كونە گەرەك ميفولوگياسىنداعى الىپ باتىر گەراكلدىڭ التىنشى ەرلىگى - اۆگەي پاتشانىڭ ات قوراسىن تازالاۋمەن ايگىلەنەتىنى ەستە. جىردا گەراكل ات قورانى كۇرەپ، تازالاپ جاتپايدى، الفەي مەن پەنەي وزەندەرىن بۇرىپ اكەلىپ، قورانىڭ قوس قاپتالىنان ەسىك اشادى دا، قاپتاتىپ قويا بەرەدى. گەركلدىڭ وسى ەرلىگى مەن قوسا سول قادىم زاماننان بەرى اۆگەيدىڭ ات قوراسى قوسارلانا اتالىپ كەلەدى. قانداي دا ءبىر تازالىق، تازارۋ تۋرالى ءسوز بولا قالسا، ەسكىلىكتى جىردان حابارى بار ادام ء«بارىن اۆگەيدىڭ ات قوراسىنان باستايىق» دەيدى. «اۆگەيدىڭ ات قوراسىنان باستايىقتى» سونوۋ ءبىر جىلدارى ادەبيەتتەگى ءتىل تازالىعى جونىندە تولعانعان ۇلى عابيت مۇسىرەپوۆ تە ايتقان ەدى. ءبىز دە بۇگىن «اۆگەيدىڭ قوراسىنا» سوعۋدى ويلاپ وتىرمىز. بىزدىكى، بىراق، ادەبيەتتىڭ ەمەس، وسى كۇنى ساسىپ، مۇڭكىپ، قولقانى قاۋىپ، كۇلىمسى يىسىمەن دۇنيەنى الىپ بارا جاتقان ساياساتتىڭ اڭگىمەسى.  جانە بۇل ءوزىمىزدىڭ ساياساتتىڭ، ءوزىمىزدىڭ «اۆگەيدىڭ ات قوراسىنداعى» ساياساتتىڭ اڭگىمەسى بولعالى تۇر.

2013 جىلى، 1 تامىزدا  فرانتسيادا ۇستالىپ تۇتقىندالعان قازاقستاندىق قارجىگەر، قر قك بويىنشا بىرنەشە اۋىر جازاعا كەسىلگەن مۇحتار ءابليازوۆ  2016 جىلى 12 جەلتوقساندا قاماۋدان بوسادى.  سودان 14 كۇن وتكەن سوڭ، ياعني  2016 جىلى  26 جەلتوقساندا بۇرىنعى ۇقك باسشىسى نارتاي دۇتباەۆ «مەملەكەتتىك قۇپيالاردى  جاريا ەتتى»،  «قىزمەت بابىن اسىرا پايدالاندى» دەگەن كۇدىكپەن جابىلدى. نارتاي نۇرتايۇلىمەن بىرگە ۇقك قىزمەتكەرلەرى حاسەن نۇرلان بولاتۇلى، نۇرتاەۆ ەرلان ءسۇيىمبايۇلى دا قامالدى.

نارتاي دۇتباەۆ ەىسىمى التىنبەك سارسەنبايۇلى مەن زامانبەك نۇرقادىلوۆتىڭ  ولىمىمەن جالپاق جۇرتقا جاريا بولعان ەدى. ساياسي جۇيەمەن اشىق كۇرەسكە شىققان ەكى ازاماتتىڭ كىسى قولىنان قازا تابۋى، قاساقانا ءولتىرىلۋى  نارتاي نۇرتايۇلىنىڭ  باسىن داۋعا قالدىرعان. ءدال سول كەزدە ول راحات – داريعا تاندەمىنىڭ دە قاتتى قىسپاعىنا ۇشاردى. داريعا نازارباەۆا «دە جا ۆيۋ» دەيتىن تاقىرىپپەن وپپوزيتسيونەرلەردىڭ ءولىمىن ۇقك قىزمەتىمەن بە، الدە نارتاي دۇتباەۆتىڭ تىكەلەي وزىمەن بە بايلانىستىرىپ، استارلى ماقالا جازعانى ەسىمىزدە. ويتكەنى بۇل شامادا ۇقك توراعاسىنىڭ  (ن. دۇتباەۆتىڭ)تۇتقىننان بوساعان مۇحتار ابليازوۆپەن استىرىتىن بايلانىسى بار دەگەن سوزدەردىڭ شەتى شىعىپ ءجۇردى.  ۇزىنقۇلاقتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، 2003 جىلى مۇحتار قابىلۇلى تۇرمەدەن شىعار الدىندا دۇتباەۆ وعان ارنايى بارىپتى-مىس. ءابليازوۆ دۇتباەۆقا ۇلكەن كولەمدە قاراجات بەرۋگە ۋادە ەتكەن - ءمىس... ەكس-بانكير سونداعى ۇقك توراعاسىنا ۋادە قىلعان اقشاسىن بەردى مە، جوق پا، الايدا قىزمەتسىز قالعان دۇتباەۆتى  قازاتوپروم باسشىسى مۇحتار جاكىشوۆتىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىنداۋعا پارمەن ەتكەن كورىنەدى. كەيىن جاكىشوۆ باسىمەن قايعى بولىپ كەتتى. ول قازىر «قازاتومپرومنىڭ قارجىسىن جىمقىردى»، «قىزمەت بابىن اسىرا پايدالاندى»، ت.ب. دەگەن باپ بويىنشا سوتتالىپ، جازاسىن اباقتىدا وتەپ جاتىر. ودان كەيىن دۇتباەۆ جۇرت كوزىنەن تاسالانىپ قالا بەرگەن. ەندى مىنە ول قاراپ جۇرمەي «مەملەكەت قۇپياسىن جاريا ەتكەندىكتەن» بۇرىنعى الىپتەستەرىنىڭ، ۇقك قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاتاڭ تەرگەۋىنە الىنىپ، وقشاۋلاۋ ورىناندا جاۋاپقا تارتىلىپ جاتىر.  دۇتباەۆتىڭ  قامالاۋىنىڭ قابىلۇلىمەن قانداي دا ءبىر بايلانىسى بار ما؟ بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى ءۇش جىل فرانتسيادا تۇرمەنىڭ ءدامىن تاتىپ، اقىر سوڭىندا اقتالىپ شىققان وليگارح-ساياساتكەر (رەسمي ءباسپاسوزدىڭ تىلىمەن قايىرساق، الاياق، قاشقىن، ساتقىن) ءابليازوۆ ەندى قاراپ جاتپايدى. قازىر الەمدە ءباسپاسوز ەركىندىگىنە شەكتەۋ قويۋ قيىنداپ بارادى. الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن عالامتورداعى سايتتار ارقىلى-اق ول ەندى اق وردانىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ شاڭىن قاعىپ وتىرۋى مۇمكىن. ءتىپتى، «التى قانات» اق وردانىڭ ىرگەسىن كەي-كەيدە شايقاپ جىبەرۋى دە  ىقتيمال. سوندىقتان بيلىك الداعى كۇندەرى دە توڭىرەگىن شۇعىل تازالاۋعا، كۇدىكتى-كۇماندىلەردىڭ سىرتپەن بايلانىسىن ۇزۋگە بارىن سالىپ باستايدى. دۇتباەۆتىڭ تۇتقىندالۋى سونداي ناۋقاننىڭ باسى دەپ ويلاۋعا بولادى. ودان كەيىن كىم جانە كىمدەر؟ بۇلاي سۇراق قيۋىمىزعا سەبەپ: «سۇلتان بەيبارىس» فيلمىندە ايتىلعانداي، «وردانى توڭىرەكتەپ جۇرگەن قاپتاعان قارا جىلانداردى» اۋلاۋ ءال-ءازىر اياقتالمايتىن سياقتى. 

دەگەندەي-اق، قاڭتاردىڭ 12-ءسى كۇنى  اناۋ-مىناۋ ەمەس، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى باعلان مايلىباەۆ قىزمەت ورنىنادا وتىرعان جەرىنەن قولىنا كىسەن سالىنىپ اباقتىعا ايدالدى. باعلان اساۋبايۇلىنىڭ ابليازوۆپەن قانداي دا ءبىر جاسىرىن بايلانىسى بار ما، جوق پا – ونى ايتۋ قيىن. بىراق، بۇل جىگىتتىڭ رەسەيدەن، ءتىپتى كرەملدەن تىكەلەي  ساياسي تاپسىرىس الىپ وتىراتىنى تۋرالى كۇبىر-سىبىردى ارەدىك قۇلاعىمىز شالاتىن. الايدا، اۋىلدا وسكەن (جامبىل وبلىسى، سارىسۋ اۋدانى) قاراپايىم قازاقى ازاماتتىڭ قارىنداس جۇرتىنا قارسى شابۋى اقىلعا دا، قيسىنعا دا سيمايتىن ەدى. ايتكەنمەن دە ونىڭ ەلىمىزدەگى تەلەارنالاردىڭ باسشىلىق-كەڭەسشىلىك قىزمەتىنە رەسەيدەن بەلگىسىز مامانداردى سۇيرەپ اكەلۋى، قازاق ءباسپاسوزىن قارجىدان قىسىپ، يدەولگويانى تەرىسكە سالعانى كورىنىپ قالاتىن. بىراق، ول كەيىنگى بىرەر جىلدىڭ شەگىندە «ماڭگىلىك ەل»، «ۇلى دالا»، «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى» دەيتىن جوبالاردىڭ باسى-قاسىنان تابىلدى. ۇيتقى بولدى. سويتە ءجۇرىپ، «مەملكەتتتىك قۇپيانى جاريا ەتكەن»، «تاريحي مۇراعاتتاردى ىزدەۋ مەن زەرتتەۋگە بولىنگەن قىرۋار قارجىنى قىمقىرعان» بولىپ شىقتى. مايلىباەۆتىڭ بۇلايشا ءىستى بولۋىن ءتاجيننىڭ اق ورداعا قايتىپ ورالۋىمەن بايلانىستىرىپ جاتقاندار دا بار. ارينە، رف-دا ەلشى بولعان مارات مۇحامبەتقازىۇلى كەلە سالىپ: «مايلىباەۆتى تۇتقىنداڭدار، ول – رەسەيدىڭ تىڭشىسى، شپيونى» دەمەسە كەرەك. الايدا، تاپ وسى مارات مىرزانىڭ مەمحاتشىلىقتان كەتۋىنە مايلىباەۆ ىقپال ەتتى دەيتىن ءسوزدىڭ شىققانى انىق. مايلىباەۆ سونداي-اق، ءتاجين قولعا العان تاريحي مۇرالارىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ، زەرتتەۋ، زەردەلەۋ، الەم ەلدەرىنىڭ مۇراعاتتارىنان قازاق تاريحىنا قاتىستى جازبالار مەن دەرەكتەردى جيناۋ جۇمىسىن ەلەۋسىز قالدىردى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندەگى باس يدەولوگ رەتىندە قولداۋ بىلدىرمەدى. ەسەسىنە، قازاق باسپاسوزىندە رەسەيگە قاتىستى، رەسەيدىڭ ساياسي تۇلعالارىنا قاتىستى ايتىلعان، جازىلعان ءسوز بەن ماقالالارعا باقىلاۋ كۇشەيە ءتۇستى. مىسالى، جارىلقاپ قالىبايدىڭ «اڭىز ادام» جۋرنالىنداعى ءپۋتيندى گيتلەرگە تەڭەگەن سىنىق سويلەم ەكى ەل اراسىنداعى ساياسي ماسەلەگە اينالا جازداپ توقتادى. كرەمل ءبارىن قويىپ، قازاق ءباسپاسوزىن اق وردا ارقىلى باقىلاۋعا كوشتى. قاتال بۇيرىقتار بەرىپ وتىرۋدى قالىپتى جايتكە اينالدىردى. ونى جالپى كوپشىلىك، وقىرمان قاۋىم بىلە بەرمەيدى، كونتەرلى قازاق جۋرناليستەرى عانا بىلەدى.

