پولۋ-كازاك، پولۋ-كازاح،

يستيورتى سترەمەنا،

ي ۆ ۋزكو-پريستالنىح گلازاح —

پۋستىننايا سترانا...

«جارىمداي كازاك، جارتىلاي قازاق،

تەبىنگىسى تەرگە شىرىگەن.

سارى دالانى كورەسىڭ عاجاپ،

سىعىرايعان وقتى كوزىنەن.(ەركىن اۋدارما)»، - دەپ باستالاتىن ينفانتەريا گەنەرالى لاۆر كورنيلوۆكە ارنالعان ولەڭدەگى «جارتىلاي قازاق» ءسوزىنىڭ قۇپياسى نەدە؟ بەلگىلى ورىس اقىنى، ادەبي سىنشى ميحايل سينەلنيكوۆ پاتشالىق رەسەيدىڭ سوڭعى كەزەڭىندەگى ءىرى تاريحي تۇلعاسىنا ارنالعان «كورنيلوۆ» ولەڭىندە اۋعان، قىتاي توپىراقتارىن ارالاپ، اۆستريادا تۇتقىندا بولعان، پاتشاسى قۇلاعان رەسەيدىڭ قىزىل قىرعىن تاعدىرى قولىنا تاپسىرىلعان جوعارى شەندى اسكەري قولباسشى تۋرالى سيپاتتايدى. بۇنداعى كورنيلوۆ كىم ەدى؟

لاۆر گەورگيەۆيچ كورنيلوۆ – 1870 جىلى، 18 تامىزدا سەمەي وبلىسىنىڭ وسكەمەن وكرۋگىندا ومىرگە كەلگەن. اكەسى ەگور پاتشالىق رەسەيدىڭ 7 ءسىبىر كازاك پولكىندا تومەنگى شەندى وفيتسەر بولعان. اتاتەگى ەرماك اسكەرىمەن ءسىبىر توپىراعىنا كەلگەندەردەن. ەگور 1869 جىلى وسكەمەن قالالىق پوليتسيا بولىمشەسىندە ءىس-قاعاز جۇرگىزۋشى قىزمەتىنە تاعايىندالادى. ەرتىس جاعالاۋىنداعى ۇيىندە ەگوردىڭ ۇلتى قازاق جارى ماريا لاۆردى ومىرگە اكەلەدى. ماريا يۆانوۆنا شوقىندىرىلعان ەرتىس بويىندا وسكەن قازاق قىزى. تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇرات ءابىروۆ، كورنيلوۆتىڭ قارۋلاسى بولعان پاتشا اسكەرى گەنەرال-لەيتەنانت مارتىنوۆتىڭ، پاتشا زامانىندا لاۆردىڭ ءىنىسى پەترمەن بىرگە تاشكەنتتە اسكەري قىزمەتتە بولعان، سوۆەت وداعى  مارشالى ب.م.شاپوشنيكوۆتىڭ دەرەگىنە سۇيەنىپ لاۆردىڭ اناسىنىڭ قازاق ەكەنىن راستايدى. رەسەيدىڭ اسكەري تاريحشىسى ا. شيشوۆ «بەلىە گەنەرالى» ەڭبەگىندە،  لاۆر گەورگيەۆيچتىڭ اناسى قازاق قىزى ەكەنىن، كورنيلوۆتىڭ بويىنداعى كوشپەندىلەرگە ءتان قىزۋ قاندىلىق پەن جاۋىنگەرلىك مىنەزى ناعاشىسىنا تارتقانىن، ونىڭ ءجۇز الپەتى، وزگەشە تۇرىسى باسقا اسكەري شەندىلەردىڭ اراسىندا ەرەكشەلەنىپ تۇراتىنىن جازادى.  رەسمي قۇجاتتار ماريانىڭ اسىلى ەسىمى قازاقشا بولعانىن، دەرەكتەرگە ماريا بولىپ تۇسكەنىن، الايدا شىنايى ەسىمى ساقتالماي قالعانىن جازادى. كەيبىر تاريحشىلار كورنيلوۆتىڭ اناسىنىڭ ەسىمى ماريام بولۋى مۇمكىن ەكەنىن، وسى ەسىمنىڭ ماريا بولىپ جازىلىپ كەتكەن بولۋى مۇمكىندىگىن بولجايدى. «كاراۆان» گازەتىنىڭ 2009 جىلى ءنومىرى 48 سانىندا «قىپشاق دالاسىنان شىققان رەسەي اسكەرىنىڭ باس قولباسشى» تۋرالى ماقالا باسىلعان. اۆتور ماقالا ارقىلى لاۆر كورنيلوۆتىڭ قازاقي تەگىن انىقتاۋعا تىرىسادى. گازەتتىڭ قاراعاندىلىق ءتىلشىسى تاتيانا تەننىڭ جازۋىنشا، وسى ماقالادان كەيىن ومبىدان سۇلتانعازى مۇحاممەد-قاجى سادىقوۆ ەسىمدى كىسى حابارلاسقان. ول: «ارعى اتاسى كەرەي رۋىنان شىققان بايىزبەك دەگەن كىسى، ءوزىنىڭ قىزى گۇلشارانى گريگوري كورنيلوۆ دەگەن كازاكقا قازاق اۋىلدارىنا شاپقىنشىلىق جاساپ تىنىشتىق بەرمەي كەلگەن كازاكتارمەن بىتىمگە كەلۋى ءۇشىن بەرگەنىن» ايتادى. لاۆر تۋىلعاندا، گۇلشارا ونى ومبىعا ناعاشىسىنىڭ قولىنا تاربيەگە بەرسە كەرەك. سادىقوۆ قولىندا بۇل ءسوزىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار بار ەكەنىن دە ايتادى.

