باۋىرجان بەرىكۇلى. شايىر بۇزىلسا، شايتان ورمەك قۇرادى
«ءوزىمنىڭ شيماي-شاتپاقتارىمنىڭ ءبارىن ەسكە الۋ ماعان اسا قورقىنىشتى. ولاردىڭ ءبارى مەنىڭ كوز الدىما قاتال ايىپتاۋشىداي ەلەستەيدى...»
گوگول
اقىندىق اللا تاعالانىڭ ادام بالاسىنا بەرگەن ءبىر سىيى. قازاق حالقى اقىندارىن قادىر تۇتقان. سەبەبى، اقىن حالىقتى جاقسىلىققا، يماندىلىققا، ازاتتىققا ۇندەگەن. اتاقتى بۇقار جىراۋ:
اللاھ دەگەن ار بولماس،
اقتىڭ جولى تار بولماس... دەسە;
قابليسا جىراۋ:
بىرلىگىن حاقتىڭ ءبىلىڭىز،
حاق جولىمەن ءجۇرىڭىز،
پاك بولادى ءدىنىڭىز...
دەپ جىرلاعان ەكەن.
ءحۇىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن شال اقىن:
قۇدايا، قۇدىرەتىڭمەن ساقتاعايسىڭ،
حاق دەگەن پەندەڭ بولسا تاستامايسىڭ...
دەپ، اللاھ تاعالاعا ءمىناجات بىلدىرە وتىرىپ، حاقتى تانىعان پەندە بالاسى ەكى دۇنيەنىڭ باقىتىنا بولەنەتىنىن ايتادى. ال، دۋلات باباتايۇلى بولسا:
اللاھتان سۇراپ يماندى،
ءراجيم شايتان لاعىندى...
دەپ، اللاھتان باسقاعا يمان كەلتىرۋ، لاعىناتتالعان شايتان ءىسى ەكەنىن ەسكەرتەدى.
ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۇلكەن اقىنداردىڭ ءبىرى شورتانباي قانايۇلى:
قۇداي دەگەن ءمۇمىننىڭ
اۋىزدان كەتپەس ءتاۋباسى.
يمانى باردىڭ بەلگىسى
تىلىنەن تامار شىراسى...
دەپ، جۇرەككە سىڭگەن يماننىڭ تىلدەن تامعان ءنارىن سۋرەتتەيدى. قازاقتىڭ يماني-جىر دىڭگەگى - اباي اتامىز:
پاتشا قۇداي، سيىندىم،
«ءوزىمنىڭ شيماي-شاتپاقتارىمنىڭ ءبارىن ەسكە الۋ ماعان اسا قورقىنىشتى. ولاردىڭ ءبارى مەنىڭ كوز الدىما قاتال ايىپتاۋشىداي ەلەستەيدى...»
گوگول
اقىندىق اللا تاعالانىڭ ادام بالاسىنا بەرگەن ءبىر سىيى. قازاق حالقى اقىندارىن قادىر تۇتقان. سەبەبى، اقىن حالىقتى جاقسىلىققا، يماندىلىققا، ازاتتىققا ۇندەگەن. اتاقتى بۇقار جىراۋ:
اللاھ دەگەن ار بولماس،
اقتىڭ جولى تار بولماس... دەسە;
قابليسا جىراۋ:
بىرلىگىن حاقتىڭ ءبىلىڭىز،
حاق جولىمەن ءجۇرىڭىز،
پاك بولادى ءدىنىڭىز...
دەپ جىرلاعان ەكەن.
ءحۇىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن شال اقىن:
قۇدايا، قۇدىرەتىڭمەن ساقتاعايسىڭ،
حاق دەگەن پەندەڭ بولسا تاستامايسىڭ...
دەپ، اللاھ تاعالاعا ءمىناجات بىلدىرە وتىرىپ، حاقتى تانىعان پەندە بالاسى ەكى دۇنيەنىڭ باقىتىنا بولەنەتىنىن ايتادى. ال، دۋلات باباتايۇلى بولسا:
اللاھتان سۇراپ يماندى،
ءراجيم شايتان لاعىندى...
دەپ، اللاھتان باسقاعا يمان كەلتىرۋ، لاعىناتتالعان شايتان ءىسى ەكەنىن ەسكەرتەدى.
ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۇلكەن اقىنداردىڭ ءبىرى شورتانباي قانايۇلى:
قۇداي دەگەن ءمۇمىننىڭ
اۋىزدان كەتپەس ءتاۋباسى.
يمانى باردىڭ بەلگىسى
تىلىنەن تامار شىراسى...
دەپ، جۇرەككە سىڭگەن يماننىڭ تىلدەن تامعان ءنارىن سۋرەتتەيدى. قازاقتىڭ يماني-جىر دىڭگەگى - اباي اتامىز:
پاتشا قۇداي، سيىندىم،
تۋرا باستا وزىڭە...
دەپ، ءبىر اللاھقا عانا سىيىنۋدى لايىق سانايدى. بۇرىنعىلار ءبۇي دەپتى... كەيىنگىلەر شە؟!
*****
ال، بۇگىنگى كوزى ءتىرى اقىندارىمىز نە دەيدى؟ اقىن جىرلارىندا يماني ءسوز ەڭ باستى نازاردا بولۋى كەرەك. ويتكەنى، اۋىزدان شىققان ءسوز دۇرىس بولماسا اللاھتىڭ قاھارىن شاقىرادى. اباي اتامىز ايتقانداي: «بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى، ول - اقىننىڭ ءبىلىمسىز بەيشاراسى». دەمەك، بوتەن ءسوز دەگەنىمىز اللاھتىڭ سيپاتىنا نۇقسان كەلتىرەتىن ۇعىم نەمەسە ءسوز. بۇل ۇلكەن كۇنالەر قاتارىنا جاتادى.
مىسالى، اقىن-زەرتتەۋشى بايبوتا سەرىكبايۇلى قوشىم-نوعاي «ارۋاق قاشتى بىزدەردەن» اتتى ولەڭىندە:
اسىلى ازعان ۇرپاققا:
«ءتاڭىرىڭ اللا، قۇداي»، - دەپ،
اقساقالداردىڭ اۋىزى
قيسايۋدايىن قيسايدى.
جولىنان تايعان ۇرپاعىن
ارۋاق قالاي قولداسىن؟!
دەپ جىرلايدى. اللا تاعالا: «تاڭىرلەرىڭ ءبىر-اق ءتاڭىر. ودان باسقا ەشبىر ءتاڭىر جوق» («باقارا، 163-ايات), - دەيدى. جاراتۋشى يەمىز قاتەلەسكەن اقىندى كەشىرە كورسىن. باسقا ايتارىمىز دا جوق.
اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت اعامىز دا مىنا ءبىر ولەڭىندە («زامان-اي»، استانا، 1999, 21-22 ب.) ءتىپتى تاڭىرمەن تىلدەسكىسى كەلەدى.
اقىنمىن مەن،
جىر تارتام قوعامداسقا،
نە كەلەدى قولىمنان ودان باسقا؟
تاڭىرمەن دە تەڭ تۇرىپ تىلدەسەر ەم،
ءوزى كەلىپ الدىمەن امانداسسا.
ارينە، اقىلعا سىيمايدى. پەندە بالاسى ءتاڭىردىڭ دارگەيىنە تەڭ كەلىپ، تىلدەسۋى مۇمكىن ەمەس. اللاھ ساقتاسىن!!! بۇنداي جاڭساق ويدى اقىن نەسىپبەك ايتۇلى دا ايتىپ قالعان:
قايعى-قاسقىر تالاپ جەسىن جەسىردى،
جەسىر مۇڭىن ەستيتۇعىن جوق قۇداي، -
دەيدى («كوز جاسىم»، استانا. 2006. 91-ب). «قۇدايدى ەستىمەيدى» دەپ ايتۋ ادامدى دىننەن شىعارادى. اسا قاتەرلى ءسوز.
وسى سياقتى اسقاق پافوستاعى تىركەستەر اقىن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ دا جىرلارىنان كەزدەسەدى. «اقشام حاتتارى» اتتى ولەڭدەر جيناعىندا:
جىلىنامىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز،
سىيىنامىز بىرىمىزگە ءبىرىمىز.
اللا تاعالا، ءسىز دە ءوزىڭىز ءبىلىڭىز،
ەش قۇدايمەن بولىسپەيمىز مۇنى ءبىز...
دەيدى.
اقيقاتىندا اقىنىڭ «ەش قۇدايمەن» دەگەن ءسوزى وتە اۋىر. يسلامدا «قۇدايلار» دەگەن ۇعىم جوق. وندايدى «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەپ ەسەپتەيدى.
ەندى كەلەسى ءبىر اقىنىمىز جاراس سارسەك:
و دۇنيەلىك ءبىز بىلمەس توپتا سىنار،
سول جۇماعىڭ كىم بىلگەن، جوق تا شىعار.
توزاق وت پەن توزاڭ با، مەيلى، بولسىن،
ءبىر جىلعادان ءداريا اقتى وتقا شىدار...
دەيدى. («جۇرەگىمنىڭ ىشىندەگى جۇرەگىم»، استانا، ەلوردا، 2001, 45-48 ب.)
جاراس اقىننىڭ تۇسىنىگىندە «جۇماق» پەن «توزاق» دەگەنىڭىز ءدۇدامال ۇعىم سياقتى. اقىن جۇماق پەن توزاقتىڭ سيپاتتارىن دۇرىس ۇعىنسا، توزاقتى ءجاي توزاڭعا تەڭەمەگەن بولار ەدى.
تاعى ءبىر اقىنىمىز باقىتجان الدياردىڭ:
لالا كەلبەتىڭ لاعىل اي ما ەدى،
قاي قۇداي سەنى جاراتتى؟
تاماعىنداعى تارىداي مەڭى
تاۋىستى، ءتىپتى تاعاتتى،
دەگەن ولەڭ جولدارىندا: «قاي قۇداي سەنى جاراتتى؟» دەپ، اللاھتىڭ دارا سيپاتىنا نۇقسان كەلتىرەدى. («ولەڭدەر: «سوروس-قازاقستان-دەبيۋت» بايگەسى». الماتى، جىبەك جولى، 1997). «ءار سۇلۋدى ءبىر-ءبىر قۇداي جاراتتى» دەۋ اسقان كۇپىرلىك، اعايىن!!!
*****
اقىن باۋىرلارىمىز دۇرىس ءتۇسىنسىن. ولاردى وقىرمان قاۋىمعا جەككورىنىشتى قىلىپ كورسەتۋ ەمەس، كەرىسىنشە، «جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق بولمايدى» دەگەندەي، سويلەسە جۇرتتى اۋزىنا قاراتقان ارقالى اقىندارىمىز بىلمەستىكتەن وسىنداي قاتە-كەمشىلىكتەرگە جول بەرىپ قويعان دەپ ويلايمىز. بۇدان بىلاي ساقتىق جاساعانى ابزال. اللاھ تاعالا قۇران كارىمدە: «ءاي، مۇمىندەر! اللاھدان قورقىڭدار دا دۇرىس ءسوز سويلەڭدەر»، - دەگەن («احزاپ» سۇرەسى، 70-ايات).
بۇل ماقالانى ءبىز اللاھتىڭ ريزاشىلىعى ءۇشىن جازىپ وتىرمىز. ويتكەنى، اللاھتىڭ اتىنا ايتىلىپ جاتقان كۇپىرلىكتى ءبىلىپ وتىرىپ، ۇندەمەي قالۋدىڭ ءوزى كۇنا. قۇران كارىمدە: «بىراق سونداي يمان كەلتىرىپ، ىزگى ءىس ىستەگەندەر، ءبىر-بىرىنە شىندىقتى ۇگىتتەسىپ، سابىردى ۇگىتتەسكەندەر; ولار زيانعا ۇشىرامايدى» («عاسىر» سۇرەسى، 3-ايات), دەلىنگەن.
*****
قازىر ادامدى الاپات تا تولاسسىز اقپاراتپەن وڭاي اداستىرۋعا بولاتىنىن جاقسى بىلەسىز. ءسوز سوڭىندا ايتا كەتۋ كەرەك، قازىرگى كۇنى مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعىپ جاتقان سوزدىكتەردى قاراپ وتىرساڭىز، ىشىندەگى مالىمەتتەردى وقىعاندا جاعاڭىزدى ۇستايسىز. جاعاڭىزدى ۇستاماسقا امال بار ما؟
ماسەلەن، 2008 جىلى شىققان «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ» 17-بەتىندە پايعامبارىمىز ادام اتاعا «يسلام ءدىنىنىڭ اڭىزى بويىنشا اللا جاراتقان، ەڭ العاشقى كىسى، ادامزاتتىڭ اتاسى»،- دەپ تۇسىنىك بەرەدى.
سوندا كىتاپ قۇراستىرۋشىلاردىڭ تۇسىنىگىندە پايعامبارلار اقيقات ەمەس، ءجاي ءبىر اڭىز بويىنشا عانا جارالعان بولىپ شىقپاي ما؟
بۇل بۇل ما، بۇدان اسقان سوراقىلىقتىڭ كوكەسىن كورىڭىز. پاۆلودار قالاسىنان 2006 جىلى شىققان «ورىسشا قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىكتىڭ» 170-بەتىندە قۇرانعا مىنانداي انىقتاما بەرىلگەن:
«قۇران مۇسىلمانداردىڭ باس كىتابى، الەمدىك ادەبيەتتىڭ اراب تىلىندەگى ەسكەرتكىشى. مۇحامەد پايعامباردىڭ (شامامەن 570-632) 610-632 جىلدارى ايتىلعان سوزدەرى مەن ءدىني ۋاعىزدارى جازىلعان كىتاپ»، - دەپ ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارادى. قۇراندى اللا تاعالانىڭ ەمەس، پايعامباردىڭ كىتابى قىلىپ شىعارادى. ءدىني تۇسىندىرمەلەرگە كەلگەندە ءجۇردىم-باردىم كوزجۇمبايلىقپەن قارايتىن وسىنداي ولقىلىقتاردى قازىر دۇرىستاماساق، ەرتەڭ كەش بولادى. يسلام دىنىندەگى قۇندىلىقتارىمىز ەرىككەنىڭ ەرمەگىنە اينالىپ بارا جاتىر.
قۇران الەمدەگى تەڭدەسسىز جاراتۋشى اللا تاعالانىڭ ءسوزى. ول قانداي الەمدىك ادەبيەتتىڭ ەسكەرتكىشى؟ ادەبيەت ادام بالاسىنىڭ ەڭبەگى. تۇسىندىرمە سوزدىكتى قۇراستىرۋشىلاردىڭ تۇسىنىگىندە ەسكەرتۋشى بولىپ تۇسكەن كىتاپ، ەندى الەمدىك ادەبيەتتىڭ ەسكەرتكىشى بولعانى ما؟ «يۋنۋس» سۇرەسىنىڭ 37-38 اياتتارىندا: «بۇل قۇراندى اللاھتان باسقاعا تەلۋگە ءتىپتى دە بولمايدى»، دەگەن سوزدەردى ۇمىتپايىق، اعايىن.
اللا تاعالانىڭ ادام بالاسىنا: «اۋزىنان ءبىر ءسوز شىعارسا-اق بولدى، الدىندا قالتقىسىز اڭدۋشى دايىن» (قاف، 18-ايات), - دەگەن ءسوزىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال.