مايلىباەۆ 1997 – 99 جىلدار ارالىعىندا ماسكەۋدە وقىدى. ماسكەۋدەن ورالعان اۋىلدىڭ قارا بالاسى ءبىراز ۋاقىت قازاق ءتىلىن «ۇمىتىپ» قالعانىن  ونىمەن ارالاساتىن ورتا قىنجىلا ايتىپ جۇرەتىن.  سودان كەيىن-اق، باعلان اساۋبايۇلى قىزمەت بابىمەن ساتىلاپ وسە بەردى. «پرەزيدەنتتىك باسقارۋ ينيستيتۋتىنىڭ كەرەمەتتىگى» تۋراسىندا ماسكەۋدە دوكتورلىق قورعاپ كەلگەن ول پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى، ودان كەيىن ىلە-شالا پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جەتەكشىسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ شىعا كەلدى. وزىنە قولايلى ادامدى سىرتقى كۇشتەردىڭ قولداپ، ءوسىرىپ وتىراتىنىن ەسكەرسەك، مايلىباەۆ تا سول كەپپەن قازاق بيلىگىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلە بەرگەنگە ۇقسايدى. تۋراسىن ايتساق، قارايعاندى قالت جىبەرمەيتىن رەسەي ساياساتكەرلەرى ءوزىنىڭ تۋعان ۇلتىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن، تەرەڭ تامىرىن جەتە تانىپ بىلمەگەن نەمەسە بىلگىسى كەلمەيتىن نيگيليستەر مەن كوسموپوليتتەردىڭ قاي-قايسىسىن بولماسىن وپ-وڭاي قولعا ءتۇسىرىپ، قۇلشا جۇمسايدى. وعان كۇمانىڭىز بولماسىن.

وسى كۇنى اق وردا، اسىرەسە، نازارباەۆ رەسەيدىڭ «ماڭگىلىك دوس» ەمەستىگىنە ەرىكسىز ءمان بەرە باستادى. بۇل تاقىرىپتى الداعى كۇندەرى تارقاتىپ ايتا تۇسەتىن بولامىز. ازىرشە الگى «ات قورامىزعا» قايتىپ كەلە تۇرايىق.

اۆگەيدىڭ ات قوراسى دەگەندى، جوعارىداعى مىرزالار رەنجىمەي قويا تۇرسىن، اق وردانىڭ اينالاسى دەپ ەسەپتەيىك. ال، ەندى وسى «ات قورانى» تازالاپ، ءيىس-قوڭىستان، ناجىستەن ارىلتۋ مۇمكىن بە؟ ناقتى جاۋابىن ايتۋ قيىن. بىراق، "گەراكلدىڭ" كەلۋىن كۇتپەي-اق "اقساقال اۆگەي" «ات قورانىڭ» تازالىعىنا ءوزى كىرىسىپ كەتكەن سياقتى...

ءشارىپحان قايسار

Abai.kz