تۇركيانىڭ 9-پرەزيدەنتى سۇلەيمەن دەميرەل كەشە، 17 ماۋسىمدا انكارادا 91 جاسقا قاراعان شاعىندا  دۇنيە سالدى. ول تۇركيا تاريحىندا ىسمەت ءينونۇ مەن رەجەپ تايپ ەردوعاننان كەيىنگى ەڭ ۇزاق ۋاقىت پرەمەر-مينيستر بولعان ادام.  40 جىلدىق ساياسي ومىرىندە ول، تۇرىك ساياساتىنىڭ قالپاقتى «اكەيى» رەتىندە ەستە قالدى.

دەميرەل – 1924 جىلى 1 قاراشادا تۇركيانىڭ سپارتا قالاسىندا ومىرگە كەلگەن. ماماندىعى بويىنشا قۇرىلىس ينجەنەرى بولعان ونىڭ «سۋ بوگەتتەرىنىڭ پاتشاسى» دەگەن لاقابى دا بولعان. ول ىستامبۇلداعى ەۋرازيانى جالعاپ تۇرعان ەكى كوپىردىڭ ءبىرى بوعازشى كوپىرىنىڭ جوباسىن جاساۋعا ات سالىسقان. ينجەنەرلىك جۇمىستارى اياسىندا تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن دەميرەل ەكى رەت بىرنەشە جىلدان اقش-تا تۇرىپ كەلدى. سۇلەيمەن دەميرەل 1965-1993 جىلدارى اراسىندا ءوزى: «پرەمەرلىكتەن التى رەت كەتىپ، جەتى رەت كەلدىم» دەيتىندەي، جەتى رەت ءتۇرلى ۇكىمەتتىڭ باسىنا كەلدى. 1961 جىلعى تۇركياداعى العاشقى اسكەري توڭكەرىستەن كەيىن،  1962 جىلى ادىلەت پارتياسىنا كىرىپ، ەكى جىلدا پارتيا توراعاسى بولعان دەميرەل، 1965 جىلى، 10 قازاندا 40 جاسىندا تۇركيانىڭ 12 پرەمەر-ءمينيسترى بولدى. ول 1969, 1970, 1975, 1977 جانە 1979 جىلدارى دا بەس رەت ۇكىمەت قۇردى. ونىڭ بيلىككە كەلگەن جىلدارىندا وعان ۇلتشىل ارەكەت پارتياسىنان الپارسلان تۇركەش، Milli Selamet پارتياسىنان نەجمەتتين ەرباقان كوپ قولداۋ كورسەتتى. 1980 جىلعى، 12 قىركۇيەكتەگى بيلىككە اسكەرلەردىڭ كەلۋىنەن كەيىن دەميرەل ءبىر اي مىرزا قاماقتا بولدى. ارتىنشا ساياساتپەن اينالىسۋعا تيىم سالىنعان وعان 1987 جىلى عانا ساياسي ەركىندىك بەرىلدى. سول جىلى «تۋرا جول پارتياسىنىڭ» باسىنا كەلگەن دەميرەل دەپۋتاتتىققا سايلاندى. ول 1991 جىلعى پارلامەنت سايلاۋىندا سوتسيال-دەموكرات حالىق پارتياسىمەن كواليتسيا قۇرىپ، تۇركيانىڭ 49 پرەمەرى بولىپ، جەتىنشى رەت ۇكىمەت باسىنا كەلدى. ول بۇل ورىندا 1993 جىلى 16 مامىردا پرەزيدەنت بولىپ سايلانعانعا دەيىن ءبىر جارىم جىل وتىردى.

2000 جىلى، 16 مامىرعا دەيىن تۇپ-تۋرا جەتى جىل پرەزيدەنت بولعان سۇلەيمەن دەميرەل پرەزيدەنتتىك عۇمىرىندا 125 مەملەكەتكە ءىس ساپارمەن باردى. «اتاتۇرىكتىڭ مەكەنىندە جەتى جىل دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا كەزەكشىلىگىندە بولدىم» دەگەن دەميرەل چانكاياداعى رەزيدەنتسياسىندا پرەزيدەنت رەتىندە حالىقتى ەمىن-ەركىن قابىلداعان. ول 24 جاسىندا ۇيلەنگەن جۇبايى نازميە حانىممەن 2013 جىلى قايتىس بولعانىنا دەيىن 65 جىل تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشتى، الايدا ۇرپاق سۇيە المادى.