تاريحشىلار كورنيلوۆتى «ەگەر ول اياق استىنان قازا قۇشپاعاندا، روسسيانىڭ اسكەري ديكتاتورى بولاتىن ەدى، 1918 جىلعى تۇتاس رەسەيدى شارپىعان ازاماتتىق سوعىس تا بولماس ەدى»، «ونىڭ قىسقا عۇمىرىندا ءجۇرىپ وتكەن جولى، قاراپايىم شارۋا وتباسىنان شىعىپ جوعارى شەنگە جەتۋى ناپولەون سياقتى» دەپ باعالايدى. لاۆر كورنيلوۆ ومبى كادەت كورپۋسىندا، پەتەربۋرگتەگى ارتيللەريالىق ۋچيليششەدە وتە جوعارى دەڭگەيدە اسكەري ءىلىم الىپ، كىشكەنە كۇمىس مەدالمەن وقۋىن اياقتايدى. وقۋىن اياقتاي سالا كورنيلوۆ ءوزى سۇرانىپ جۇمىسىن تۇركىستان ارتيللەريالىق بريگاداسىندا باستادى. 1898-1904 جىلدارى تۇركىستان وكرۋگىنىڭ تاشكەنتتەگى اسكەري شتابىندا قىزمەت اتقاردى. ءتۇرى ازيالىق بولعانى ءۇشىن ورىس پاتشالىعى ونى شوقان ۋاليحانوۆ سياقتى قولدانادى. شىعىس تىلدەرىن ەركىن بىلگەن لاۆر كورنيلوۆ قۇپيا تۇردە اۋعانستان، ينديا، يران، شىڭجاڭ اۋماقتارىنا جىبەرىلەدى. ونىڭ ناتيجەسىندە تۇركىستان اسكەري وكرۋگىندە، 1903 جىلى 426 بەتتىك قۇپيا اسكەري ەڭبەك دايىندالعان.

1904-1905 جىلدارى جاپون سوعىسىنا قاتىسقان كورنيلوۆ پولكوۆنيك شەنىنە يە بولادى. ارادا ماسكەۋدەگى شتابتا بولعان ول، 1907-1911 جىلى قىتايدا اسكەري اتتاشە بولىپ ءتورت جىل قىزمەت اتقاردى. ول وندا قىتايدىڭ كوممۋنيستەرگە قارسى قوزعالىسىن باسقارعان، گەنەراليسسيمۋس بولاشاق تايۆان پرەزيدەنتى چان كايشيمەن جاقىن قاتىناستا بولعان. ورتالىققا قايتقان كورنيلوۆ ۆارشاۆا اسكەري وكرۋگىندە گەنەرال-مايور شەنىن الىپ، ىلە-شالا قيىرشىعىستا ۆلاديۆوستوكتا سىبىرلىك اتقىشتار ديۆيزياسىنا قولباسشىلىق جاسايدى. باسقارما ورتالىعى ماسكەۋدەن ۇزاقتا، تۇركىستان ولكەسى مەن مانچجۋريادا 20 جىلدان ارتىق اسكەري قىزمەت اتقارعان كورنيلوۆتىڭ ءوزى «ەۋروپانى ۇناتپايتىنىن، ءوزىن شىعىستىق سانايتىنىن» ايتقان ەكەن. جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ءتىلىن ەركىن بىلگەنى ءۇشىن كورنيلوۆ كاۆكاز بەن تۇركىستاننان شىققاننان مۇسىلمان اسكەرلەر اراسىندا ۇلكەن قۇرمەتكە يە بولعان. 1916 جىلى تەكە تۇركىمەندەردەن قۇرىلعان «تەكە(تەكينسكي) اتتى اسكەر» پولكى كورنيلوۆتىڭ امىرىنە بەرىلگەن.

1914-1918 جىلدارداعى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كورنيلوۆ 48-جاياۋ اسكەر ديۆيزياسىنا باسشىلىق ەتىپ، اسكەري شەنىنە قاراماستان سۇڭگىلى مىلتىعىن قولىنا الىپ قويان قولتىق ۇرىسقا تالاي كىرگەن. ونىڭ باسشىلىعىنداعى ديۆيزيا ەرجۇرەكتىگى ءۇشىن  «بولاتتاي(ستالنوي)» لاقابىنا يە بولادى. 1915 جىلى گەنەرال-مايور شەنىن العان كورنيلوۆ سول جىلى مامىردا تۇتقىنعا تۇسەدى. ءبىر جىلدان استام تۇتقىندا بولعان كورنيلوۆ ەكى رەتكى تالپىنىسىندا ۇستالىپ، ءۇشىنشى رەت اقىرى قاشىپ شىعادى، تۇتقىنداعى 60قا جۋىق گەنەرالدىڭ اراسىنان جالعىز قاشىپ شىققان ول، 20 كۇن بويى ورمان اراسىمەن ۆەنگريا، رۋمىنيانى كەسىپ ءوتىپ اسكەرگە قوسىلادى. بۇل ونىڭ داڭقىن اسپانداتتى. نيكولاي II كورنيلوۆتى قابىلداپ، 3 دارەجەلى اۋليە گەورگي وردەنىن ءوز قولىمەن تابىستايدى. ول، اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن پەتروگراد اسكەري وكرۋگىنىڭ باس قولباسشىسى بولادى.

اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن، ۋاقىتشا ۇكىمەت كەلىپ، دۇربەلەڭ زامان تۋعاندا، اسكەرلەر اراسىندا اسا ۇلكەن بەدەلى بار كورنيلوۆكە، 1917 جىلى 19 شىلدەدە ەڭ جوعارى شەن رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى قىزمەتى تاپسىرىلادى. ول ەڭ الدىمەن،  ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن بيلىكتەگى الاساپىران سالدارىنان بەرەكەسى قاشقان رەسەي اسكەرىن تارتىپكە كەلتىردى. كورنيلوۆ داڭقىنىڭ اسقاقتاۋى ۋاقىتشا ۇكىمەت باسىنداعى كەرتارتپا كەرەنسكيگە ەش ۇنامادى.   تاريحتا «كورنيلوۆسكي مياتەج(كورنيلوۆ بۇلىگى)» نەمەسە «كورنيلوۆ ۇندەۋى» رەتىندە قالعان، كورنيلوۆتىڭ بيلىكتى قاتاڭ سىنعا الىپ، «انارحيانى توقتاتۋ كەرەك، بيلىكتە، باسشىلىقتا تەمىردەي ءتارتىپ بولۋى ءتيىس» دەگەن جيىنداعى ءسوزى جانە ونىڭ وزىنە ادال بەرىلگەن ءۇش ديۆيزيا «جابايى» اتتى اسكەرمەن بولشەۆيكتەردى ءبىر جولاتا الاستاتۋ ماقساتىمەن پەتروگرادقا شەرۋ تارتۋى كەرەنسكيدى الاڭداتتى. كەرەنسكي بيلىك باسىنداعىلارعا، پەتروگراد كەڭەسىنە كورنيلوۆتى بۇلىكشى رەتىندە كورسەتىپ، گەنەرال الەكسەەۆ ارقىلى بىحوۆ تۇرمەسىنە(اسىلى قىزدار گيمنازياسىنىڭ عيماراتى بولعان) قاماتتى. كورنيلەۆپەن بىرگە وعان قولداۋ كورسەتكەن دەنەكين سىندى ىقپالدى اسكەري قولباسىلار دا ۇستالدى. بۇدان سوڭ گەنەرال الەكسەەۆ وتستاۆكاعا كەتىپ، ونىڭ ورنىنا كەلگەن دۋحونين كەرەنسكيدىڭ كورنيلوۆتى ءولتىرۋدى كوزدەگەن «كورنيلوۆ جازاسىن تارتۋى كەرەك، مەن سول كەزدە ونىڭ قابىرىنە كەلىپ رەسەي پاتريوتيزمىنە تاعزىم ەتەتىن بولامىن» دەگەن ءسوزىن ەستيدى. «رەسەي ءوزىنىڭ ادال ۇلدارىنا بۇلاي جاساماۋى كەرەك» دەپ ويلايتىن دۋحونين كورنيلەۆكە ومىرىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن ەسكەرتىپ، دوندا گەنەرال الەكسەەۆتىڭ(كەرەنسكيدىڭ پيعىلىن بىلگەننەن كەيىن، ءوزى سۇرانىپ ادەيى كورنيلوۆتى تۇتقىندايدى، ماقساتى ونى قورعاۋ ەدى) ونى كۇتەتىنىن ايتىپ جاسىرىن حات جىبەردى. قازان توڭكەرىسى قاربالاسىندا، 20 قاراشادا كورنيلوۆ تەكە اتتى جاساعىمەن بىرگە دونعا قاشتى. ون كۇننەن كەيىن نوۆوچەركەسسكە كەلىپ «اقتار قوزعالىسىن» ۇيىمداستىردى. 1918 جىلدىڭ اقپان ايىندا كورنيلوۆ «اقتاردىڭ» 3000-عا تاياۋ ەرىكتى اسكەرىمەن دوننان كۋبانعا قىزىل اسكەرگە قارسى العاشقى، تالاي كىتاپ پەن فيلمگە وزەك بولعان «مۇزدى جورىعىن» جاسادى. وسىدان كەيىن ونىڭ ەسىمى بولشەۆيكتەردىڭ زاڭسىز بيلىگىنە قارسى اقتار كوتەرىلىسىنىڭ ازاتتىق جالاۋى بولدى. ناۋرىز ايىندا كورنيلوۆ جاساعى اق قار، كوك مۇزعا قاراماي 500 شاقىرىمنان استام جول ءجۇرىپ ەكاتەرينودار قالاسىنا كەلىپ شابۋىل جاسادى. شايقاستىڭ جەتىنشى تاۋلىگىندە، 31 ناۋرىز، تاڭعا جاقىن قىزىل اسكەردىڭ سناريادى كورنيلوۆ وتىرعان شتاب باسقارماسىنا ءتۇسىپ، لاۆر كورنيلوۆ قازا تاپتى. سوۆەت ۇكىمەتى جىعىلعاننان كەيىن عانا، 1991 جىلى كۋبان وزەنى جاعالاۋىندا، ەكاتەرينوداردا كورنيلوۆكە ەسكەرتكىش قويىلدى.

ءبىز، رەسەي تاريحىندا ۇلكەن ارىپپەن اتى قالعان، اسكەري وقۋدا نەمىسشە، فرانتسۋزشا، اعىلشىنشا بىلگەن، اسكەري قىزمەتى بارىسىندا ءۇندى، پارسى، قىتاي، ۇيعىر تىلدەرىن بىلۋىمەن قاتار تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تىلىندە ەركىن سويلەگەن كورنيلوۆتىڭ ۇرپاقتارى تۋرالى جۋرناليستتىك زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كوردىك. كورنيلوۆتىڭ ۇلى پەتر بەلگيادا ءومىر سۇرگەن. قىزى ناتاليا، گەنەرال دەنەكين مەن الەكسەەۆتىڭ اديۋتانتى ورىستانعان فرانتسۋز اقسۇيەگى شاپرون ديۋ لاررەمەن تۇرمىس قۇرعان. تاعى ءبىر ۇلى گەورگي دەرەك بويىنشا اقش-تا، ميچيگان شتاتىندا ءومىر سۇرگەن. بۇدان سىرت ونىڭ بىرنەشە بالاسى بولعان. ولار تۋرالى تولىق مالىمەت جوق. ءبىر انىعى، قىزىلدار جەڭىسكە جەتكەن سوڭ كورنيلوۆتىڭ ۇرپاقتارى قۋدالاۋعا تۇسكەن.

