءسابيتوۆ ءوزى قۇراستىرعان شەجىرەدە بورشي دەپ كەلتىرەدى[10] 

«الشىن شەجىرەسى» بويىنشا اعىسبىلاي تارقاتىلادى:الشىن-الاۋ باتىر-قىدۋار-اققوجا-كادىرقوجا-قاراكەسەك-ءالىم-جاماناق(شەكتى)-شىڭعىس-جاقايىم- اعىس.[11]

ارعىن تايپاسىنىڭ ارعىت وزەنىنىڭ باسسەينىن مەكەندەگەنىنە كەلەسى كارتا دالەل بولا الادى.

كارتادان شەگەندى وزەنى، ونىڭ اقبۇلاق وزەنىنە قۇياتىنى، اقبۇلاقتىڭ كوكسۋعا قۇياتىنى، كوكسۋدىڭ ارعۇتقا قۇياتىنىكورىنىپ تۇر. ەگەر ارعىن تايپاسىنىڭ شەگەندىك رۋى وسى شەگەندى وزەننىڭ جاعاسىن جايلاعان بولسا، ارعىن اتاۋىنىڭ ارعىتقا بايلانىستى بولۋى زاڭدى.

ال شەكتى وزەنىنىڭ اتاۋىن جاعاسىندا شەك (چىك)حالقى تۇراتىن وزەن دەپتۇسىنۋگە بولادى. ونداي مىسالدىڭ ءبىرى- اقتوبە وبلىسىنداعى نوعايتى وزەنى.ول وزەننىڭ جاعاسىن 14-15 عاسىرلاردا، ەدىگە ءبيدىڭ زامانىندا  نوعاي ورداسىنىڭ حالقى جايلاعانى بەلگىلى.

نيكولاي اريستوۆ شەكتى رۋى تۇرىك-ورحون جازۋلارىنداعى چيك حالقىنان شىعۋى مۇمكىن دەيدى. «رود چيكليموجەت پرويسحوديت وت نارودتسا چيك تيۋركو-ورحونسكيح نادپيسەي».[12]

قازاق عالىمدارى چيك پەن شەكتىنىڭ ءبىر حالىق ەكەنىنە كۇماندانبايدى.«بايىرعى تۇرىك ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ماتىنىندە اتالاتىن چىك/چەك-شەكتى تايپاسى. چىكتەردىڭ (چەك) قورعاندارىن، مولالارىن لومونوسوۆ اتىنداعى مگۋ-ءدىڭ پروفەسسورى ل. ر. كىزلاسوۆ اقساقال كوپ جىل بويى قازىپ، عىلىمي مونوگرافيا قالدىرعان»-دەيدى تۇركىتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قارجاۋباي سارتقوجاۇلى.

          مونعولياداعى ورحون وزەنىنىڭ بويىنان تابىلعان بىلگە قاعان بىتىكتاسىنىڭ 1-بەتىندەگى ماتىندە  مىناداي جولدار بار.

         «جيىرما ەكى جاسىمدا

         قىتايعا قاراي جورىق جاسادىم

        چاچا-سەڭگۇن باسقارعان سەگىز تۇمەن اسكەرمەن سوعىستىم. اسكەرىن   سوندا ءولتىردىم.

        جيىرما التى جاسىمدا

چەك حالقى قىرعىزبەن قوسىلىپ جاۋ بولدى.

كەم وزەنىن كەشە جورىق جاسادىم.

چەكتەرگە قاراي جورىق جاسادىم.»[13]

الشىن شەكتىلەرى شەجىرە بويىنشا ءورىس، جاقايىم، باۋبەك، بولەك بوپ بولىنەدى.

ورىستەن- ايداربەك، ەسەنالى.

جاقايىمنان- اعىس، كوگىس، اقبۋرا، توقبۋرا.

باۋبەكتەن- تەمىرباقتى، جانقىلىش.

بولەكتەن- ايت، بۇجىر.

ايتتان- تىلەۋ، قاباق.

قاباقتان- حانگەلدى، جانگەلدى، ارالباي، ايبەك (كەيبىر شەجىرەلەردە بەكە), تولەس.

قاباق

«قاريالاردىڭ دەرەك­تە­رىنە قاراعاندا، قاباق پەن تىلەۋ اتا­لارىمىز جوعارىداعىداي باتىر­لىقتارىمەن قوسا ءوز زامانىندا ەل باسقارۋعا ارالاسىپ، بيلىكتى وتە ساۋاتتى جۇرگىزگەن. ولاردىڭ ەل بيلىگىنە ارالاسۋ كەزەڭدەرى اتاقتى ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ بۇكىل ورتا ازيانى باسقارىپ تۇرعان كەزىنە سايكەس كەلەدى. باتىر ءوزىنىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان كەزىندە ايتەكەنىڭ اتاسى اقشانى كوقانعا حان سايلاپ، شومەكەيدەن ايتقۇلدى بي ەتىپ، ال قاباق اتامىزدى تاشكەنتتىڭ بەگى ەتىپ تاعايىنداعان»(«بابالار رۋحى».ورازباي ادىلباەۆ، زەينەتكەر، شالقار اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، اقتوبە وبلىسى.)

شالقار وڭىرىندە ورازباي اعامىز سياقتى اقساقالداردان تىلەۋ مەن قاباقتىڭ باتىرلىعى مەن بيلىگى تۋرالى وسىنداي ءارتۇرلى اڭگىمەلەردى ەسىتۋگە بولادى.

دەي تۇرعانمەن دە، قاباق- كىسى ەسىمى ەمەس. قاباق اتاۋى تولەس كولىنەن وڭتۇستىككە قاراي 80 كم جەردەن باستالاتىن قاباق تايگاسىمەن بايلانىستى.

موڭعولشا تاۋلى ورماندى تايگا دەپ ايتاتىنىن جوعارىدا كەلتىردىك. قاباق تايگاسى تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000-2500 م بيىكتىكتە ورنالاسقان، كىشى ۇلاعان، اتىرگول وزەندەرىمەن شەكتەسەدى، كەلەسى بەتتەگى كارتانى قاراڭىز.ۇلاعان دەپ موڭعولشا قىزىلقات جەمىسىن ايتادى،[14]ال اتىرگولدىڭ ماعىناسى- تىڭ وزەن[15]. جوشىنىڭ قويان جىلعى (1207 ج.)اسكەري موبيليزاتسياسىنا دەيىن وسى ۇلاعان وزەنىنىڭ جاعاسىندا وسەتىن قىزىلقاتپەن قورەكتەنىپ، قاباق تايگاسىندا اڭ اۋلاپ جۇرگەنحالىق قاباق دەپ اتالعان. (قاباق- موڭعولشا دا قاباق، جار، جارقاباق دەگەندى بىلدىرەدى).

الشىندار XVI عاسىردا نوعاي ورداسىنىڭ قۇرامىندا بولدى دەدىك.نوعاي ورداسىنىڭ ءبيى، ەدىگەنىڭ شوپشەگى سەيد احمەت(سەيداق) 1540 جىلدارى باۋىرى شەيح-مامايدىڭ قىسىمىنا شىداماي بيلىگىن، ەلىن تاستاپ حورەزمگە(حيۋاعا) كوشىپ كەتەدى. ول تۋرالى تاريحشى امانباي ءال-قۇلاندى بىلاي دەيدى:

«نوعاي ورداسىنىڭ سىرتقى جاعدايى كامەلدەنگەنمەن، ونىڭ ىشكى جاعدايى كوڭىلگە قونىمدى ەمەس-ءتى. اياق  استىنان الەۋەتتى سەيداق بي نوعايلاردىڭ تىزگىنەن ايرىلىپ، وزىنە قاراستى جۇرتىمەن حورەزمگە قونىس

اۋداردى... تاريحي دەرەكتەر سەيداقپەن بىرگە حورەزمگە 30 مىڭ ەل كوشتى دەگەندى كەلتىرەدى (106,154)»[16]

وسى حورەزمگە (حيۋاعا) كوشكەن ءتۇرلى رۋلاردىڭىشىندە قاباق رۋى دا بولدى. بۇل رۋلار بولاشاق قاراقالپاق حالقىنىڭ نەگىزىن قالادى.حيۋا جەرىندە ءامۋدىڭ ارالعا قۇيار ساعاسىنداعى (قازىرگى قاراقالپاقستاننىڭ جانە تۇرىكمەنستاننىڭ تەرريتورياسىندا) قوڭىرات، قىتاي، قىپشاق، ماڭعىت، قاباقلى قالالارى (ەلدى مەكەندەرى)سول رۋلاردىڭ تاريحىن ەسكە سالعانداي. قاباقلى ءسوزىنىڭ ماعىناسى «قاباقتان شىققان» دەگەندى بىلدىرەتىنى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. تاريحتا قاباقتان شىققان حان دا بولعان، ول قىسقا ۋاقىت بولسا دا، حيۋانى بيلەگەن.

«ي پوسلە دە توگو پريەحالي ۆ حيۆۋ گۋرلەنتسى ي ارالتسى تىسياچ س پيات، ا س سوبويۋ پريۆەزلي كاباكلى حانا ي ۆ حيۆۋ ۆوشلي س منوگيم بوەم سيلنو، ي ۋچينيلي كاباكلى ۆلادەلتسوم. ي توت دە كاباكلى حان ارال حانوۆىح دەتەي وبەيح ۆەلەل ۋداۆيت دو سمەرتي. ي پوسلە توگو پريەحال يز كاراكالپاكوۆ كاراكالپاتسكوي توبۋرچيۋك سالتان، س نيم چەلوۆەك سو ستو، ي دوشەد دو حيۆى ۆ بليزوستي، وستانوۆيلسيا، ي كاباكلى حان ۆىەحال يز حيۆى، توگو توبۋرچۋك سالتانا ۆسترەتيل، ي، زازۆاۆ ەگو ۆ حيۆۋ ۆ گورود، گوۆوريل، چتوب ەمۋ، توبۋرچيۋك سالتانۋ، بىت ۆلادەلتسوم بليز حيۆى ۆ گورودە ۋرگەنەح. ي جيل ۆ حيۆە تۋبۋرچيۋك سالتان دنيا س دۆا. ي كاباكلى حان ك توبۋرچيۋك سالتانۋ پريشەل نوچيۋ نا پوستويالىي دۆور، ي ەگو ي منوگيح ليۋدەي ەگو ۋبيلي دو سمەرتي.

 ي پوسلە دە توگو، ۆ نىنەشنەم ۆ 204 گودۋ، ۆ وكتيابرە مەسياتسە سوبراۆسيا ۆ حيۆينسكي گورود لۋتچيە ليۋدي اتالىكي، ي كاباكلى حان ۆ تو ۆرەميا ەحال يز كوستەلى، ي اتالىكي دە ەگو وستانوۆيا نا ۋليتسە، گوۆوريلي س ۆەليكيم كريكوم، چتو دە ون ۆسەمي يمي سمۋتيل ي سالتانوۆ پەرەۆەل، ي وتتوگو دە ۋ نيح ۋچينيلاس مەج سوبويۋ سەچا ي گلاد. ي ۆ توم جە مەستە ەگو ۋبيلي دو سمەرتي».[17]

بۇل ماتەريالدى مىنا ءبىر ەلەكتروندى رەسۋرستەن الىنعان اقپارات تا راستايدى:

«حيۋا حاندارىنىڭ ءتىزىمى:

يلبارس-حان I ( -1511-1525)
سۋلتان حودجا-حان I ( -1525-1527)
حاسان كۋلى-حان I ( -1527-1530)
سۋفيان-حان I ( -1530-1531)
بۋدجۋنگا-حان I ( -1531-1533)
اۆاناك-حان I ( -1533-1534)
كول-حان I ( -1534-1540)
اگاتاي-حان I ( -1540-1546)
دوست-حان I ( -1546-1558)
حودجا مۋحاممەد-حان I ( -1558-1603)
اراب مۋحاممەد-حان I ( -1603-1622)
يلبارس-حان II ( -1622-1623)
يسفانديار-حان I يبن اراب مۋحاممەد ( -1623-1642)
سايد مۋحاممەد-حان I ( -1642-1643)
نادير مۋحاممەد-حان I ( -1643-1645)
ابدۋل گازي-حان I يبن اراب مۋحاممەد (24.VIII.1603-1645-1663)
انۋشا-حان I ( -1663-1686)
حۋدايدا-حان I ( -1686-1689)
ەرەنگ-حان I ( -1689-1694)
دجۋچي-حان I ( -1694-1695)
كاباكلى-حان I ( -1695-1695)
كۋلى مۋحاممەد-حان I ( -1695-1697)
شاح نياز-حان I ( -1697-1701)

مۋسا-حان I ( -1701-1703)
اراب مۋحاممەد-حان II ( -1703-1703)
حودجا مۋحاممەد-حان II ( -1703-1714)
ەديگەر-حان I ( -1714-1714)
ەرەنگ-حان II ( -1714-1715)
شير گازي-حان I ( -1715-1728)
يلبارس-حان III ( -1728-1741)
ابۋ مۋحاممەد-حان I ( -1741-1742)
ابدۋل گازي-حان II ( -1742-1745)
گاريپ-حان I ( -1745-1750) بانۋ گاريپ
ابداللا كاراباي-حان I ( -1750-1753)
سۋلتان تيمۋر گازي-حان I ( -1753-1764)
گاريپ-حان II يبن گاريپ ( -1764-1791)
ابدۋل گازي-حان III يبن گاريپ ( -1791-1804;1806-1806-?)
يلتۋزار يناك-حان I يبن يۆاز (-1804-1806) كۋنگرات
مۋحاممەد راحيم-حان I باحادۋر (-1806-1825)
اللاكۋلي-حان I باحادۋر (-1825-1842)
مۋحاممەد راحيم كۋلي-حان I (-1842-30.I.1846)
مۋحاممەد امين-حان I باحادۋر (-1846-.III.1855)
ابداللا-حان I (-1855-1.IX.1855)
كۋتلۋگ مۋحاممەد مۋراد باحادۋر-حان I (-1855-1856)
ماحمۋد-حان I (-1856-1856)
مۋحاممەد-حان I (-1856-.IX.1864)
مۋحاممەد راحيم-حان II باحادۋر (1845-1864-1910)
يسفانديار-حان II دجۋردجي باحادۋر (1871-1910-1.X.1918)
سەيد ابداللا-حان I (-1918-1920-1920)
جۋنەيت حان ياۋمت (تۇركمەن) (1920) »[18]

قاباق – قاراقالپاق بايلانىستىعىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى - ەكەۋىنىڭ قۇرامىندا دا حانگەلدى، جانگەلدى، ارالباي رۋلارىنىڭ بولۋى

(جالعاسى بار)

Abai.kz