اتاقتى ۆەنگريالىق ساياحاتشى جالعان ءدارۋىش كەيىپىندە تىڭشىلىق جاساعان ا.ۆامبەري 1863 جىلى وسمانلى مەملەكەتى مەن يران ارقىلى ورتا ازياعا ساپارعا شىعادى. سونداعى كورگەندەرىن تىزبەكتەپ كىتاپ قىلىپ جازعان ەكەن. اتالعان ەڭبەكتە، ورتا ازيانىڭ توقىراۋدا ەكەندىگىن، رۋحانيات، عىلىم، ءبىلىم اتاۋلىدان ماقرۇم قالعاندىعىن، كادىمگى «كەڭەستىك جۇيە» سەكىلدى جابىق قوعامدا: دوگمالارعا، ءدىني فاناتيزمگە بۋىلعان شالا جانسار دەنە رەتىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىن كورسەتىپ، انىقتاما بەرەدى. مىنە، وسىنداي زەرتتەۋلەر نەگىزىندە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇلى تۇران دالاسىنا بيلىك جۇرگىزۋ جانە وتارلاۋ ءۇشىن ەۆروپا ەلدەرى اراسىندا جارىس باستالدى. اعىلشىندار اۋعانستان، وڭتۇستىك تۇركىستان، پاميرگە دەيىن كىرىپ كەلدى. وسى ارادا رەسەي اقمەشىت، تۇركىستان، قوقان، حيۋاعا دەيىن جەتىپ، باسىپ الادى. قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگى دە ەندى رەسەي وتارىنا اينالدى. 1856 جىلى پاريج بەيبىتشىلىك كەلىسىمشارتىنا قول قويىپ بولعان سوڭ، رەسەي اسكەري شابۋىلىن كاۆكاز بەن تۇرانعا باعىتتايدى. شايح شاميل مەن ۇلى دالا ءبورىسى – حان كەنەسارى وسى كەزدە ەل باستاپ قاسيەتتى سوعىسقا شىعادى.

(ۇلى دالا ءبورىسى – حان كەنەسارى) 

 1860 جىلى گەنەرال كالپاكوۆسكي جەتىسۋدى ويرانداتىپ، توقپاق، پىسپەك (قازىرگى قىرعىزستان) قوقاندى جاۋلايدى. وسى وقيعا مايلىقوجا شىعارمالارىندا ايرىقشا نارازىلىقپەن كورىنىس تاپقان. 1864 جىلى جاۋلاۋشى ورىس اسكەرى اۋليە اتا (تاراز), تۇركىستان، شىمكەنت قالالارىن باسىپ الادى. باسىپ الىنعان جەرلەرگە ورىس وتارشىلارى كوشىرىلىپ اكەلىنەدى. مىنە، ا.ۆامبەريدىڭ سيپاتتاعانىنداي ناتيجەلەنىپ، قازاق ەلى وتارلىق بۇعاۋعا تۇسەدى. رەسەيدىڭ ورتا ازياداعى ساياساتى كوشپەندىلەردىڭ مول رۋحاني، ماتەريالدىق بايلىعىن توناپ، حالقىن ەزگىگە سالىپ، شوقىندىرىپ – ءوز بازارىنا اينالدىرۋ بولاتىن. بۇعان يمامدار كەلىسە قويمادى. 300-گە تارتا كوتەرىلىس بولىپ، قان توگىلدى. بۇل – ەركىندىك اڭساۋشىلاردىڭ – ءۇمىتى مەن ارمان، تىلەگىنەن تۋعان ارەكەت ەدى. ورىسقا ءداستۇرلى كەڭەس وقۋلىقتارىندا جازىلعانداي قازاق باسىن ءيىپ بەرىلە قويعان جوق. ءوز ەلىن، وتانىن قورعاۋ ءۇشىن، ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن جان-تانىمەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزدى، ءاربىر بەل، قالا، اۋىل، ءبىر قارىس جەر ءۇشىن جانىن پيدا ەتتى. بىراق، زەڭبىرەك پەن ساداق، قىلىش پەن نايزا تەڭ ەمەس ەدى. وسى جاۋلاۋدا ورتا ازيادا 598 مىڭ مۇسىلماننىڭ قىرىلعاندىعىن تاريحي دەرەكتەر راستايدى. بۇل تۋرالى دەرەكتەردى اتاقتى عالىم اعالارىمىز: م.مىرزاحمەتوۆتىڭ «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى؟» جانە ساپابەك ءاسىپتىڭ «قازاق قاسىرەتى» اتتى ەڭبەكتەرىنەن تابۋعا بولادى. وتارشىل پاتشا بيلىگى ەگىستىك جەرلەردىڭ 55 پايىزىن تارتىپ الىپ، ورىس مۇجىقتارىنا بەرەدى. بازارلارى ورىس مانۋفاكتۋرا وندىرىسىنەن كەلگەن دۇنيەگە تولتىرىلادى. ەسەپسىز سالىق حالىق باسىنا ءتۇستى. قازاق ءوز ەلىن تاستاپ قاشۋعا اينالدى. كەيىننەن كوشپەي قالعانى گولوشەكين قولىمەن اشتان قىرىلسا، ودان قالعانى ورىس كوممۋنيستەرىنىڭ ەزگىسىنە ءتۇسىپ ۇلتتىق بولمىسىنان اجىرادى، ءتىلىن، ءدىلىن – ءوزىن ۇمىتتى، ماڭگۇرتكە اينالدى.