1997 جىلعى، «بيلىكتىڭ پوست مودەرنيزاتسيالى اۋىسىمى» اتالعان «28 اقپان وپەراتسياسى» ارقىلى دا دەميرەل حالىقتىڭ ەسىندە قالدى.  بۇل وپەراتسيا بويىنشا پرەمەر-مينيستر ەرباقان بيلىكتەن تايدىرىلدى. ەرباقان 1996 جىلى قازان ايىندا ليۆيا، نيگەريا سياقتى بىرنەشە افريكالىق مەملەكەتكە ساپارلاپ بارىپ، كاددافيدىڭ شاتىرىندا قوناقتا بولعان ەدى، وندا ايتىلعان سوزدەر ءوز كەزەگىندە باق-تا قاتتى سىنالعان. ۇكىمەتتىڭ كۇشتەپ تاراتىلۋىنا سەبەپ بولعان، ءالى كۇنگە داۋىلى «28 اقپان» وپەراتسياسىن تۇركياداعى  كەزەكتى اسكەري توڭكەرىس بولدى، بۇنى دەميرەل ءوز قولىمەن جاسادى دەپ سىنايتىندار دا بار. تۇركيادا 2012 جىلدان باستاپ، اسكەري توڭكەرىستەرگە قاتىستى ءىس قوزعالدى. 2014 جىلى تامىزدا دەميرەل تۇسىنىكتەمە بەرۋگە شاقىرىلدى. بىراق، دەميرەل «كۋاگەرلىك جاسامايمىن» دەپ مەكەمەگە بارماي قويعان ەدى.

BBC-ءدىڭ تۇرىك تىلىندەگى حابارى دەميرەل دۇنيە سالىسىمەن مىناداي دەرەك جازدى، وندا جۇمھريەت گازەتىنىڭ ءتىلشىسى يۋسۋف وزكان: 1997 جىلى 11 قاڭتاردا ەرباقاننىڭ ورازا ايىنا وراي 51 بەدەلدى ءدىني كوسەمدەردى قوناققا شاقىرعانىن، وعان فەتحۋللاھ گۇلەننىڭ دە شاقىرىلىپ، كەلمەي قالعانىن، ەرباقاننىڭ وسى داستارحانىندا تۇسىرىلگەن بەينەكورىنىستەر تۇرىك قارۋلى كۇشتەرى تاراپىنان سۋىق قابىلدانعانىن، وسىدان كەيىن پرەمەر مەن ۆيتسە-پرەمەر تانسۋ چيلەردىڭ  سىنالعانىن جازادى.  بۇدان سوڭ دەميرەل اقپان ايىنىڭ باسىندا «سپارتالىلار قورىندا» سپارتادان شىققان بيۋروكرات شەندى-شەكپەندىلەرگە قوناقاسى بەرەدى. بۇعان دەيىن دە دەميرەل مۇنداي قوناقاسىلار بەرىپ كەلگەن ەكەن. ول اس سوڭىندا ءسوز الىپ، رەفاھ(ەرباقاننىڭ پارتياسى) پارتياسىن قاتاڭ سىنعا الادى. اۆتور وسى قوناقاسىنىڭ جۋرناليستەرگە جابىق بولعانىن، سوندىقتان جۋرناليسكە كەرەك زاتتاردىڭ سىرتتا قالعانىن، دەميرەل سىن ءسوزىن باستاعاندا قالتاسىنداعى ۆيزيت كارتالاردىڭ ارتىنا ەستەلىك العان اۆتور، پرەزيدەنت: «كوشەلەرگە شىعىڭدار، جىعىڭدار بۇل ۇكىمەتتى» دەپ سويلەگەنىن جازادى. الايدا، باسپالداقتا ونى ۇستاپ العان دەميرەل وعان، «بۇلاردى جازۋ جوق، ساعان جازار جاڭالىق تاۋىپ بەرەمىز» دەگەن. وسىدان سوڭ كوپ وتپەي «28 اقپان توڭكەرىسى» بولىپ، بيلىككە اسكەرلەر كەلەدى.

