بيىل حح عاسىر باسىنداعى ۇلكەن ساياسي وقيعالار –  اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرىنە 100 جىل تولادى. 1917 جىلعى  رەۆوليۋتسيالار تەك  رەسەيدە عانا ەمەس، بۇكىل دۇنيە ءجۇزى تاريحىنا ۇلكەن وزگەرىس ەنگىزگەن وقيعالار بولدى.  اسىرەسە، قازاق حالقى ءۇشىن بۇل توڭكەرىستىڭ سالدارى اسا اۋىر بولعانى ءمالىم. بۇگىنگى كۇنگى ەڭ وزەكتى پروبلەمالاردىڭ ءتۇپ-تامىرىن ىزدەسەك تە سول كەزەڭگە كەلىپ تىرەلەمىز. وسى ورايدا قازان توڭكەرىسى مەن سونىڭ ناتيجەسىندە قۇرىلعان كەڭەس وداعىنىڭ قازاق ءۇشىن پايداسى مەن زيانى قانداي دەگەن ساۋالدار توڭىرەگىندە بەلگىلى ساياساتتانۋشى راسۋل جۇمالىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.   

• اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرى الدىنداعى رەسەي يمپەرياسىندا

 جانە وعان باعىنىشتى ەلدەردە قالىپتاسقان قوعامدىق-ساياسي جاعدايات قانداي ەدى؟ توڭكەرىستىڭ العىشارتتارىن قىسقاشا قالاي سيپاتتاۋعا بولادى؟     

ر.جۇمالى: ول كەزدە رەسەي يمپەرياسىنىڭ  قۇرامىنا ەنگەن قازاق ءۇشىن بۇل تاريحتا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ناۋبەتتىڭ باسى ەدى.  الدىمەن اتالعان رەۆوليۋتسيالاردىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنە توقتالساق.  بىرىنشىدەن، بۇل پاتشالىق باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءىرىپ-شىرىگەنى. ءوزىن ەۋروپالىق مەملەكەت ساناعانىمەن رەسەي ەشقاشان شىن مانىسىندەگى ەۋروپالىق  وركەنيەتكە جاتقان ەمەس. ءXVIIى-ءحىح عاسىردا فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ەۋروپاداعى ۇلتتار بىرىنەن كەيىن ءبىرى بۋرجۋازيالىق-ليبەرالدىق قوعامعا اياق باسقانى بەلگىلى. ءتىپتى كەيبىرىندە مونارحيالىق جۇيە ساقتالسا دا، ونىسى  فورمالدى كونستيتۋتسيالىق دەڭگەيمەن شەكتەلدى. ال ابسوليۋتتىك مونارحيا قالپىندا قالعان رەسەيدە بۇنداي قۇلشىنىس تەك حح عاسىردىڭ باسىندا  بايقالدى. 1905 جىلعى ورىس رەۆوليۋتسياسى ونىڭ العاشقى كورىنىسى بولدى.

ءبىرىنشى  دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ەلدىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك جاعدايىن كۇيزەلتتى.   ورتالىق  باسقارۋ جۇيەسى السىرەپ، حالىق الدىندا ابىرويىنان  ايرىلدى. ەسەسىنە الىپ يمپەريادا سان الۋان ساياسي كۇشتەر بيلىك ءۇشىن تالاسقا ءتۇسىپ، اراسىندا ساياسي ساحنا تورىنە بولشەۆيكتەر شىقتى.  ولاردىڭ كوتەرگەنى «حالىققا نان، شارۋالارعا جەر، جۇمىسشىلارعا زاۆود پەن   فابريكالار بەرىلسىن» دەگەن پوپۋليستىك ۇران ەدى. قالىڭ بۇقارا بۇعان الداندى. شىن مانىسىندە بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن كوممۋنيستەر بۇل   ۋادەسىن ورىنداۋ بىلاي تۇرسىن، «قىزىل تەررور» اتالعان جەندەتتىك ساياساتقا كوشتى. بۇرىنعى ەليتالار جاپپاي جانشىلىپ-اتىلدى، امان قالعانى شەتەلگە قاشتى. لەنين مەن ستالين باستاعان كوممۋنيستىك ديكتاتۋرا سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ قۇرىلۋىنا اكەلدى.

• قوعامدىق جۇيەدەگى ىشكى قايشىلىقتاردىڭ اسقىنىپ، ەڭ سوڭعى

شەگىنە جەتۋىنە سىرتقى سەبەپتەردىڭ سالدارى قوسىلىپ، كەڭەستىك وداق ىدىراپ تىندى. بىراق ءبىزدىڭ ارامىزدا سول ءداۋىردى اڭسايتىندار ءالى دە   بارشىلىق. ولار سوۆەت وكىمەتىنىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ تاۋىسا  المايتىندار قاتارىنان. دەگەنمەن، وسى توڭكەرىس قازاق حالقىنا نە بەردى؟ جوق الدە بۇل ءبۇتىن ءبىر ۇلتقا - قازاققا كەلگەن اپات دەپ باعالاۋ دۇرىس پا؟             

ر.جۇمالى: قازاق حالقى ءۇشىن بۇل وقيعالار بۇرىنعى پاتشالىق رەسەي زامانىنداعى وتارشىلىقتان بەتەر ەزگىگە اينالدى. اتاپ ايتقاندا كسرو قۇرامىنداعى 70  جىل بويىندا قازاق حالقى ءوزىنىڭ ەتنوستىق سانىنىڭ تەڭ جارتىسىنان    ايرىلدى. قولدان ۇيىمداستىرىلعان وسى گەنوتسيدتىڭ سوققىسىنان قازاق ءالى  كۇنگە شەيىن ەسىن جيا الماي كەلەدى. ايتالىق، حح عاسىردىڭ باسىندا ورتا  ازيادا قازاقتان الدەقايدا از وزبەكتىڭ سانى بۇگىندە 32 ميلليوننان    استى.  ال قازىرگى قازاقتىڭ سانى 12 ميلليونعا جەتەر-جەتپەس. جان تۇرشىگەرلىك كورسەتكىش. الايدا بۇل قاندى كوممۋنيستىك زاماننىڭ ءبىر عانا تۇسى.

وسى كەزەڭدە قازاق زيالىلارى تۇگەلدەي دەرلىك قۋعىن-سۇرگىنگە  ۇشىرادى. ناتيجەسىندە 1980-جىلدارعا قاراي قازاق ءوز جەرىندە ۇلتتىق  ازشىلىققا اينالدى. ساندىق جاعىنان قۇلدىراۋدان حالقىمىزدىڭ ساپالىق تۇرعىدان كۇيزەلگەنى اسىپ ءتۇستى.  جاپپاي ورىستاندىرۋ ساياساتى ناتيجەسىندە قازاق مەكتەپتەرى، مادەني، عىلىمي وشاقتار جاپپاي قىسقارتىلدى. بۇل جاعداي  تۇتاستاي بىرنەشە ۇرپاقتىڭ انا تىلىنەن، ۇلتتىق بولمىسىنان ايرىلىپ،  ماڭگۇرتتەنۋىنە اكەپ سوقتى. ول ىندەتتەن تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 25 جىل  تولسا دا ارىلا الماي كەلە جاتىرمىز.

قازاق جەرى  كسرو كەزىندە تولىقتاي دەرلىك اسا زياندى اسكەري، يادرولىق، عارىشتىق پوليگونعا اينالدى. وسىنداي قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلگەن  سىناقتاردىڭ قۇربانى كەم دەگەندە 2 ميلليون ادامدى قۇرايدى. كەڭەس  بيلىگىنىڭ شارۋاشىلىق پەن ءوندىرىستى ەكستەنسيۆتى جۇرگىزۋى سالدارىنان قورشاعان ورتاعا ولشەۋگە كەلمەيتىن نۇقسان كەلتىرىلدى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستان جەرى  بۇگىندە ەكولوگيالىق اپات ايماعى دەپ تانىلىپ وتىر.  وسىنداي قاسىرەتتى جاعدايداردى تىزە بەرسە تاۋسىلمايدى.

• كەڭەس وداعى تۇسىنداعى قازاقستان تاريحىن تولىققاندى عىلىمي

زەردەلەۋ ەندى عانا باستالدى دەيدى تاريحشىلارىمىز. ويتكەنى 70 جىلدىق كازارمالىق جۇيە تاريحي سانامىزدى تۇمشالاپ، ەركىن ويدى تۇتقىندا ۇستادى. كەڭەستىك ساياسي يدەولوگيانىڭ قىسپاعى ۇلتتىق تاريح عىلىمىن تەجەدى. تەك تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا ءبىز ءوز تاريحىمىزعا، ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزعا بەت بۇردىق. بىراق ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قازان رەۆوليۋتسياسىنىڭ تاريحي باعاسى ءالى بەرىلمەي كەلەدى.  جالپى قازان توڭكەرىسى تاريحىنان قانداي تاعىلىم الۋعا ءتيىسپىز؟   

ر.جۇمالى: ەگەمەن ەل بولعانىمىزعا شيرەك عاسىر تولسا دا كسرو زامانىنداعى شىندىقتىڭ ءالى دە اشىلماي كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بۇگىنگى كۇنى الاش  ۇكىمەتى مەن زيالىلارى، اشارشىلىق، قازاقتىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ، مال  شارۋاشىلىعىمەن اينالاسىپ وتىرعان ەلدى جەرىنەن ايىرىپ، كولحوزعا  ماجبۇرلەپ كىرگىزۋ، ۇلت جاناشىرلارىنىڭ جاپپاي كوزىن قۇرتۋ، ەكىنشى  دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى قىلمىستار، ارال مەن سەمەي اپاتى، جەلتوقسان  قانتوگىسى، تاعى باسقا كوپتەگەن وقيعالارعا ساياسي باعا بەرىلۋى بىلاي تۇرسىن، ولاردى ءتىپتى اشىق تالقىلاۋعا قاۋقارسىز ەكەندىگىمىز قىنجىلتادى. قازاق ەلى  قانشاما جىل ءسوز جۇزىندە تاۋەلسىز سانالعانىمەن، ساياسي ەليتالارى بۇرىنعى مەتروپولياعا جالتاقتاۋى، ونىڭ الدىندا سەسكەنۋى، ءتىپتى ورىس ءتىلىن دارىپتەۋ  ادەتىنەن شىعا الماي كەلە جاتقانى ءىس جۇزىندە تاۋەلسىز ەكەنىنە كۇمان تۋعىزادى. شىن مانىسىندە وتارسىزدانۋ مەن قۇلدىق سانا-سەزىمنەن قۇتىلۋ  ۇردىسى قازاقستاندا جۇرگىزىلمەگەنىن ايعاقتايدى. ءوز كەزەگىندە دەربەس تە ازات ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ اتالعان شەشۋشى ىستەردى ورىنداماي مۇمكىن ەمەس شارۋا. ءوز تاريحىمىزدى زەرتتەپ بىلمەي، ءادىل باعاسىن بەرمەي، ونىڭ ىشىندە حح عاسىرداعى كسرو مەن كوممۋنيستەردىڭ قاندى قىلمىستارىن اشكەرەلەمەي الدىعا جىلجۋىمىز نەعايبىل.

• اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان دينا يمامباي

Abai.kz