(شەيح يمام ءشامىل)

قازاق مۇسىلماندىق تانىمى حانافي، ماتۋريدي جانە ياساۋي ءىلىمى ارقىلى قالىپتاستى. قازاقتىڭ مادەني، ۇلتتىق بولمىسقا اينالۋىنىڭ تاريحي قۇبىلىسىنىڭ مازمۇنىندا يسلام جاتىر. بۇل اقيقات عىلىمي، كۋلتۋرولوگيالىق جانە انتروپولوگيالىق شارتتار مەن قالىپتارعا ءدال كەلەتىن تۇجىرىمداما. سوندىقتان قازاق قاي كەزدە دە ءوزىنىڭ قاسيەتى مەن قورعانىن يسلامنان، ءوزىنىڭ وتكەن تاريحي جولىنان ىزدەگەن. كەشەگى موڭعول شاپقىنشىلىعى، جوڭعار زوبالاڭى، ورىس وتارشىلدىعى، كەرەك دەسەڭىز كەڭەستىك رەجيمنىڭ قىسپاعى كەزىندە حالىق يسلام دىنىنە ءتاۋ ەتكەن. وسى جەردە ورىس وتارشىلدىق كەزەڭىندەگى قازاق مولدا، يشاندارى مەن يمامدارىنىڭ ءدىني رۋحاني جولعا ۇمتىلىسى مەن قىزمەتىنە شولۋ جاساعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن.

ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن پاتشا ۇكىمەتى مۇسىلمان ءدىنىن قازاق دالاسىندا رەسەيدىڭ ىقپالىن كۇشەيتۋ قۇرالى، حالىق ساناسىنا اسەر ەتۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانۋدى كوزدەيدى. وسى ماقساتپەن قازاق جەرىندە ورىس ۇكىمەتى ەسەبىنەن سالدىرعان مەشىتتەر پايدا بولادى. بۇل ونىڭ شوۆينيستىك ساياساتىنىڭ تۇپكى مۇراتىن كولەڭكەلەۋ بولاتىن.

(سوۆەت وكىمەتى كەزىندە "باسماشتار" اتالعان كوتەرىلىسشى يمامدار)

پاتشا ۇكىمەتى قازاق دالاسىنا مەشىت، مەدرەسەلەر سالىپ، قازاقتاردىڭ ءدىني ىستەرىن ورىنبور ءدىني باسقارماسىنا قاراتىپ، يسلام دىنىنە ەش قارسى كەلمەيتىنىن، كەرىسىنشە، قولداۋ كورسەتەتىندىگىن تانىتقان ەدى. الايدا بۇل نەگىزىنەن قازاقتى تاريحي تامىرى مەن مادەني، وركەنيەتتىك وشاقتارىنان اجىراتۋ ارەكەتى ەدى. نەگە؟ سەبەبى وزدەرىنە ادال، بەرىك مولدالار ارقىلى قازاقتى وتارلاۋدى ماقسات ەتتى.

1788 جىلى ورىنبور مۇسىلمان ءدىني باسقارماسىنىڭ نەگىزى سالىنىپ، كىشى ءجۇز جانە ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ءدىني ىستەرى سوعان قاراتىلادى. بۇل ارقىلى قازاقتىڭ اراسىنا جىك سالۋدى دا جۇزەگە اسىردى. باسقارمانىڭ نەگىزگى مىندەتى قازاقتار اراسىنا ءدىني كىتاپتار تاراتۋ جانە ءدارىس بەرەتىن يمامداردى دايارلاۋ، ولارعا كۋالىكتەر بەرۋ بولاتىن. بۇعان قوسا يمامدار قازاق دالاسىندا قازاق ءدىني ۇيىمدارىن قۇرۋى قاجەت بولدى. ولار كوشپەلى قازاقتار اراسىنا دا ءدىني ءبىلىم تاراتۋ جانە ءدىني ىستەرمەن اينالىسۋى قاجەت ەدى. قازاق رۋحاني الەمى ەكىگە ءبولىندى. ونى ورىس اعارتۋشىلىعى مەن جاديدشىلدىك جانە قاديمشىلدىك مەكتەپتەرىنەن كورۋگە بولادى. مىسالى اباي مەن مايلىقوجا ەكى مەكتەپتىڭ وكىلى. وسى ەكى جىك ارقىلى تورە-سۇلتاندار دا ەكىگە ءبولىندى. ءبىر جاعى كەنەسارى حاندى دارىپتەپ ياعني، ەركىندىككە ۇمتىلسا، ەكىنشى جاعى ­­– ورىس ۇكىمەتىن جاقتاپ باقتى.

ءدىني ءبىلىم الۋعا نيەت قىلعاندار كوبىنە بۇحاراعا قاراي اعىلاتىن. بۇحارادا ءبىلىم العاندار قازاقتار اراسىندا ەرەكشە بەدەل مەن ابىرويعا يە بولدى. سول سەبەپتى پاتشا ۇكىمەتى دە ورتالىقازيالىق حاندىقتاردى، اسىرەسە، قوقان حاندىعى ىشىندە ءوزارا الاۋىزدىقتاردى ورشىتۋگە تىرىسادى. تاريحى تاعدىرلاس ورتالىق ازياداعى جانە قازاقستانداعى مۇسىلمان دىنىندەگى حالىقتاردىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ كۇشەيۋى پاتشا وكىمەتىنىڭ يسلامعا دەگەن ساياساتىن كۇرت وزگەرتتى. 1867 جىلعا قاراي بۇكىل قازاق جەرىن جاۋلاپ العان رەسەي يمپەرياسى يسلام ءدىنىنىڭ تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى ىقپالىن بارىنشا السىرەتۋگە تىرىستى. 1868 جىلى قازاقتار ورىنبور ءدىني باسقارماسىنان شىعارىلىپ تاستالدى، مۇسىلمان ءدىن باسىلارىنىڭ قۇقىقتارىنا شەك قويىلدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ ورىس ۇكىمەتى ورتا ازيالىق حاندىقتاردا ءبىلىم العان يمامداردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالدى، ال مۇسىلمان ءدىنىن ۋاعىزداپ، ورىستاندىرۋعا قارسى تۇرعان، كوزى اشىق يشاندارەن قوجالار جەر اۋدارىلدى، قۋعىنعا ۇشىرادى.

قازاق حالقى ءوز تاريحىنىڭ قاي كەزەڭىندە بولماسىن ەڭ ءبىر قيىن-قىستاۋ زاماندار مەن تىعىرىققا تىرەلگەن كۇندەردە اتاقتى حاندارى مەن سۇلتاندارىن، قارا قىلدى قاق جارىپ، ءادىل بيلىك ايتاتىن بيلەرىن، قان مايدانداردا قول باستايتىن باتىرلارىن، ەلدى ۇيىتىپ، رۋحاني جاعىنان ءتالىم-تاربيە بەرەتىن رۋحاني كوسەمدەرى – سوپى، اۋليە، يشانداردى الدىعا شىعارىپ وتىرعان. كەيبىر وسىنداي تۇلعالار بۇكىلحالىقتىق دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى مەن قىزمەتتەرى ەل ەسىندە ۇمىتىلماستاي ساقتالىپ قالسا، كەيبىر تۇلعالاردىڭ قوعامدىق قىزمەتتەرى ايماقتىق دەڭگەيدە بولىپ، ولار سول وڭىرلەردەگى حالىقتىڭ جادىندا جاتتالىپ قالدى. وتارلىق ەزگىنىڭ كۇشەيۋىنە قارسى تۇرا الاتىن، ەلدى شاشىراتپاي ۇيىتا بىلەتىن، وتارلاۋدىڭ ءبىر بولىگى بولىپ سانالعان شوقىندىرۋ ساياساتىنا رۋحاني بىرلىك پەن يماندىلىقتى توسقاۋىل ەتىپ، تۋ ەتكەن تۇلعالاردىڭ تاريح مىنبەرىنە كوتەرىلۋى تابيعي قۇبىلىس ەدى.

رەسەيدىڭ قازاقستاندى وتارلاۋعا باعىتتالعان ساياساتى ءحVىىى عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنان باستاۋ الىپ، ول ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان بىرنەشە كەزەڭنەن وتەدى دە، بىرنەشە اسپەكتىنى قامتيدى. وعان ساياسي، اكىمشىلىك جانە ەكونوميكالىق وتارلاۋ سەكىلدى اسپەكتىلەر جاتادى. ءحىح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا مۇنداي وتارلىق ساياساتقا قارسى كوتەرىلىستەر مەن سوعىستاردىڭ بولعانى تاريحتان ءمالىم. ال ءحىح عاسىردىڭ 60-شى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا رەسەي قازاقستاندى باعىندىرۋدى تولىعىمەن اياقتاپ، ەكونوميكالىق وتارلاۋدى ودان ءارى كۇشەيتەدى دە، وتارلاۋدىڭ كەلەسى ءبىر ءتۇرى رۋحاني وتارلاۋدى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسە باستايدى. ەكونوميكالىق وتارلاۋعا – جاقسى جايىلىمدار مەن شۇرايلى جەرلەردەن ايىرىلۋ، كوشى-قون باعىتتارىن وزگەرتۋ، ءارتۇرلى سيپاتتاعى تيىم سالۋلار، سالىقتاردىڭ، مىندەتكەرلىكتەردىڭ سان جاعىنان دا، كولەم جاعىنان دا ءوسۋى جانە ت.ب. جاتادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ قازاق حالقى ءۇشىن قانشالىقتى اۋىر بولعانىن سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ وتە قيىن. ال رۋحاني وتارلاۋ – قازاق حالقىنىڭ حالىق رەتىندە ءومىر سۇرۋىنە وتە قاۋىپ تۋعىزعان، وتارلاۋدىڭ ەڭ ءبىر سۇرقيا، قاۋىپتى ءتۇرى بولدى. وعان جەرگىلىكتى قازاقتاردى ءارتۇرلى ايلا-تاسىلدەرمەن (ونىڭ ىشىنە ۇركىتۋ، قورقىتۋ، كۇشتەۋ، قيناۋ، قورلاۋ، زورلاۋ، جابىرلەۋ دە كىرەدى) شوقىندىرۋ، ياعني حريستيان دىنىنە كىرگىزۋ، قازاق دالاسىندا حريستيان ءدىنىن تاراتۋ، شىركەۋلەر سالۋ، ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر اشىپ، وعان قازاق بالالارىن تارتۋ، قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – يسلام دىنىنە قىسىمشىلىق جاساۋ، مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردىڭ اشىلۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋ، قازاق ءتىلىن كەمسىتۋ جانە ت.س.س. ءىس-ارەكەتتەر، ايلا-شارعىلار جاتادى. وسى كەزەڭدى سيپاتتايتىن تاريحي دەرەكتەر ءحVىىى عاسىردىڭ سوڭى مەن ءحىح عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا ورىنبور ولكەسىندە  رۋحانيلىق وتارلاۋدىڭ وڭ ناتيجە بەرە باستاعانىن كورسەتەدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا رۋحاني وتارلاۋ ەندى بۇكىل قازاق دالاسىندا جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلا باستايدى.

ءحىح عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىلىگى، حاندىعى جويىلىپ، قازاق حالقىنىڭ كوپشىلىگى رەسەيگە باعىنعاندا، ءبىر جۇيەلى ەلدەر حيۋا، قوقان حاندىقتارىنا پانالادى. ءحىح عاسىردا پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ءبىر قىرى رۋحاني وتارلاۋ ءۇردىسى ءجۇردى. مىنە، وسى تۇستا قازاق دالاسىنىڭ رۋحاني-مادەني تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەن رۋحاني قايراتكەر، يمامداردىڭ شوعىرى پايدا بولدى. وسى ارادا ايتا كەتەيىك: قازاق قوعامىنىڭ ءوز ىشىندە رۋحاني تۇتاستىققا قارسى ەلەمەنتتەردىڭ دە بولعانى قۇپيا ەمەس.

يسلام ءدىنى عاسىرلار بويى حالىق رۋحانياتىنىڭ نەگىزى بولىپ كەلگەندىگى ءمالىم. ءدىن عۇلامالارى – يمامدار قانداي دا ءبىر اۋىر جاعدايدا الدىڭعى قاتاردا بولىپ، ساپ تۇزەپ، جالپى حالىقتىڭ پايداسىن كوزدەگەن. ولار ورىس وتارشىلارىنا قارسى حالىقتى بىرىكتىرىپ، ەركىندىك ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن سوعىسىپ، سول كەزدەگى ەزگىگە قارسى تۇردى. سوندىقتان ورىستار ولاردى – ءدىن عۇلامالارى مەن  يمامداردى ەڭ قاۋىپتى دۇشپان رەتىندە تانىپ، قۋعىنعا ۇشىراتقانىنا تاريح كۋا. سول سەبەپتى، رەسەي بارلىق مەشىت، مەدرەسەلەرگە باقىلاۋ ورناتىپ، وزدەرى قالاعان جەرلەرىنەن مەشىت تە سالۋعا رازى بولدى. ۇلى تۇران دالاسى ەندى، «رۋسسكي تۋركەستان» دەپ اتالدى.

(بۇگىنگى يمامدار)

يمام – مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ەڭ ءبىرىنشى تۇلعاسى، ۇستازى، ايناسى. بۇل انىقتامالاردىڭ مازمۇنى ءاربىر قوعامدىق بەلەستەردە ءوزىنىڭ سىرتقى، ىشكى كەلبەتىن تانىتىپ وتىردى. مەن ەندى وتكەن تاريحتى ايتىپ، بولعاندى ەمەس، بۇگىنگى يمامعا قانداي مىندەتتەر جۇكتەلىپ وتىرعاندىعىنا توقتالىپ وتكەندى ءجون كورەمىن.

يمام – ارابشا «ەلدىڭ الدى، قوعام ايناسى، ليدەر، كوسەم» دەگەن ماعىنالاردى بىلدىرەتىن ءسوز. اللا مەن ادامدار اراسىنداعى قۇلشىلىق پارىزىن وتەتۋ ارقىلى باستالعان يمام قىزمەتى يسلام تاريحي تاجىريبەسىندە كوپتەگەن بەلەستەردەن ءوتتى. كەشەگى اتەيستىك كەڭەستىك رەجيم كەزىندە اللاسىز قوعام قۇرۋ، ۇلتسىزداندىرۋ، مادەنيەتسىزدەندىرۋ ساياساتىنا نەگىزدەلگەن يدەولوگيا يمام اتاۋىنىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ ءتۇسىندىرىپ باقتى. يمام – الدىمەن تۇلعا. يمام تۇلعاسى ونىڭ ءىسى مەن ءبىلىمىنىڭ، امالى مەن ءحالىنىڭ تۇتاستىعىنان ءنار الىپ، ءدىندى، مادەنيەتتى، ۇلتتى، قوعامنىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن باياندىلىعىنا ءوز ءومىرىن ارنايتىن جانپيدا، حاققا قىزمەتىن حالىققا قىزمەت ەتۋ دەپ بىلەتىن سانالى، جان جاقتى ءبىلىمدى ازامات. ول الدىمەن ءوزى وزىمەن تۇتاستىقتا، حۇزىردا بولىپ، يمانى مەن جيعانى ساي، قوعامعا پايدالى ءىلىم مەن ءبىلىمدى اجىراتا بىلەتىن، اينا بولۋى قاجەت. سەبەبى، سول ارقىلى يمام قوعامنىڭ وزگەرۋىنە ىقپال ەتەدى. قۇرانداعى «قاۋىم ءوزىن وزگەرتپەيىنشە، اللا ونى وزگەرتپەيدى» دەگەن ايات وسى ۇستانىمدى پاش ەتەدى. يمامدا ءبىلىم مەن ءىلىم، يمان مەن امال، ەڭ باستىسى –ۇلگى بەرەر مىنەز قۇلىق يەسى، ءسوزى مەن ءىسى تۇتاس ەر تۇلعاسى تالاپ ەتىلەدى.

قازاقتا «بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا جاقپا» دەگەن ءسوز بار. يمام ءدىننىڭ وكىلى. سوندىقتان يمامعا قاراپ، يسلامعا باعا بەرۋ تۇسىنىكتى جايت. وسى ءسوزدىڭ توركىنى ءاربىر يمامعا يسلام ءدىنىنىڭ ايناسى ەكەندىگىن ەسىنە الىپ تۇرۋى ابزال. قازىرگى جاحاندىق ۇدەرىستە بار بالەنى يسلام دىنىنە جاعىپ جاتقاندا بۇل ۇستانىم ەڭ باستى ولشەم بولۋى ءتيىس. يسلاموفوبيانى سەيىلتەتىن دە وسى يمامدار بولۋى كەرەك.

يمام – تەك مەشىتتىڭ ىشىندە عانا جاۋاپتى ەمەس، ول تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ، مادەنيەتتىڭ، مەملەكەتتىڭ باياندىلىعىنا تىكەلەي جاۋاپتى تۇلعا. مىنە، مەملەكەت وسى باعىتتا يمامدارىمىزدى دايىنداپ، ولارعا ەرەكشە قامقورلىق پەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىندىرە ءبىلۋى كەرەك دەگەن ويدامىن. ويتكەنى، بۇگىنگى ءدىن مەن مادەنيەت قاتىناسىنداعى مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق ۇستانىمىن يمامنان باسقا تۇلعالاردىڭ دۇرىس جەتكىزۋى قيىن. ول ءۇشىن يمام ءدىني تانىم مەن عىلىمي تانىمدى قاتار الىپ، تانىپ، مەڭگەرگەن ساياسي  ءام مورالدىق تۇرعىدان بارىنشا جەتىلگەن، رۋحاني تۇتاستىق پەن كەلىسىمنىڭ ورتالىعى بولۋى كەرەك.

دوساي كەنجەتاي،

تەولوگيا جانە فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،

پروفەسسور.

Abai.kz