بالا كەزىندە قوي باعىپ، شوپان بولعان سۇلەيمەن دەميرەلدىڭ قۇرمەتىنە كوزى تىرىسىندە-اق تۋعان قالاسى سپارتادا ۋنيۆەرسيتەت پەن اۋەجايعا، تۇركيانىڭ كوپتەگەن ليتسەيلەرى مەن ارناۋلى ورتا مەكتەپتەرىنە اتى بەرىلگەن. سونداي-اق ونىڭ ساياساتتاعى ءىزىن ايعاقتايتىن «سۇلەيمەن دەميرەل دەموكراتيالىق جانە دامۋ» مۋزەيى بار. سۇلەيمەن دەميرەل پرەمەر كەزىندە 1992 جىلى جانە پرەزيدەنت رەتىندە 1996 جىلى قازاقستانعا ەكى رەت ىسساپارمەن كەلدى. سوڭعى ساپارىندا الماتىدا ءۇش كۇن بولعان ول 17 جەلتوقساندا نازارباەۆپەن بىرگە ءوزى ەسىمىنە بەرىلگەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اشىلۋىندا بولدى.  

ءبىر تەلەۆيزيالىق باعدارلامادا ستۋدەنت قىزداردىڭ ورامال تارتىپ جۇرۋىنە بايلانىستى دەميرەلدىڭ: «ۋنيۆەرسيتەتكە تۇمشالانىپ كىرمەكسىڭدەر مە، كونستيتۋتسيا، مەملەكەتتىك كەڭەس، ءتىپتى ەۋروپا ادام قۇقىقتارى مەكەمەسى دە بۇعان قارسى. تۇمشالانىپ جۇرەم دەسەڭ باسى ورالعان جەرلەرگە، ارابستان تاراپتارىنا كەتىڭدەر» دەگەن ءسوزى قوعام نارازىلىعىن تۋدىرىپ، ەلدىڭ ەسىندە جاقسى قالدى.

سۇلەيمان يەشىليۋرد ەسىمدى جازۋشى «تۇركيانىڭ ماسوندارى» كىتابىنا دەميرەلدىڭ دە ەسىمىن جازعان. دەميرەلدىڭ اقش-تا بىرنەشە جىل تۇرىپ كەلۋىنەن استار ىزدەيتىن باسقا دا سىبىس كوپ. ونى سىناۋشىلار 1970 جىلداردا تۇركيادا ەتەك جايعان تۇرىكشىلدىكتىڭ كوشباسشىسى الپارسلان تۇركەشكە كواليتسيالىق ۇكىمەت قۇرسا دا دەميرەلدىڭ كوپ ەركىندىك بەرمەگەنىن ايتادى. ءوزىنىڭ بيلىگىنىڭ نىعايۋىنا كوپ قولداۋ كورسەتكەن ەكىنشى تۇلعا ەرباقاننىڭ دا 1997 جىلى بيلىكتەن كەتۋگە ءماجبۇر بولۋى دەميرەل ساياساتىندا كوپ سىر بار ەكەنىن اڭعارتادى. 1993 جىلى قازاقستانعا ىسساپارمەن كەلىپ، كوپ وتپەي 17 ساۋىردە  قايتىس بولعان، «مەنى قوسقاندا تۇركيادا 70 ميلليون قازاق تۇرادى» دەگەن تۇركيانىڭ 8-پرەزيدەنتى تۇرعىت ءوزالدىڭ تۇرىك تەكتى مەملەكەتتەردىڭ ۇيىسۋى تۋرالى ۇلكەن جوسپارى بولعان دەسەدى. الايدا جۇمباق جاعدايدا قايتىس بولعان ءوزالدىڭ جولىن دەميرەل جالعاستىرىپ كەتپەدى.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz