ماقتا شيكiزاتى ەكiنشi ۆاليۋتالىق داقىل بولعاندىقتان، ۇكiمەت قاۋلىسىمەن بيداي سياقتى ستراتەگيالىق داقىلدار قاتارىنا ەنسە ءجون بولار ەدى، دەيدى قازاق ماقتا شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىӊ باس ديرەكتورى، قازاقستاننىӊ ەӊبەك سiӊiرگەن قايراتكەرi, قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىӊ كوررەسپوندەنت-مۇشەسi يبادۋللا ۇمبەتاەۆ. 

عالىم ءوزىنىӊ جەرگىلىكتى باق-تا جاريالاعان "اق التىن" - ەلiمiزگە "باق التىن" بولا الا ما؟" دەگەن ماقالاسىندا ەلىمىزدە ماقتا شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جايلى وي تولعايدى. وسى ماقالانى نازارلارىӊىزعا ۇسىنامىز: 

"ەلiمiزدiӊ وӊتۇستiگiندە سۋارمالى ەگiنشiلiك ەرتەدەن قولعا الىنىپ، سونىӊ iشiندە ماقتا شارۋاشىلىعى ءوӊiردiӊ بiر ميلليونعا جۋىق حالقىنىӊ بiردەن-بiر كۇنكورiس كوزi بولىپ كەلەدi. ماقتا - تەحنيكالىق داقىل رەتiندە قورشاعان ورتاعا، اۋا رايىنا، توپىراقتىӊ قۇنارلىلىعىنا، اسiرەسە كۇن كوزi مەن اعىن سۋعا تالعامى جوعارى داقىل.

ءوسiرiپ باپتاۋ - ۆەگەتاتسيا كەزەӊiندە ماقتا تالابىنا ساي اگروتەحنيكالىق iس-شارالار ءوز ۋاقىتىندا جانە ساپالى جۇرگiزiلسە، ونiمدiلiكتi ءار گەكتاردان 40-50 تسەنتنەرگە دەيiن جەتكiزۋگە بولادى.

ماقتا تالشىعى وسى وسiمدiكتiӊ بەرەتiن نەگiزگi شيكiزاتى بولىپ تابىلادى. شيتتi ماقتادا 30-38% تالشىق، 50-56% شيت بولادى، ال، شيتتە 18-22% ماقتا مايى بار. ودان 20-دان استام ءتۇرلi دايىن بۇيىمدار شىعارۋعا بولادى.

شيتتi ماقتا - حالىق شارۋاشىلىعىنىӊ توقىما ونەركاسiبi, ماي وӊدەۋ، گيدروليز، حيميا جانە باسقا دا سالالارى ءۇشiن قاجەتتi شيكiزات.

شيتتi ماقتادان جانە قوزانىӊ ۆەگەتاتسيالىق ءوسiپ-جەتiلۋ بارىسىنداعى بولiگiنەن مىناداي زاتتار جاساپ شىعارىلادى: ماقتا-ماتا كەزدەمەلەرi, جiپتەر، جاساندى جiبەك جانە تەرi, كورد، بىلعارى، فەتر، پاراشيۋت جاسالاتىن كەزدەمەلەر، تازارتىلعان ماي، سابىن، لاك، كۇنجارا، مال ازىعى، بالىق اۋلايتىن اۋلار مەن ارقاندار، تىӊايتقىشتار مەن وسiمدiكتi قورعاۋ ءدارi-دارمەكتەرi, سپيرت، تاعامدىق بەلوك، حيميالىق زاتتار. 1 كەلi ماقتا تالشىعىنان 5 مەتر اقجايمالىق ماتەريال، 12 مەتر شىت نەمەسە 20 مەتر باتەس، 1 كەلi شيتتەن 180-200 گرامم ماي، 450 گرامم كۇنجارا، 360 گرامم شيت قابىعى الىنادى. ال، شيتتەن پلاستماسسا، كينو جانە فوتو پلەنكالارى، لينولەۋم، لاك جاسالادى. 1 توننا شيت قابىعى 85 ليتر سپيرت، 300 كەلi قۇرىلىس تاقتالارىن، 28 كەلi كومiر قىشقىلىن، 20 كەلi سiركە قىشقىلىن بەرەدi. ماقتانىӊ قوزاپاياسىنان ەپوكسيد ارالاستىرىپ، ىستىق تاسiلمەن سىعىمداۋ ارقىلى تاقتا ماتەريالدارىن (دسپ) الۋعا بولادى. ولاردى قۇرىلىسقا جانە ءۇي ءجيۇازدارىن جاساۋعا پايدالانادى.

الەمدە جۇزگە جۋىق مەملەكەت ماقتا وسiرەدi, ولار نەگiزiنەن سۋبتروپيكالىق جانە تروپيكالىق كليماتتىق بەلدەۋدە ورنالاسقان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ماقتا وندiرۋدە جەر شارىنداعى سولتۇستiك نۇكتەدە ورنالاسقان. سوندىقتان بiزدiӊ ەلiمiزدەگi ماقتا شارۋاشىلىعىندا بiرقاتار ەرەكشەلiكتەر بار. اتاپ ايتار بولساق، كەيبiر جىلدارى ماقتا پiسiپ ۇلگەرۋ ءۇشiن كۇن كوزiنiӊ جىلۋى جەتiسپەيدi, سوندىقتان ماقتانى دەفوليانتتار جاردەمiمەن جەتiلدiرۋگە تۋرا كەلەدi. وӊiردە ورتا تالشىقتى ماقتانى ءوسiرiپ باپتاۋدى ۇيرەنگەن فەرمەرلەر جوعارى ساپالى ءونiم وندiرەدi.

بۇل سالانىӊ تاريحىنا ازداپ وي جۇگiرتەتiن بولساق، كەӊەس وداعىنىӊ سولاقاي ساياساتىنىӊ كەسiرiنەن ەگەمەندiك العاننان كەيiن اۋىل شارۋاشىلىعىندا جۇرگiزiلگەن رەفورمانىӊ العاشقى كەزەӊiندە-اق ماقتا ءوندiرiسi تۇيىققا تiرەلگەن ەدi. ويتكەنi, 1990 جىلعا دەيiن ماقتا داقىلى باسىم بولدى. ماسكەۋ جەرگiلiكتi ماقتا وندiرۋشiلەردiӊ جاعدايىمەن ساناسپاي، كەلەشەككە ءمان بەرمەي، تەك جىلدان-جىلعا كوپ ماقتا ءوندiرۋدi تالاپ ەتكەن بولاتىن. بiراق بۇل ساياسات حالقىمىزدىӊ الەۋمەتتiك احۋالىنا، ونiمدiلiككە، توپىراق قۇنارلىلىعىنا، جەردiӊ مەليوراتسيالىق جاعدايىنا، اۋىل شارۋاشىلىعى ءونiمiنiӊ ساپاسىنا كەرi اسەر ەتiپ، ماقتا اۋرۋلارى مەن زيانكەستەرiنiӊ كوبەيۋiنە جانە وزگە دە كارانتيندiك ارامشوپتەردiӊ تاراۋىنا اكەلiپ سوقتىردى.

ونىӊ ۇستiنە، ەلiمiزدە ماقتا سالاسى بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋلەر جوقتىӊ قاسى بولاتىن. ءوزiمiزدiӊ وتاندىق سورتتار دا بولمادى. ماقتانىӊ تۇقىمدىق شيتتi سورتتارى مەن تەحنولوگيالارىن كورشiمiز وزبەكستان ارقىلى الىپ جۇردiك. شاماسى، وسى جاعدايعا بايلانىستى بولار، سول ۋاقىتتا كەيبiر "كورiپكەلدەرiمiز" قازاقستاننىӊ ماقتا شارۋاشىلىعى كەلەشەكتە وزبەكستاننىӊ ماقتا شارۋاشىلىعىنا ابدەن تاۋەلدi بولۋى مۇمكiن دەگەن سوزدەردi جيi ايتاتىن.

ەلiمiز ەگەمەندiك العان سوӊ سۋارمالى جەر، قىرۋار تەحنيكا، ماقتا تازالاۋ زاۋىتتارى جەكەشەلەندiرiلدi. جەر پايى ءبولiنiپ، ورتاشا 5-10-20 گەكتاردان شارۋا شارۋاشىلىقتارى قۇرىلدى. 1995-1997 جىلدارى تەك ماقتا وندiرiسiمەن اينالىساتىن شارۋالار سانى وӊتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا 85 مىӊعا جەتتi. جەكەشەلەندiرۋ جۇمىستارى كەزiندە ماقتانىӊ ونiمدiلiگi ءار گەكتاردان 17-19 تسەنتنەرگە دەيiن تومەندەپ كەتتi.

قر ۇكiمەتi, اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگi ماقتا شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماقساتىندا بiرنەشە iس-شارا قابىلداپ، جاӊا جەتiستiكتەرگە جول اشا باستادى. اسiرەسە، 2003-2005 جىلدارداعى "اۋىل جىلى", "اگروبيزنەس - 2020" باعدارلامالارى ماقتا سالاسىنىӊ تيiمدiلiگiن ارتتىردى. ماقتا وندiرۋشiلەرگە سۋبسيديا ءبولۋ، جانار-جاعارمايدى، تىӊايتقىشتاردى، اعىن سۋدى، حيميالىق پرەپاراتتاردى پايدالانۋدا 40 پايىزدىق جەӊiلدiك بەرۋ شارۋالاردىӊ ىنتاسىن ارتتىرا وتىرىپ، جوعارى ءونiمدi, ساپالى ماقتا وندiرۋگە قول جەتكiزدi.

ەل ەكونوميكاسىنداعى تولعاعى جەتكەن ماسەلەلەردi تەرەӊ تۇسiنەتiن ەلباسى 2005 جىلى قاӊتار ايىندا استانادا وتكەن اگروونەركاسiپ كەشەنi قىزمەتكەرلەرiنiӊ رەسپۋبليكالىق كەӊەسiندە اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن وندiرۋدە جانە وӊدەۋدە، سونىӊ iشiندە، وӊتۇستiكتەگi ماقتا شارۋاشىلىعىنىӊ جوعارى الەۋەتiن اشۋدا كلاستەرلiك جۇيەنi بەلسەندi پايدالانۋدىӊ قاجەتتiلiگiن، وسى ارقىلى توقىما ونەركاسiبiن دامىتۋعا بولاتىنىن، ماقتا ءوندiرۋ، وӊدەۋ سالاسىنىӊ كەلەشەگi بار ەكەنiن باسا كورسەتتi. جاӊا ءتاسiل مەن يننوۆاتسيالىق-يندۋستريالدىق تەحنولوگيا نەگiزiندە باسەكەگە توتەپ بەرەتiن ءونiم شىعارۋعا، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىن، ونىӊ iشiندە قولدانبالى اگرارلىق زەرتتەۋلەردi دامىتۋعا نازار اۋداردى.

ەلباسى ماقتا سالاسىن دامىتۋدا العا قويعان مەجەلەردi ءوزi تiكەلەي باقىلاۋعا الدى. ءسويتiپ، وӊتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا ەركiن ەكونوميكالىق ايماق قۇرىلىپ، قازاقستاننىӊ ماقتا-توقىما كلاستەرiنiӊ العاشقى قازىعى قاعىلدى.

ەندi وسى iستiӊ جەمiسiن كورiپ وتىرمىز. ويتكەنi, وبلىستا وندiرiلگەن ماقتا تالشىعىنىӊ 30 پايىزدان استامى تەرەӊ وӊدەلiپ، ياعني جiپ يiرەتiن، ماتا توقيتىن، جاӊا ۇلگiدەگi باسەكەگە قابiلەتتi دايىن بۇيىمدار وندiرەتiن فابريكالار iسكە قوسىلدى. مىӊداعان جۇمىس ورنى اشىلدى، ال، بۇل كورسەتكiش ەگەمەندiكتiӊ العاشقى جىلدارىندا نەبارi 3-4 پايىزدان اسپايتىن ەدi.

ەگەر وبلىستا وندiرiلگەن ماقتا جانە ونىӊ جاناما ونiمدەرiن تەرەӊ وӊدەپ، دايىن بۇيىم جاساپ ەكسپورتقا جiبەرسەك، 2 ملرد. اقش دوللارىنا جۋىق تابىس تابار ەدiك. قازiرگiدەي ەكونوميكالىق داعدارىس بەلەӊ الىپ، مۇناي باعاسى ارزانداپ جاتقان ۋاقىتتا ماقتا سالاسىن دامىتىپ، ونى تەرەӊ وӊدەپ، تاۋارلاردى ەكسپورتقا شىعارۋ ەلiمiزدiӊ ەكونوميكاسىن بiرشاما دامىتۋعا وӊ اسەرiن تيگiزەرi ءسوزسiز.

سوӊعى جىلدارى قازاق ماقتاسى بۇكiل الەمدiك ماقتا وسiرەتiن مەملەكەتتەر اراسىندا ونiمدiلiك بويىنشا بەيرەسمي رەيتينگتە الدىӊعى قاتارلى ورىنداردى يەلەنiپ ءجۇر. ماقتا وندiرەتiن 95 مەملەكەتتiӊ اراسىندا ەلiمiز 2013 جىلى 11-شi ورىندا بولسا، 2014-2015 جىلدارى 10-شى ورىننان كورiندi. ونiمدiلiك ءار گەكتاردان 29,5 تسەنتنەردەن استى.

وبلىستا بۇل كورسەتكiشتi جاقىن ارادا ءار گەكتاردان 35-40 تسەنتنەرگە جەتكiزۋگە تولىق مۇمكiندiكتەر بار. ويتكەنi, ماقتا ءوندiرۋ سالاسىندا ءالi پايدالانىلماي جاتقان مۇمكiندiكتەر جانە كەدەرگiلەر جەتكiلiكتi.

ەگەر جۇزەگە اساتىن iس-شارالارعا توقتالاتىن بولساق، ەӊ بiرiنشi ۇساق جەرi بار شارۋالاردى iرiلەندiرۋدەن باستاۋ كەرەك. قازiر ەلiمiزدە "اۋىل شارۋاشىلىعى كووپەراتيۆi" تۋرالى زاӊ شىعىپ، ونى ورىنداۋ ءۇشiن بارلىق جاعداي جاسالعان. الدا ورىندايتىن ماقساتتارعا جەردiӊ قۇنارلىلىعىن ارتتىرۋ جولىندا اۋىسپالى ەگiستi ەندiرۋ، ول ءۇشiن ماقتا سالاسىن ءارتاراپتاندىرۋ، اعىن سۋمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ، جەردiӊ مەليوراتسيالىق احۋالىن جاقسارتۋ، تۇقىم شارۋاشىلىعىن جۇيەگە كەلتiرۋ، ازوت، فوسفور تىӊايتقىشتارىمەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ جاتادى. جاӊا اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكالارىن ساتىپ الۋ جولدارىن جەӊiلدەتۋ، تيiمدi سۋبسيديالاۋ جولدارىن قاراستىرۋ، ماقتا تازالاۋ زاۋىتتارىنا قولداۋ كورسەتۋ سياقتى بiرقاتار جۇمىستار ساپالى ورىندالسا، ماقتانىӊ ونiمدiلiگi ەسەلەپ ارتار ەدi.

ماقتا شارۋاشىلىعىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋلەردi دامىتۋ، وتاندىق باسەكەگە قابiلەتتi ماقتانىӊ جاӊا سورتتارىن شىعارۋ، جالپى ماقتا ءوندiرۋدiӊ تيiمدiلiگiن يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى وندiرiسكە ەندiرۋ ارقىلى ارتتىرۋ ماقساتىندا "قازاق ماقتا شارۋاشىلىعى" عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارى اينالىسىپ، بiرقاتار جەتiستiكتەرگە جەتتi.

اتاپ ايتساق، ەلiمiزدە ءوزiمiزدiӊ وتاندىق ماقتا سورتى جوق بولاتىن. بiز كورشi مەملەكەتتەرگە تاۋەلدi ەدiك. 2000 جىلدان باستاپ باسەكەگە قابiلەتتi ءوزiمiزدiӊ وتاندىق سورتتار شىعا باستادى، قازiرگi تاӊدا ولاردى ماقتا وندiرۋشiلەر پايدالانا وتىرىپ، جالپى ەگiستiӊ 85 پايىزىنا ەندiردi. ەندi ەشكiمگە تاۋەلدi ەمەسپiز.

سوӊعى جىلدارى ينستيتۋت عالىمدارى 30-دان استام يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار جاساپ، ولاردى وندiرiسكە ەندiرۋگە ۇسىنىس بەردi. سونداي-اق، 48 يننوۆاتسيالىق جانە سەلەكتسيالىق پاتەنتكە، 144 اۆتورلىق كۋالiككە يە بولدى.

عالىمدار دايىنداعان ازiرلەمەلەردi وندiرiسكە ەنگiزۋ باعىتىندا شارۋالارمەن تiكەلەي بايلانىسىپ، كەلiسiمشارت نەگiزiندە ءوندiرiستi عىلىمي قولداۋ، ليتسەنزيالىق جانە كوممەرتسيالىق كەلiسiمدەر ارقىلى جۇمىس جۇرگiزۋدە. ينستيتۋتتا فەرمەرلەرگە بiلiم تاراتۋ ورتالىعى اشىلعان، ماقتا وندiرەتiن وӊiرلەردە بەس شارۋا شارۋاشىلىعىنىӊ بازاسىندا ينستيتۋتتىӊ عىلىمي جەتiستiكتەرiن كورسەتەتiن الاӊدار ۇيىمداستىرىلعان. عالىمدار 23 شەتەل عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىمەن جانە ەكi حالىقارالىق عىلىمي-زەرتتەۋ كومپانيالارىمەن تىعىز بايلانىستا.

جاӊا تەحنولوگيالاردى وندiرiسكە ەنگiزۋ فەرمەرلەردiӊ ارنايى بiلiمi جەتكiلiكتi بولعاندا عانا جاقسى ناتيجە بەرەدi. وكiنiشكە قاراي، ءاربiر 100 فەرمەردiӊ 13-iندە عانا ارنايى ورتا جانە جوعارى بiلiمi بار، بۇل وتە تومەن كورسەتكiش. وسى پروبلەمانى شەشۋ ماقساتىندا قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتi باسشىلىعى جانە ماماندارىمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس جۇرگiزۋدەمiز. بiلiكتi ماماندارمەن بiرلەسiپ اتقارعان جۇمىس بارلىق ۋاقىتتا جاقسى ناتيجە بەرەتiنi بەلگiلi, سوندىقتان ەلiمiزدەگi ماقتا ءوندiرۋ، ونى تەرەӊ وӊدەپ ەكسپورتقا شىعارۋ قولىمىزدان كەلەتiن جۇمىس دەپ ەسەپتەيمiن.

شەتەلدiك ماقتا ساتىپ الاتىن ترەيدەرلەر ەلiمiزدە بوسقا جۇرمەگەنi بەلگiلi. وسى جەردە مىناداي وي تۋادى. ەگەر شەتەلدiك ترەيدەرلەر بiزدiӊ ەلiمiزدەن "ولجالاپ" جاتقان ميلليونداعان پايدانى تابۋمەن ءوز ەلiمiزدەگi iرi بيزنەس وكiلدەرi, كاسiپكەرلەر نەمەسە "كازاگرو" سياقتى قارجىلى مەكەمەلەر اينالىسسا، قىرۋار قارجى ءوز ەلiمiزدە قالار ەدi.

ماقتا شيكiزاتى ەكiنشi ۆاليۋتالىق داقىل بولعاندىقتان، ۇكiمەت قاۋلىسىمەن بيداي سياقتى ستراتەگيالىق داقىلدار قاتارىنا ەنسە، "اق التىنعا" دەگەن كوزقاراس وزگەرەر ەدi. ال، ماقتاعا كوزقاراس دۇرىس بولسا، سالاداعى بiرقاتار پروبلەمالار وزiنەن-ءوزi شەشiلiپ كەتەرi ءسوزسiز.

ماقتا- ەلiمiزدەگi ۇلكەن تابىس اكەلەتiن 100 جىلدىق تاريحى بار داقىلداردىӊ بiرi. سوندىقتان وسى سالاداعى ماسەلەلەردi بiرلەسiپ جۇيەگە تۇسiرسەك قانا مول ونiمگە قول جەتكiزەمiز. سوندا عانا قازاق ماقتاسى "اق التىن - ەلiمiزگە باق التىن" بولا الادى".

اباي اقپارات