الماتى قالاسىندا، گاميليا كاسكەەۆا ەسىمدى زەينەتكەر تۇرادى. 65 جاستاعى گاميليا مۋزدابايقىزىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ونىڭ اكەسى مۋزداباي كورنيلوۆتىڭ 1905 جىلى تۋعان، كەنجە ۇلى كورىنەدى. جاسىنان جەتىمدەر ۇيىنە بەرىلىپ بەلگىسىز سەبەپتەرمەن اتى وزگەرتىلسە كەرەك. گاميليا اتاسى تۋرالى: «لاۆر كورنيلوۆ ورتا بويلى كىسى بولعان. مەنىڭ اكەم دە سونداي ەدى. الايدا، ءوز اكەسى، تەگى تۋرالى ايتۋعا قورقاتىن. بىراق، كولچاك پەن لاۆر كورنيلوۆتىڭ دوس بولعانى تۋرالى ايتاتىن.(تاريحي دەرەكتە بۇل تۋرالى مالىمەت كەزىكپەيدى. –اۆتور). ۇمىتپا، مەنىڭ شەشەمنىڭ اتى ماريام، ول قازاق قىزى دەگەن ەدى. 1968 جىلى قايتىس بولعان مۇزدابايدىڭ اتى قۇجاتقا مۇرنى پۇشىقتاۋ بولعان سوڭ پشۋكوۆ دەپ جازىلعان، كەيىن ورىستار قاتەلەسىپ شۋكوۆ دەپ جازىپ جىبەرگەن. بۇل مۇزدابايدىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالسا كەرەك»، - دەيدى. گاميليا مۋزدابايقىزىندا اكەسى مەن اتاسى تۋرالى دالەلدى كوپ دەرەك جوق ەكەن. تەك سۋرەتتەگى نەمەرەسىنەن قولباسى لاۆردىڭ بەينەسىن كورۋگە بولاتىنداي.

ءبىز بۇل ماقالانى ورىس قولباسى، ينفانتەريا گەنەرالى لاۆر كورنيلوۆتىڭ ەرلىگىن جىرلاۋ ءۇشىن، نەمەسە ورىس ارمياسىن ۇلىقتاۋ ءۇشىن جازبادىق. پاتشا زامانىندا ورىسقا جاقىن جۇرگەننىڭ ءبارىن «شوقىنعان» اتاندىرىپ جىبەرگەن اشىق اۋىز قازاقتىڭ ءبىر جيەنى رەتىندە، ونىڭ ناقتى ناعاشى تەگى كىم بولعانىن بىلگىمىز كەلدى. سونداي-اق، رەسەيدىڭ تۇتاس ارمياسىنىڭ قولباسشىلىعىنا دەيىن جەتكەن كورنيلوۆتىڭ ەۋرازيا دالاسىندا جۇمىس اتقارماعان ەلى ساناۋلى عانا ەكەن. قازاقستاننىڭ ءتورت تارابىنداعى ەلدەردىڭ ءبارىن دە قىزمەت ەتكەن كورنيلوۆتىڭ قازاق دالاسىنداعى ساياسي ىستەرمەن ەسىمىنىڭ ەش بايلانىسپاۋى قالاي؟ باسىنا ءىس تۇسكەن شاعىندا كورنيلوۆتىڭ تۇرىك تەكتى اتتى اسكەردەن قورعانىش تابۋى، پەتروگرادقا باعىتتاعان ءۇش ديۆيزيا اتتى اسكەرىنىڭ «جابايى» تايپالاردان قۇرالعانى نەنى اڭعارتادى؟ عاسىر اۋناپ بارا جاتقان ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى قازاقستان ساياسي ءومىرىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قانشا قۇپياسى بار؟ وسىنداي سۇراقتارعا ءبىر ىلىك ىزدەپ كوردىك. اشىلماعان اقيقاتتار مەن تانىلماعان تۇلعالاردىڭ شىنايى شىندىعى جەل اشىپ كەتكەن قۇم استىنداعى سارايداي جارقىراپ شىعار ءبىر كۇنى ...

اقان بەكتاس

Abai.kz