كۇنى كەشە عانا مەملەكەت باسشىسى جەدەل جولداۋ جاسادى. قازاقستانداعى باسقارۋ جۇيەسىنە وزگەرىس ەنگىزىپ، پارلامەنتتىڭ قۇزىرەتىن ۇلعايتۋ تۋرالى ءسوز بولدى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلنىڭ ايتۋىنشا، جاڭا قۇرىلاتىن مينيسترلەر كابينەتىن دە ءدال وسى پارلامەنت دەپۋتاتتارى داۋىس بەرۋ ارقىلى جاساقتايدى ەكەن. پارلامەنتتىڭ بيلىگى – حالىقتىڭ بيلىگى بولۋى كەرەك ەدى، اۋەلگى تۇسىنىك بويىنشا. تەك بۇل پارلامەنتتى، ونداعى دەپۋتاتتاردى ءبىز سايلاعان جوقپىز. ءبىز پارتيالارعا عانا داۋىس بەردىك. ياعني، تاعايىندالعان دەپۋتاتتار كىمنىڭ ءسوزىن سويلەپ، سويىلىن سوعاتىنى تۋرالى بۇل رەتتە تون ءپىشىپ، قۇمالاق اشىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق شىعار.

بيلىكتى باسقارۋ مەن ءبولىسۋ جۇيەسىندە بولۋى ىقتيمال رەفورما جونىندە ساياساتكەر ءامىرجان قوسانوۆ پەن دوس كوشىم مىرزالار Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا پىكىر ءبىلدىردى.

- كەشەگى جولداۋدان نە تۇيدىڭىزدەر؟ نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقستانداعى باسقارۋشى بيلىكتى ءبولىپ بەرۋ تۋرالى بۇدان بۇرىن دا ايتقان بولاتىن. ەگەر جارتى بيلىك پارلامەنتتىڭ قۇزىرىنا بەرىلەتىن بولسا، پرەزيدەنتتىڭ مىندەتىنە نەلەر كىرەتىن بولادى؟

ءامىرجان قوسانوۆ:

- ەڭ الدىمەن ايتارىم، ەلباسىنىڭ مۇنداي باستاما كوتەرۋىن تالاي جىل بويىنا وسى تاقىلەتتەس ويلار ايتىپ جۇرگەن دەموكراتتاردىڭ، وسىنىڭ ىشىندە ءوزىمنىڭ دە جەڭىسىم دەپ سانايمىن.

ارينە، ۇسىنىلىپ وتىرعان وزگەرىستەر جەتكىلىكسىز. بىراق، «جوقتان بار جاقسى» دەيدى. ءبىر ورىندا تۇرعاننان، ءبىر قادام بولسا دا العا جىلجىعان دۇرىس! سوندىقتان ءبىر قايناۋى ىشىندە ءارى جارتىكەش بولسا دا، كوڭىل تولىڭقىراماي تۇرسا دا، بۇل قوزعالىستى قولداۋ كەرەك. قولداپ قانا قويماي، جەتىلدىرۋ كەرەك! ول ءۇشىن ءتيىستى جۇمىس توبىنا تاۋەلسىز وي يەلەرى دە ەنگىزىلۋى ءتيىس دەپ سانايمىن. ويتكەنى، ول «ۇسىنىستاردى كىم تالقىلاپ جاتىر؟» دەگەن ساۋال دا ءوز ماڭىزىن جوعالتپايدى. بيلىككە ءبىر تابان جاقىن كەشەگى-بۇگىنگى شەنەۋنىكتەر مە، الدە ەل ىشىنەن شىققان بەدەلدى تۇلعالار ما؟ مۇنىڭ وسى رەفورمانىڭ ومىرشەڭدىگىنە، ەل قولداۋىنا يە بولۋى، نە يە بولماۋىنا ءوز اسەرىن تيگىزەرى حاق!

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇكىمەتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياسات جۇرگىزۋدەگى دەربەستىگى، ال ءماجىلىستىڭ ۇكىمەتكە باقىلاۋ جاساۋ وكىلەتتىكتەرى ارتپاق. ونىڭ ءوزى – از دا بولسا، العا جىلجۋشىلىق بولىپ ەسەپتەلەدى.

دوس كوشىم:

- مەنىڭشە بيلىكتى قالاي بولسەڭ دە، ول ءبىر ادامنىڭ قولىندا. ونى پارلامەنتكە بەرەدى دەلىك. ول جاققا كىمدەردىڭ وتەتىنىن، يا وتپەيتىنىن شەشىپ تۇرعان ءبىر جۇيە، ءبىر توپ. سوندىقتان ونى جەكە پرەزيدەنتتىك باسقارۋ بولا ما، جوق الدە پارلامەنتتىك پرەزيدەنتتىك باسقارۋ بولا ما، مەنىڭ ويىمشا ەشتەڭە وزگەرمەيدى. سەبەبى – بىزدە ادىلەتتى سايلاۋ جوق. بولماعان. ول سايلاۋلاردىڭ قالاي وتەتىنىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. بۇل ءبىر دەموكراتيانىڭ دەكوراتسياسى سياقتى كورىنەدى. بۇ رەفورما تولىق وزگەرىسكە الىپ كەلەتىن بولسا، ول دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ قازاقستاندا تولىق قالىپتاسۋى بولادى.  بۇل قازىرگى پارتياللاردىڭ ەمەس، شىن مانىندەگى كوپ پارتيالاردىڭ قالىپتاسۋىنا، ءباسپاسوزدىڭ ەركىن جۇمىس ىستەۋىنە جول اشىلعاندا عانا بۇعان سەنۋگە بولار ەدى. سوندىقتان مۇنى كەزەكتى ناتيجە بەرمەيتىن باستامانىڭ ءبىرى دەپ ويلايمىن.

- ەو ەلدەرى مەن ەۋروقاۋىمداستىق پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى مەن بىزدەگى پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي بولىپ كەتپەي مە؟.

ءامىرجان قوسانوۆ:

- ەۋروپا ەلدەرى دە بىركەلكى ەمەس قوي. بىراق، دامىعان دەموكراتيالىق ەلدەردەگىدەي زاڭشىعارۋشى بيلىكتىڭ اتقارۋشى بيلىككە باقىلاۋىن كۇشەيتەتىن مەحانيزم باياعىدا-اق كەرەك ەدى. قازىر مىنا ۇسىنىستاردىڭ ىشىندە ءبىز سونىڭ العىشارتتارىن عانا كورىپ وتىرمىز.

دوس كوشىم:

- جوق. سەبەبى، پارلامەنت پرەزيدەنتتىڭ نەمەسە پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن جاعدايعا جەتكەن. 1991 جىلدارى بۇل باستاما كوتەرىلسە، قاندايدا ءبىر وزگەرىسكە سەنۋگە بولار ەدى. قازىرگى كەزدە بيلىكتەگى نەمەسە سونىڭ توڭىرەگىندەگى ساناۋلى پارتيانىڭ دەڭگەيىن ءبىز جاقسى بىلەمىز. بۇل باسقارۋ جۇيەسى، اتى بولەك بولماسا، زاتى ءبىر دۇنيە. بيلىكتى كىمگە، قالاي بولسە دە، اينالىپ كەلگەندە پرەزيدەنت باسقاراتىن جاعدايعا الدەقاشان جەتكەن. سوندىقتان، قورىقپاستان ءبولىپ بەرە بەرەدى. مەيلى، ونى پرەمەرگە بەرسە دە ءوز ەركى.

- ەگەر مينيسترلەر كابينەتىن پارلامەنت سايلايتىن بولسا، باسىم بيلىك پارلامەنتكە بەرىلۋى مۇمكىن عوي.  ال ءبىزدىڭ قازىرگى پارلامەنت سوعان ساي ما؟

ءامىرجان قوسانوۆ:

- بىزدەگى پارلامەنت – ناعىز پارلامەنتتەرگە پاروديا ەمەس پە؟! يا پرەمەرگە سىن ايتا المايدى، يا قىزمەتىن اتقارا الماعان ءمينيستردى ورنىنا الا المايدى.

- ەندەشە قازىرگى پارلامەنت ء«وزىن-ءوزى تاراتىپ»، ورنىنا كوپ پارتيالى، جاڭا پارلامەنت سايلانۋى ءتيىس قوي؟

ءامىرجان قوسانوۆ:

- ارينە! پرەزيدەنتتىڭ وسىنداي باستاما كوتەرۋىنىڭ ءوزى پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ بۇگىنگى رولىنە بەرگەن ساياسي باعا دەپ ءبىلۋ كەرەك! اشەيىندە اياق استىنان ءوز ەركىمەن تاراي سالاتىن پارلامەنت تە ەندىگى جەردە «ەلباسىنىڭ رەفورماسىنا كەدەرگى جاسامايىق!» دەپ ءوزىن-ءوزى تاراتىپ جىبەرسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى!

سودان سوڭ، كوپپارتيالىق نەگىزدە، اشىق تا ءادىل سايلاۋ بارىسىندا جاڭا پارلامەنت سايلاپ الۋىمىز قاجەت. جانە دە قازىرگى جاعدايدا ساياسي پارتيالاردىڭ ابىرويى ايرانداي توگىلىپ، ەل الدىنداعى بەدەلى جوقتىڭ قاسى بوپ تۇرعان كەزەڭدە، قوعام قازانىندا بۇرقىراپ قايناپ جاتقان ويلار مەن يدەيالاردى پارلامەنت مىنبەسىنەن ورىندى دا ورنىقتى تۇردە جەتكىزە الاتىن، ول جاڭالىقتاردى ناقتى زاڭدارعا اينالدىرا الاتىن ساياسي كۇشتەر مەن تۇلاعالاردى سول پارلامەنتكە ەنگىزۋ كەرەك. ونىڭ ەكى جولى بار: نە پارتيالاردى تۇبەگەيلى جاڭالاۋ، نە ءبىر مانداتتىق وكرۋگتەر ارقىلى پارلامەنتكە جەكە تۇلعالار سايلانا الاتىن ماجوريتارلىق جۇيەنى ەنگىزۋ. دەپۋتاتتاردىڭ جارتىسىن حالىق، جارتىسىن پارتيالار سايلاپ السا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى!

دوس كوشىم:

- دۇرىس ايتاسىز، قازاقستاندا كوپ پارتيالى جۇيە ورناماي جاتىپ، سايلاۋدى پارتيالىق جۇيەگە اۋىستىردى. ودان گورى، ءار وكرۋگتەن ءبىر ماندات دەيتىن جۇيە ءسال دە بولسا دەموكراتياعا جاقىن ەدى. ويتكەن حالىقتا تاڭداۋ بولاتىن. قازىر ءبىز كىمگە داۋىس بەرگەنىمىزدى بىلمەيمىز. سوندىقتان كلاسسيكالىق كوپ پارتيالى جۇيە ورناماي جاتىپ، قولدان جاسالعان پارتيالارعا بيلىكتى بەرىپ قويعانمەن، ول حالىقتىڭ پارلامەنتى بولىپ ەسەپتەلمەيدى.

- دوس اعا، بۇل جول قالاي بولادى؟

دوس كوشىم:

- ونى پرەزيدەنتتىڭ اپپاراتى شەشەدى. وسى ءبىر ءوزىن-ءوزى تاراتۋ دەگەنگە مەن ءوز باسىم سەنبەيمىن دە، مويىندامايمىن دا. ول وزدەرىن وزدەرى تاراتپايدى. وعان ماجبۇرلەيدى.

- ءامىرجان اعا، جاڭا پارلامەنت قانداي بولۋى كەرەك؟

ءامىرجان قوسانوۆ:

- پارلامەنت، ەڭ الدىمەن، ەل ىشىندە بار وي-مەن پىكىردىڭ، ۇستانىمدار مەن باستامالاردىڭ توعىسىپ، قىزۋ دا جاندى تالقىلاناتىن جەرى بولۋى ءتيىس. ول حالىقپەن بايلانىسىن جانداندىرۋى كەرەك. جانە دە اتقارۋشى بيلىككە ءتيىمدى باقىلاۋ جاساي الاتىن، ونىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعا الاتىنداي قاۋقارلى ءارى مىنەزدى بولۋى ءتيىس!

- پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسى نە بەردى؟

دوس كوشىم:

- كەز كەلگەن مەملەكەت توتاليتارلى جۇيەدەن، دەموكراتيالى جۇيەگە بىردەن سەكىرىپ وتە المايدى. ونىڭ اراسىندا وتپەلى كەزەڭ بولادى. سول كەزەڭدە اۆتوريتارلى بيلىك جۇيەسى جۇزەگە اسۋى كەرەك. اۆتوريتارلى بيلىك ارقىلى دەموكراتياعا ءوتۋدىڭ جولدارى دايىندالادى. بىزدە دە سول بولدى. تەك بىزدە اۆتوريتارلى جۇيە تىم سوزىلىپ كەتتى. ەرتەڭ مىسالى، پارلامەنت پرەزيدەنتتىڭ كوتەرگەن ماسەلەسىن كەرى قايتارىپ نە جاۋىپ تاستايتىن كەز بولا ما؟.. مەنىڭ ويىمشا بولمايدى. دەكوراتسيا وزگەرگەنمەن، ىشكى مازمۇنى سول باياعى كۇيىندە قالادى.

ءامىرجان قوسانوۆ:

- ول جۇيەنىڭ ءبىر جاقسىلىعى سول – پوستسوۆەتتىك كەزەڭدە مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ، سەپاراتيزمگە جول بەرمەۋگە ءوز سەپتىگىن تيگىزدى.

ال كەمشىلىگى سول – بار وكىلەتتىك ءبىر ادامنىڭ قولىندا بولىپ، بىزدە پارلامەنت پەن ۇكىمەت ەمەس، پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىنداعى وليگارحتىق، كلاندىق توپتار ۇستەمدىك ەتىپ كەتتى. جانە دە بۇل جۇيە بيلىكتىڭ باسقا تارماقتارىنىڭ وركەنيەتتى دامىپ، باسەكەلەس بولۋىنا ءبىراز كەدەرگى جاسالدى. وسى كەمشىلىكتەردەن ارىلاتىن كەز كەلدى!

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz