بۇل سۇحبات قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى  عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اينۇر ابدىراسىلقىزىمەن (سۋرەتتە) ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ بەسىنشى باسقوسۋىنىڭ قارساڭىندا  بولعان ەدى.  اينۇر ابدىراسىلقىزى بەسىنشى باسقوسۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالا كەلىپ، قازاق حالقىنىڭ تابيعاتىندا مامىلەگەرلىك قاسيەت جاتقانىن ايتادى. «تولەرانتتى» ءسوزىن «تاعاتتىلىق» دەپ جۇرگەندەرگە قارسى دالەلدى، ناقتى ءۋاج بىلدىرەدى.

− اينۇر ابدىراسىلقىزى، استانادا قازىر الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ بەسىنشى باسقوسۋى بولىپ جاتىر. سەزد حاتشىلىعىنىڭ جۇمىسى باستالىپ تا كەتكەنىنەن حاباردارمىز. وسى جولعى وتىرىس نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟

− تاريحتى تۇلعالار جاسايتىنى الىمساقتان ايان جايت. بۇل باسقوسۋدىڭ ءسانىن كەلتىرىپ، ءتورىن تولتىراتىن الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ ايتۋلى تۇلعالارى بولماق دەسەك، ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. سەزد جۇمىسى باستالعالى بەرگى ون ەكى جىل ىشىندە ءدال وسى جولعىداي سەگىز قيىر شارتاراپتان جاقسى مەن جايساڭ مول جيىلىپ كورگەن جوق.

باسقاسىن بىلاي قويعاندا، بۇل باسقوسۋعا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋن، ەقىۇ-نىڭ باس حاتشىسى لامبەرتو زانەر، يوردانيا كورولى ابداللا ءىى، يسەسكو ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى ابدۋلازيز ات-تۋەيدجري سەكىلدى ءبىرىنشى باسشىلار، بۇكىلالەمدىك يسلام ليگاسى ۇيىمىنىڭ، بۇۇ وركەنيەتتەر اليانسىنىڭ قۇرمەتتى وكىلدەرى قاتىسادى.

دىندەر وكىلدەرى قاتارىنان بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنىڭ، ساۋد ارابياسىنىڭ، يراننىڭ، تۇركيانىڭ ءدىن سالاسىنداعى جاۋاپتى تۇلعالارى، رەسەي مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى مەن كاۆكاز مۇسىلماندارى باسقارماسىنىڭ توراعاسى، ۆاتيكانداعى دىنارالىق سۇحبات جونىندەگى پاپا كەڭەسىنىڭ پرەزيدەنتى، يۋدايزم، ليۋتەراندىق، يندۋيزم، بۋدديزم، سينتويزم، ءداوسيزمنىڭ بۇكىلالەمدىك قاۋىمداستىقتارىنىڭ باسشىلارى باس قوسپاق.

بارلىعى 600-گە جۋىق ادامنىڭ قاتىسۋى كوزدەلسە، ونىڭ 300-گە جۋىعى باق وكىلدەرى، ولاردىڭ ەلەۋلى بولىگىن شەتەلدىك باق-تار قۇرايدى. قازاقستان تاراپىنان رەسمي تۇردە 60-قا جۋىق ادامنىڭ قاتىسۋى جوسپارلانىپ وتىر، قالعان 230-عا تارتا قاتىسۋشىلار – دىندەر كوشباسشىلارى مەن ساياسي قايراتكەرلەر. ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل جولعى باسقوسۋدىڭ باستى تاقىرىبى − «بەيبىتشىلىك جانە دامۋ جولىنداعى ءدىني جانە ساياسي قايراتكەرلەردىڭ ۇنقاتىسۋى».

− «دىنارالىق قاتىناس» دەگەندە ويعا الدىمەن «تولەرانتتىلىق» تەرمينى ورالادى. ادەتتە تولەرانتتىلىقتى «تاعاتتىلىق» دەپ اۋدارادى. بازبىرەۋلەر «توزىمدىلىك» دەپ تە بەرىپ ءجۇر. ال ءسىز ۇنەمى «مامىلەگەرلىك» ۇعىمىن قولداناسىز. نەگە؟

− قازاق ءسوزىنىڭ قاتپار-قاتپار ماعىنالىق قاباتتارىنا ءبىز تولىق بويلاپ تا، ونى يگەرىپ تە بولعان جوقپىز. «توزىمدىلىك»، «شىدامدىلىق»، «سابىرلىلىق»، «تاعاتتىلىق»، «مامىلەگەرلىك»، «كەلىسىمپازدىق» سىندى ءبىر-بىرىمەن ۇشتاسىپ جاتقان ۇعىمداردىڭ ارقايسىسىسىنىڭ وزىنە عانا ءتان ماعىنالىق رەڭكى بار. ولاي بولماعان جاعدايدا قازاق ءاربىرىن دەربەس ۇعىمعا اينالدىرىپ، جەكە سوزبەن اتاپ اۋرە-سارساڭ بولماس ەدى. ءبىر قاراعاندا، بۇل سوزدەردىڭ جالپى ماعىنالارى بارشاعا تۇسىنىكتى، سوندىقتان ءبىز تەك ايىرماشىلىقتارىن از-كەم اڭداتىپ وتەلىك.

شىدامدىلىق – ۇزاق  مەرزىمدى قيىندىقتارعا بىرقالىپتى شىداس بەرۋدى اڭعارتاتىن مىنەز. ءتوزىم – شىدامدىلىقتان ءبىر ساتى جوعارى تۇراتىن، جان مەن ءتاننىڭ ساپاسىن بىردەي بىلدىرە الاتىن قاسيەت، بەينەلى تۇردە ايتقاندا شىدامدىلىقتىڭ شىنىققان ءتۇرى. ال سابىرعا كەلسەك، «شىن سابىر – باسقا ءىس تۇسكەن ساتتەگى سابىر، ال قالعانى – كونبىستىك» دەگەن حاديس بار. سابىردىڭ شىدام مەن توزىمنەن ايىرماسى دا وسىندا. شىدامدى، ءتوزىمدى بولۋعا كوپ ادام بەيىمدەلەدى، ال سابىر − كوپ جاعدايدا جاراتىلىستا داريتىن ەرەكشەلىك. باسقا ءىس تۇسكەندە كوپشىلىگىمىز سابىر تانىتپاي تۋلاپ الامىز، ال بولار ءىس بولعان سوڭ، قالعانىنا ءۇنسىز كوندىگەمىز، شىدايمىز.

«تاعاتتىلىق» ۇعىمىنا كەلەيىك. قازاقتا «تاعات-ءتوزىم» جانە «تاعات-عيبادات» دەگەن قوس سوزدەر بار.  «تاعات-ءتوزىم» قوسارلانعان تىركەسىندەگى «تاعات» ءسوزى ارابتىڭ «كۇش-قۋات» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن «تاقات» سوزىنەن شىققان. ال «تاعات-عيبادات» قوس ءسوزى قۇرامىنداعى «تاعات» بولسا، ارابتىڭ «قۇلشىلىق»، «عيبادات» ماعىناسىن بەرەتىن «تاات» سوزىنەن تۋىنداعان. ياعني قازاقشا بىردەي دىبىستالاتىن ەكى تىركەستەگى «تاعات» ءسوزىنىڭ ماعىنالىق رەڭكتەرى ءار ءتۇرلى.

«تولەرانتتىلىقتى» «تاعاتتىلىق» دەپ اۋدارۋدا «تاعات» ءسوزىنىڭ «توزىممەن» ۇشتاساتىن ماعىنالىق رەڭكى نازارعا الىنىپ، جاڭا ءسوز جاسالىپ  وتىر. قازاقتا بۇعان دەيىن «تاعاتسىز» ۇعىمى بولعانمەن، «تاعاتتى» دەگەن قولدانىس كوزگە تۇسپەگەن، قۇلاققا شالىنباعان. «تاعاتسىزدىقتان» تۋىندايتىن «تاعاتى تاۋسىلدى»، «تاعاتسىزدانا كۇتتى» دەگەن قولدانىستار كەڭ تاراعان، ال «تاعاتتى بولدى» نەمەسە «تاعاتتىلىق تانىتتى» سەكىلدى قولدانىستار ەرتەدەن قالىپتاسپاعاندىقتان جالپى «تاعاتتىلىق» تەرمينى قۇلاققا ەرسىلەۋ ەستىلەتىنىن مويىنداعان ءجون.

سونىمەن قاتار «تاعات» ءسوزىنىڭ «توزىممەن» قوسارلانىپ كەلەتىن قولدانىستاعى ماعىنالىق رەڭكىنە عانا ءمان بەرىپ، «تاعاتتىلىقتى» تولەرانتتىلىقتىڭ بالاماسىنا اينالدىرۋ وسى ءسوزدىڭ «عيبادات» ۇعىمىنداعى ماعىنالىق رەڭكىن سولعىنداتادى، بىرتە-بىرتە قولدانىستان شىعىپ، ۇمىت بولۋىنا سوقتىرادى. سونىڭ سالدارىنان اقىل-ويدىڭ ءىنجۋ-مارجانىن مولىنان جيناقتاعان قازاق ءسوز ونەرى ءوزىنىڭ تاعى ءبىر جاۋھارىن − «تاعات-عيبادات» اتتى رۋحاني ۇعىمىن جوعالتىپ الۋى مۇمكىن.

− ەندى «مامىلەگەرلىككە» كەلەيىك...

− دۇرىس-اق. «مامىلە» ءسوزى ارابتىڭ «قارىم-قاتىناس» ۇعىمىن بەرەتىن «مۋامالا» سوزىنەن تۋىندايدى. قازاقى ۇعىمداعى «مامىلە جاساۋ» ءسوزى  «كەلىسىمدى قارىم-قاتىناس جاساۋ» ۇعىمىنا سايادى. وزگەلەرمەن قارىم-قاتىناسى ءتۇزۋ ادامدى قازاق «مامىلەسى ءتۇزۋ» دەپ اتايدى. ال «مامىلەگە كەلۋ» ءسوزى «بىتىمگە، كەلىسىمگە، ورتاق شەشىمگە كەلۋ» ۇعىمدارىن بەرەدى.

دەمەك، «مامىلەگەرلىك» ءسوزىنىڭ «توزىمدىلىك» پەن «تاعاتتىلىقتان»  ماعىنالىق اياسى الدەقايدا كەڭ. مامىلەگەرلىك – ورنىقتى قارىم-قاتىناس جاساي ءبىلۋ، كەلىسىمگە كەلە ءبىلۋ، ماسەلەنىڭ وڭ شەشىمىن تابا ءبىلۋ مادەنيەتى. ونىڭ ءمانى ورنىقتى تۇرعىسى مەن كوزقاراسى جوقتىقتان تۋىندايتىن جالاڭ كەلىسىمپازدىقپەن ءبىر ەمەس.

قازاقتىڭ مامىلەگەرلىگى – شاراسىز كونبىستىك ەمەس، پاراساتتى مامىلەگەرلىك; عاسىرلار تاجىريبەسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ءومىر ءسۇرۋ ونەرى، ادەبى، مادەنيەتى. مامىلەگەرلىك كەلىسىمگە قاراي ءبىر قادام ارتىق جاساۋدان تانىلادى. بىراق مامىلەگەرلىك – مومىندىق تا، توزىمدىلىك تە ەمەس. ول – كەڭدىك (دۇنيەتانىمنىڭ، وي-ءورىستىڭ، پايىمداۋ قابىلەتىنىڭ كەڭدىگى), بەيبىتسۇيگىشتىك، دارحاندىق، جان جومارتتىعى سەكىلدى ابزال قاسيەتتەردىڭ جيىنتىعى. ونىڭ شەگى «اشىلىپ كەلگەنگە الاقان، جۇمىلىپ كەلگەنگە جۇدىرىق» قاعيداتىمەن بەلگىلەنگەن.

مامىلەگەر مىنەز قازاق حالقى قاس دۇشپانى بولماسا، قاسقايا قارسى تۇرىپ، الىسۋعا ەمەس، قالاۋىن تاۋىپ، كەلىسۋگە كوبىرەك بەيىم حالىق. قازاق – كەكشىل ەمەس، تەكشىل ەل. سول تەكتىلىكتىڭ ءبىر ولشەمى – وسى مامىلەگەرلىك.

ايتا كەتۋ كەرەك، «مامىلەگەرلىك» دەگەن ۇعىمدى «تولەرانتتىلىق» ءسوزىنىڭ بالاماسى رەتىندە بەلگىلى فيلوسوف عالىم تولەۋعالي بۋرباەۆ ءوزىنىڭ «ۇلت مەنتاليتەتى» اتتى ەڭبەگىندە 2000-جىلدارى ۇسىنعان بولاتىن. وكىنىشكە وراي، وسىنداي وزىق وي قوعام نازارىنان ءالى كۇنگە دەيىن تىس قالىپ كەلەدى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەگەندەي وسى ءبىر تەكتى دە تولىمدى ۇعىمىمىزدى قيۋىن تاۋىپ، قولدانىسىمىزعا قايتا ەنگىزسەك، رۋحاني قازىنامىز مولايا تۇسەرى انىق.

ويتكەنى كەتىگىن تاۋىپ قالانعان ۇعىمنان ءسوز ونەرىنىڭ عانا اجارى ارتا تۇسپەيدى، سونىمەن قاتار ۇعىمدارمەن قوسا قۇندىلىقتار تىرىلەدى. ال قۇندىلىقتار وزىمەن بىرگە ۇلت مىنەزىنىڭ قايتا ويانۋىنا الىپ كەلەدى. قازاق ءوز مىنەزىنە ورالسا، ەشقاشان شەتىن ءدىني كوزقاراستارعا بوي الدىرمايدى. سەبەبى مامىلەگەر مىنەز ۇلتتىڭ بولمىسىندا شەتىن كوزقاراسقا بەيىمدىلىك جوق. سوندىقتان ءبىزدىڭ تولەرانتتىلىق تۋرالى يدەيامىز – تىڭ يدەيا ەمەس، ۇلت بولمىسىنا ءسىڭىپ، تامىرلانعان ومىرشەڭ يدەيا.

− وتە تۇششىمدى ويلار ايتىلدى. دەمەك، ءتيىستى ۇعىمداردىڭ كەڭ قولدانىستا بولعانىنا قاراعاندا، دىنارالىق قاتىناسقا قاتىستى قازاق حالقىنىڭ دا وزىندىك قاعيداتتارى ەرتەدەن قالىپتاسقان دەۋگە نەگىز بار عوي؟

– ارينە، سولاي. قاعيداتتاردىڭ قالىپتاسۋىنا ەڭ الدىمەن تابيعي بولمىس، سودان كەيىن سانالى تاڭداۋ اسەر ەتەدى.

اۋەلگى ءسوز بولمىس تۋرالى. جوعارىدا ءبىز «قازاق الىسۋعا ەمەس، كەلىسۋگە بەيىم حالىق» دەگەن تۇجىرىمدى تەكتەن-تەككە كەلتىرگەن جوقپىز. كونە داۋىرلەردەن ساقتالىپ جەتكەن جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، كوشپەندىلەر دالاسىندا 535 ۇلكەندى-كىشىلى شايقاس ورىن السا، سونىڭ بارلىعى تەك سىرتقى جاۋلاردان قورعانىس ماقساتىندا بولعان قاقتىعىستار ەكەن.

بۇگىنگى قازاق، كەشەگى تۇركىنىڭ ارعى اتاسى ساقتار مەن عۇندار كەزەڭىنەن كەلە جاتقان اقيقاتتان عۇمىرى ۇزاق اڭىزدار بىزگە دالا داۋىلپازدارىنىڭ بەيبىتسۇيگىش بولمىسىن بايان ەتەدى. سونداي اڭىزداردىڭ ءبىرى بىلاي ءوربيدى.

ۇلان-بايتاق دالاعا يەلىك ەتۋدى كوزدەگەن پارسى پاتشاسى بار بىلىگىن سالسا دا ساق جاۋىنگەرلەرىمەن مايدان دالاسىندا بەتپە-بەت كەلۋدىڭ ءساتى ءبىر تۇسپەپتى. ساق اۋىلدارىن جەكە-جەكە جاۋلاپ الۋدىڭ ءمانى بولماپتى: ەل ىرگەسىنە جاۋ جاقىنداعانىن بىلسە ءبىر تۇندە تۇرىلە كوشىپ كەتەتىن ءار اۋىلدىڭ ىزىنە ءتۇسىپ، سان تاراپقا ءبولىنىپ، پارسىنىڭ اسكەر كۇشى ابدەن شاشىراپتى. قالا بەردى، شابىلعان جۇرتىنىڭ كەگىن قايتارۋعا ساق جاۋىنگەرلەرىنىڭ قالىڭ قولى ويدا-جوقتا باس قۇراپ كەلىپ، پارسى اسكەرىن تاس-تالقان ەتىپ كەتە بەرىپتى.

كۇندەردىڭ كۇنىندە پارسى پاتشاسى اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ ساقتارمەن مايدان دالاسىندا بەتپە-بەت جولىعىپ، شايقاسۋ جونىندەگى كەلىسىمگە ازەر قول جەتكىزەدى. ۋادەلى كۇنى ەكى جاقتىڭ اسكەرى ساپ قۇراپ كەلىپ، ساداق تارتىم جەرگە كەلىپ توقتاپتى. ۇرىس دابىلى قاعىلۋىن كۇتىپ تۇرعاندا، كەنەتتەن ءبىر قيقۋ ەستىلىپ، الىستان شاڭ كورىنەدى. ارتىنشا ەكى توپتىڭ ورتاسىن قاق جارىپ، جۇلدىزداي اققان كيىك پەن ونىڭ سوڭىنان اعىزىپ كەلە جاتقان اڭشى وتە شىعادى. سول-اق ەكەن، قانى قىزىپ، ارەڭ شىداپ تۇرعان ءتامام ساق جاۋىنگەرى مايدان دالاسىن تاستاي بەرىپ، قاشقان كيىك پەن قۋعان اڭشىنىڭ سوڭىنان لاپ قويىپتى...

مىنا جاعدايدان سوڭ سوعىستان ابدەن كۇدەرىن ۇزگەن پارسى پاتشاسى اقىلماندارىن جيىپ، كەڭەس سۇراپتى. سوندا كوپتى كورگەن ءبىر دانا: «ساقتار − بەيبىتسۇيگىش حالىق، سەن ولاردى ماجبۇرلەپ مايدان دالاسىنا تارتا المايسىڭ. بىراق ساقتار − وتە نامىسشىل ەل، نامىسى ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايىن. ولاردىڭ نامىسىنا تيەم دەسەڭ، اتا-باباسىنىڭ مازارىن قيرات، سوندا ەرتەڭ-اق ساقتىڭ قارۋلى قولى سامساپ الدىڭا جيىلادى» دەگەن ەكەن. وسى اقىلدى العان سوڭ بارىپ، پارسى پاتشاسى ساق جاۋىنگەرلەرىمەن سوعىسۋعا جول اشىپتى... 

وسى ءبىر اقىرىنا دەيىن ۇرىسپاۋعا بار، كەرىسۋگە ەمەس، كەلىسۋگە قۇشتار مامىراجاي، بەيبىتسۇيگىش مىنەزدى ارادا ەكى مىڭ جىل وتكەندە قاز داۋىستى قازىبەك بي دە شەشەندىك ۋاجىنە ارقاۋ ەتتى. قالماقتارعا ەلشى بولىپ بارعاندا ايتىلعان: ء«بىز «قازاق» دەگەن مال باققان ەلمىز، ەشكىمگە تيىسپەي، جاي جاتقان ەلمىز. ەلىمىزدىڭ شەتىن جاۋ باسپاسىن دەپ، نايزاسىنا ۇكى تاققان ەلمىز» دەگەن قازىبەك ءبيدىڭ ءسوزىن بۇگىندە ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. ەكى مىڭ جىل بويى مىنەزى ءبىر وزگەرمەگەن، نايزانى جاۋعا ەمەس، سەس ءۇشىن سانگە ۇستاعان ۇلتتىڭ ۇلاندارى بۇگىنگى دىنارالىق قاتىناستار الاڭىندا قانىنا بىتكەن مامىلەگەر مىنەزىمەن ەرەكشەلەنسە، ونىڭ دا وسىنداي تەكتىلىكپەن تامىرلاس ورىلگەن تاعىلىمدى تاريحى بار. وسى ۇكىلى نايزانى قازاقى بەيبىتسۇيگىشتىكتىڭ ءرامىزى ەتىپ ۇستانساق، تاعى ءبىر قۇندىلىعىمىز قايتا ءتىرىلىپ، قاستەرلى قاعيداتىمىز كوپكە تانىلار ەدى...

− ەندى «سانالى تاڭداۋ» دەگەن ماسەلەنىڭ ءمانىسىن اشاتىن كەز كەلگەن ءتارىزدى...

− ءيا، مارقۇم اقىن سەيسەن مۇقتارۇلى ايتقانداي، «سوقپاقتاردىڭ سورابىن، ساۋالداردىڭ جاۋابىن» ىزدەپ، الىستان اربالاپ كەلە جاتقان جايىمىز بار.

«سانالى تاڭداۋ» دەگەندە ەڭ الدىمەن اتا ءدىن تۋرالى  ءسوز قوزعاماقپىز. وزىندىك ءبۇتىن بولمىسقا يە بولىپ، تۇلعالانعان ۇلت نەمەسە ۇلىس ءۇشىن ءدىن تاڭداۋ − كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس. سول تاڭداۋ ۇلتتىڭ بولاشاق قۇندىلىقتىق باعدارلارىن، ومىرلىك قاعيداتتارىن، ۇلتتىق ۇستانىمدارىن بەلگىلەيدى، بولمىسى مەن مىنەزىنە بىردەي اسەر ەتەدى.

تاريحي داۋىرلەردە، اسىرەسە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ كەڭ تارالا باستاعان كەزەڭىندە كوپتەگەن ۇلتتار الدىندا كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءدىن تاڭداۋ ماسەلەسى تالقىعا ءتۇسىپ وتىردى.  بۇعان مىسال رەتىندە تاعى دا كونەدەن جەتكەن ءبىر دەرەككە جۇگىنەلىك.

تاڭىرلىك ءدىندى سەنىمدىك تۇعىر ەتكەن كوك تۇرىكتەر كەزەڭىندە تۇركىلەر ىرگەلەس جۇرتتىڭ ىقپالدى ءدىنى − بۋدديزممەن تەرەڭىرەك تانىسا باستايدى. بۋددا ىلىمىنە كوڭىلى قۇلاعان كەي قاعاندار وسى دىنگە ءتان عيباداتحانالار سالدىرىپ، ءدىن تاراتپاققا ارەكەت ەتەدى. وسى تۇستا تۇركى قاعاناتىنىڭ ۇلى قاعانى كۇلتەگىن مەن كەڭەسشىسى تونىكوكتىڭ اراسىندا «بۋددا ءدىنىن قابىلداۋ كەرەك پە، جوق پا؟» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە اڭگىمە ءوربىپ، بۋددالىق ۇستانىمدار ساراپقا سالىنادى. سوندا بۋددا ءدىنىنىڭ نەگىزگى ون قاعيداتىنىڭ ءبىرى  ء«تىرى جان يەسىنىڭ تىرشىلىگىن ساقتاڭدار» دەگەن ۇستانىم ەكەنىن ەستىگەن بىلگە قاعان: «ءبىز جەلدىڭ وتىندە، كۇننىڭ بەتىندە، جاۋدىڭ شەتىندە جاتقان ەلمىز. ەرتەڭ ەل شەتىنە جاۋ كەلسە، قاسقايا قارسى تۇرىپ ەل قورعاماي، ء«تىرى جان يەسىنىڭ تىرشىلىگىن ساقتاڭدار» دەپ باس بۇعىپ وتىرا المايمىز. بۇل ءدىن ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىمىزعا ساي كەلمەيدى» دەپ بۋددا ءدىنىن قابىلداۋدان باس تارتقان ەكەن.

كەزىندە كيەۆ ءرۋسىنىڭ كنيازى سۆياتوسلاۆ تا يسلامدى قابىلداۋ تۋرالى كوپ تولعانا كەلىپ، ورىس حالقىنىڭ رۋحىنا، بولمىسىنا، داستۇرلەرىنە حريستيان ءدىنىنىڭ قاعيداتتارى كوبىرەك سايكەس كەلگەندىكتەن سانالى تۇردە سول دىندە قالا بەرگەن.

     ال تۇركى جۇرتىنىڭ تاڭىرلىك سەنىم قۇشاعىنان شىعىپ، يسلامدى قابىلداۋىندا دا سانالى تاڭداۋ ەركى جاتتى. قازاق جەرى رەسەي مەن قىتاي سەكىلدى قوس الىپ مەملەكەتپەن باعزى زامانداردان ىرگەلەس بولىپ كەلدى. دىندەردىڭ ارالاس-قۇرالاستىعى، سەنىمدەردىڭ شارپىسۋى، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەردە بەلگىلى ءبىر دىندەردىڭ سايىن دالادا ازدى-كوپتى تارالۋى تاريحىمىزدا تالاي بولعان. بىراق ولاردىڭ ەشبىرىن تۇگەل تۇركى ءتول ءدىنى رەتىندە قابىلداعان جوق.

     دۇنيەنىڭ ەكىنشى ءبىر تۇكپىرىنەن تاۋ اسىپ، تاس باسىپ جەتكەن يسلام ءدىنىن تاڭداپ، ۇلت ءدىنى ەتىپ قابىلداۋى − بۇگىنگى قازاق، كەشەگى تۇركىنىڭ وركەنيەتتى ەل رەتىندە جاساعان تاڭداۋى بولاتىن. ويتكەنى ۇلتىمىزدىڭ جان دۇنيەسىمەن، رۋحاني قۇندىلىقتارىمەن، تابيعي سەنىمدەرىمەن بارىنشا ۇيلەسكەن بىردەن-ءبىر ءدىن – يسلام ءدىنى بولدى. عاسىرلار بويى حالقىمىزدىڭ بولمىسىنا سىڭە وتىرىپ، يسلام ءبىزدىڭ بۇگىنگى بىرەگەي مادەنيەتىمىزدى قۇراعان، مەملەكەتتىلىگىمىزدى قالىپتاستىرعان اتا دىنىمىزگە اينالدى.

اڭگىمە جەلىسىن نەگىزگى تاقىرىبىمىزعا ويىستىرار بولساق، ۇلتىمىزدىڭ بولمىسىنداعى مامىلەگەر مىنەز يسلامداعى دىنارالىق سۇحباتتىڭ قاستەرلى قاعيداتتارىمەن ۇشتاسا دامىدى. «دىندە زورلىق جوق» دەگەن قۇران قاعيداتتارىنان باستاۋ الىپ، مۇحاممەد پايعامباردىڭ حاديستەرىندە تولىق ايشىقتالعان وزگە ءدىن وكىلدەرىنە دەگەن قۇرمەتتى قارىم-قاتىناس يسلامنىڭ ادامگەرشىلىك-ونەگەلىك ۇستانىمدارىنا نەگىز بولىپ قالانعان. دىنارالىق قاتىناس قاعيداتتارىن، ءدىني سەنىم مەن ار-وجدان بوستاندىعىن بەكىتكەن العاشقى قۇجاتتار دا يسلام وركەنيەتىنە ءتان.

وزگە ءدىن وكىلدەرىنە قامقورلىق تانىتۋ، ولاردى امانات رەتىندە قابىلداپ، حاقىسىنا قيانات جاساماۋ، ولاردىڭ عيبادات عيماراتتارىن بۇزباۋ، مال-مۇلكىنە قول سۇقپاۋ، ءدىن يەلەرىنە زالال كەلتىرمەۋ، مۇسىلمان مەملەكەتىندەگى قوعام مۇشەلەرى بولىپ تابىلاتىن وزگە ءدىن وكىلدەرىمەن بەيبىت كورشىلىك قاتىناستا بولۋ ءوز كەزەگىندە يسلام وركەنيەتىن رۋحاني كەمەلدىككە جەتەلەپ قانا قويماي، ونىڭ الەم تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن جازىلۋىنا وزىندىك ۇلەس قوستى.

يسلامنىڭ شىنايى بولمىسى مەن مۇحاممەد پايعامبار سۇننەتىنىڭ رۋحىن سەزىنگەن كەشەگى ياسساۋيدەي بابالارىمىز: «سۇننەت ەكەن، كاپىر دە بولسا بەرمە ازار» دەپ مامىلەگەرلىك قاعيداتتارىن جىرىنا ارقاۋ ەتتى. ياسساۋي ىلىمىندەگى «ادام ادامعا قۇل ەمەس، اللاعا عانا قۇل» دەگەن ۇستانىم دا ادام بالاسىنىڭ بارىنە بىردەي قاراۋعا، ەشكىمدى كەمسىتپەۋگە، ءوزىن دە وزگەلەر الدىندا تومەن ساناماۋعا مىندەتتەيدى. بۇل قاعيدا بۇكىل قوعامداعى رۋحاني تەپە-تەڭدىك پەن كەلىسىمدى ساقتاۋعا باعىتتالعان. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» دەگەن اباي اقىننىڭ الدىندا وسىنداي ۇلىلاردان قالعان ۇلىق جول، ەسكىدەن قالعان ەستى ءسوز جاتتى.

وسىنىڭ ءبارىن تارازىلاي كەلگەندە، بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى تاقىرىبىنا اينالعان دىنارالىق سۇحبات ماسەلەسى زامانالار بويى قاي قوعامنىڭ بولسا دا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەگەن، ءاربىر كەزەڭنىڭ رۋحىنا ساي وزىندىك تانىم مەن تاجىريبە قالىپتاستىرعان، ادامزات قوعامىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاجەتتىلىگىنە، ءتىپتى ءومىر ءسۇرۋ ونەرىنە اينالعان قاعيداتتار جاساقتاعان ماسەلە دەۋگە بولادى. ياعني دىنارالىق سۇحبات – ادامزات قوعامىنىڭ تاريحي تاجىريبەسىنىڭ جەمىسى.

– سول تاجىريبەنىڭ بۇگىنى جايلى بىرەر ءسوز قوسساڭىز...

– ادامزات قوعامى العا جىلجىعان سايىن اقىل-ويى كەمەلدەنىپ، اششىلى-تۇششىلى تاجىريبەسىنەن ساباق الىپ، قاي ماسەلەگە بولسا دا كەڭ ورىسپەن، عالامدىق پايىممەن قاراي باستاۋى زاڭدى ءارى مىندەتتى.

سوناۋ 1893 جىلى چيكاگو قالاسىندا دىندەردىڭ بۇكىلالەمدىك كونگرەسىن وتكىزگەن، حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۆاتيكاندا «يسلام-حريستيان ۇنقاتىسۋىنىڭ حاتشىلىعى» ۇيىمىن قۇرعان، 1986, 2002 جىلدارى يتاليانىڭ اسسيزي قالاسىندا الەم دىندەرى وكىلدەرىنىڭ باسقوسۋىن ۇيىمداستىرعان الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ دىنارالىق سۇحبات جولىندا توككەن تەرى زايا كەتكەن جوق.

تولىمدى تاريحي تاجىريبەسى مەن تابيعي تانىمىن تىرەك ەتكەن قازاق ەلى  1992 جىلدىڭ 18 قازانىندا الماتى قالاسىندا «رۋحاني كەلىسىمنىڭ ءى بۇكىلالەمدىك كونگرەسىن» ۇيىمداستىرسا، 2003 جىلدان باستاپ ءۇش جىل سايىن  الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزىن  وتكىزىپ وتىرۋ ارقىلى بۇل باعىتتاعى تالپىنىستاردى جاڭا بەلەسكە جەتكىزدى.

ەندىگى ماقسات وتكەننىڭ ونەگەسىن بولاشاقتىڭ بولمىسىنا سىڭىرە وتىرىپ، تامىرىمىزدى تەرەڭگە جىبەرۋدە بولىپ وتىر. بابا تاريحتان باستاۋ العان باستامالار عانا جاڭا تاريحقا جول تارتپاق.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان زاڭعار كارىمحان.

Abai.kz