شەريازدان ەلەۋكەنوۆ. تاۋەلسىزدىك تاۋقىمەتى
تاۋەلسىزدىك ارمانى!
بۇل كيەلى بيىك ءسوز «كوشپەندىلەرمەن» جارىسا 70-جىلداردىڭ باسىندا جارىق كورگەن، ورىس تىلىندە، ۇلت-ازاتتىق يدەياسىن وداق كولەمىندە كوتەرۋ ماقساتىندا جازىلعان، سول كەزدەگى قوعامدىق پىكىردىڭ سەركەسى، نويان پۋبليتسيست، الەمگە ايگىلى جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ قالامىنان تۋعان «جاۋشى» رومانىنىڭ دا التىن ارقاۋىنا اينالدى.
«جاۋشى» - كولەمى شاعىن بولعانىمەن اعىنى كۇشتى شىعارما. ەسەنبەرلين تريلوگياسىنان ەرەكشەلىگى - جەكە ادامداردىڭ تاعدىرىنا قۇرىلعان تۇتاس سيۋجەتتى تۋىندى. داۋىلدى وقيعالار كوبىنە جاۋشىلاردىڭ حابارى نە سيۋجەت بارىسىندا ءالسىن-ءالى ەستىلەتىن اۆتورلىق ارىندى ءسوز ارقىلى جەتكىزىلەدى.
روماننىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى جوڭعار باسقىنشىلارىنىڭ ەلگە كەنەتتەن باسىپ كىرىپ، تىپ-تىنىش قاپەرسىز جاتقان قازاقتى بەسىكتەگى بالاسىنان باستاپ قارتتارىنا دەيىن قىناداي قىرعان، قىزدارىن ات كوتىنە سالىپ كۇڭ ەتكەن جان تۇرشىگەرلىك ويرانىن سۋرەتتەيدى. بۇدان ءارى قاراي ەكىنشى بولىمنەن - حالىق باسىنا كۇن تۋعان الماعايىپ كەزەڭ اياقتالىپ، ەل ەس جيناي باستاعانىن وقيمىز. سىلدىراپ اققان بۇلاقتاردان بارا-بارا ايدىن شالقار داريا پايدا بولاتىنى سياقتى، مالايسارى، ساڭىراق، تايلاق، تاعى دا باسقا باتىرلار باستاعان قارۋلى توپتاردان بىرتە-بىرتە جۇزدىك، مىڭدىق جاساقتارى باس قۇرايدى. ەل بىرلىگىنە شاقىرعان ۇندەۋ قازاق رۋلارىنىڭ ورتاق ۇرانىنا اينالادى. ورداباسىداعى كەڭەستەن سوڭ ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن كۇشتەرى جوڭعارعا العاش رەت كۇيرەتە سوققى بەرەدى.
تاۋەلسىزدىك ارمانى!
بۇل كيەلى بيىك ءسوز «كوشپەندىلەرمەن» جارىسا 70-جىلداردىڭ باسىندا جارىق كورگەن، ورىس تىلىندە، ۇلت-ازاتتىق يدەياسىن وداق كولەمىندە كوتەرۋ ماقساتىندا جازىلعان، سول كەزدەگى قوعامدىق پىكىردىڭ سەركەسى، نويان پۋبليتسيست، الەمگە ايگىلى جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ قالامىنان تۋعان «جاۋشى» رومانىنىڭ دا التىن ارقاۋىنا اينالدى.
«جاۋشى» - كولەمى شاعىن بولعانىمەن اعىنى كۇشتى شىعارما. ەسەنبەرلين تريلوگياسىنان ەرەكشەلىگى - جەكە ادامداردىڭ تاعدىرىنا قۇرىلعان تۇتاس سيۋجەتتى تۋىندى. داۋىلدى وقيعالار كوبىنە جاۋشىلاردىڭ حابارى نە سيۋجەت بارىسىندا ءالسىن-ءالى ەستىلەتىن اۆتورلىق ارىندى ءسوز ارقىلى جەتكىزىلەدى.
روماننىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى جوڭعار باسقىنشىلارىنىڭ ەلگە كەنەتتەن باسىپ كىرىپ، تىپ-تىنىش قاپەرسىز جاتقان قازاقتى بەسىكتەگى بالاسىنان باستاپ قارتتارىنا دەيىن قىناداي قىرعان، قىزدارىن ات كوتىنە سالىپ كۇڭ ەتكەن جان تۇرشىگەرلىك ويرانىن سۋرەتتەيدى. بۇدان ءارى قاراي ەكىنشى بولىمنەن - حالىق باسىنا كۇن تۋعان الماعايىپ كەزەڭ اياقتالىپ، ەل ەس جيناي باستاعانىن وقيمىز. سىلدىراپ اققان بۇلاقتاردان بارا-بارا ايدىن شالقار داريا پايدا بولاتىنى سياقتى، مالايسارى، ساڭىراق، تايلاق، تاعى دا باسقا باتىرلار باستاعان قارۋلى توپتاردان بىرتە-بىرتە جۇزدىك، مىڭدىق جاساقتارى باس قۇرايدى. ەل بىرلىگىنە شاقىرعان ۇندەۋ قازاق رۋلارىنىڭ ورتاق ۇرانىنا اينالادى. ورداباسىداعى كەڭەستەن سوڭ ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن كۇشتەرى جوڭعارعا العاش رەت كۇيرەتە سوققى بەرەدى.
ول شايقاس روماندا تىكەلەي سۋرەتتەلمەگەن. جاۋدىڭ ويسىراي جەڭىلگەنى شىعارمانىڭ باستى كەيىپكەرلەرى كەنجە باتىر مەن ءسانيانىڭ اسەرى ارقىلى بەرىلەدى. سوڭىندا كەنجە باتىر جاۋشى ءرولىن اتقارادى. ول قازاق ەلشىلىگىنىڭ قۇرامىندا پەتەربۋرگقا اتتانادى. ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ رومانىندا تاريحي وقيعا ادەيى جاقسى ماعىنادا بۇرمالانعان. تاريحي دەرەك بويىنشا قازاق ەلشىلىگى پەتربۋرگكە اق پاتشادان كىشى ءجۇزدى قول استىنا الۋدى سۇرانۋ ءۇشىن جىبەرىلمەي مە؟ «جاۋشى» رومانىنىڭ اۆتورى بۇل وقيعاعا مۇلدە باسقا سيپات بەرگەن. بوگەنباي باتىر ورىس پاتشاسىنىڭ ەلشىسى تەۆكەلەۆكە سۇراق قويادى.
- رەسەيگە قازاقيا نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟
- ورىستار قايساق دالاسىمەن بەيبىتشىلىكتە تۇرعىسى كەلەدى، - دەپ جاۋاپ قايتارادى ورىس ەلشىسى.
كەلەسى كۇنى، 1731 جىلعى 10 قازاندا ابىلحايىر حان مەن تەۆكەلەۆتى ورتاعا الىپ حالىق ورداباسىداعىداي توي جاسايدى. ول ءانۋار رومانىندا رەسەيمەن وداقتاسۋ تويى دەپ اتالعان. رەسەيدىڭ قول استىنا كىرۋ ەمەس، وسى ەلمەن وداق قۇرۋ تويى بولعانى اۆتورلىق قورىتىندىدا بىلايشا سيپاتتالادى.
«ۆسلەد زا بوگەنباەم، ابۋلحايروم ي باتىرامي نا ۆەرنوست سويۋزۋ س روسسيەي پريسياگنۋلي تريدتسات ستارەيشين ي پوستاۆيلي سۆويۋ تامگۋ پود سۆياششەننىم دوگوۆوروم، گدە وبيازاليس «سودەرجات سەبيا ۆسەگدا ۆ پوستوياننوي ۆەرنوستي رۋسسكو-كازاحسكومۋ سويۋزۋ»، «...سوۆمەستنو وحرانيات زەملي وت ۆراگوۆ»، جيت «بەسسورنو»، وبەسپەچيت بەزوپاسنوست رۋسسكيح كاراۆانوۆ، پروحودياششيح چەرەز كازاحسكيە ستەپي، ۆەرنۋت ۆسەح پلەننىح ي «ۆپرەد وتنيۋد نە برات».
«ورىس-قازاق وداعى»...
«قاسيەتتى كەلىسىمدى» بۇلايشا تارازىلاۋعا جازۋشىنىڭ نە ءۇشىن بارعانىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس. ول كەزدە قازاقستان كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرى اتانعانىمەن، شەت ەلمەن بايلانىس جاساۋعا حۇقى جوق ەكەنىن بىلاي قويعاندا، ءوزىنىڭ نەگىزگى وندىرىستىك كۇشتەرىنە يەلىك ەتە الماي وتىرعان بودان ەل بولاتىن. رەۆوليۋتسيادان بۇرىن احمەت بايتۇرسىنوۆ: «وسى كەزدە قازاقتىڭ ءوزىن ءوزى بيلەپ وتىرعان ءبىر ءىسى جوق»[1][1] دەپتى. باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالارمەن، ونىڭ ىشىندە رەسەي كەڭەستىك فەدەراتيۆتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىمەن تەرەزەسى تەڭ سانالاتىن قازاق كسر-ءى، شىنى كەرەك، ماسكەۋدىڭ اۋزىنا قاراعان، مەملەكەتتىك احۋالى احاڭ ايتقان قولجاۋلىقتىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى عانا باسىبايلى ەل ەدى عوي.
وسى اقيقاتتى كوزىمەن كورىپ، كۇندەلىكتى باستان كەشىپ جۇرگەن كوكىرەك كوزى وياۋ، ەلىنىڭ كەشەگىسى، بۇگىنگىسى، ەرتەڭىن ءبىر جۇيەدە ويلايتىن ءانۋاردىڭ ساۋالى، ورىس-قازاق وداعىنا ادالدىق كىمنىڭ تاراپىنان بۇزىلدى؟ - دەگەن ويىنان تۋىنداسا كەرەك. تۋراسىنان كەتەدى. بۇل جاعىنان باتىرلىعى ەسەنبەرليننەن اسىپ تۇسپەسە، كەم سوقپايدى.
ءانۋاردىڭ تاعى ءبىر جاڭالىعى، قازاقستان دەگەن ءسوزدى قولدانۋدان قاشقاقتايتىنى. قازاق ەلىن رومانىندا يەسىنىڭ اتىمەن ۇدايى «قازاقيا» دەپ اتايتىندىعى... ءانۋار «ستان» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى «ەل» ەكەنىن بىلمەدى دەسەك، ءبىلىمى، وقۋ-توقۋى جاعىنان قاي عۇلامادان دا كەم ەمەس ءالىمجانوۆتىڭ ۇزدىك تالانتىنان بەيحابار بولىپ شىعار ەدىك، ءانۋار «قازاقستانىمىزدىڭ» ءتىلى جاعىنان دا، جوسىندىسى (مەنتاليتەتى) جاعىنان دا ورىستانىپ بارا جاتقانىن كورىپ سەزىپ ءجۇردى. «قازاقيا» دەگەن ۇعىمدى تىلدىك قورىمىزعا ەنگىزۋگە تالپىنعانىنا سونىڭ دا اسەرى ءتيۋى مۇمكىن. ءبىر ويىڭ ايتادى: ءانۋاردىڭ ەل ەلدىگىن كوتەرۋگە باعىتتالعان ۇسىنىسى اتا زاڭىمىزدان ورىن الا قالسا، بۇگىندەر «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن تەرمينگە بايلانىستى داۋ-داماي تۋار ما ەدى، تۋماس پا ەدى، - دەگەن.
حح عاسىردىڭ 70-90 جىلدارى تاريحي روماننىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى وتان سوعىسى تاقىرىبىن كوتەرىپ ساپ تۇزەۋى ءتىپتى قايسىبىر تۋىندىنىڭ سول كەزدەگى كەڭەستىك يدەولوگيا ديىرمەنىنە سۋ قۇيدى دەگەننىڭ وزىندە دە اينالىپ كەلگەندە ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاۋدان تۋعاندىعى ەش كۇمان كەلتىرمەيدى.
جاڭادان شىققان ون تومدىق «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» كىتابىندا جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر»، «ەلەڭ-الاڭ» رومان-ديلوگياسى جانرى جاعىنان ساياسي فيلوسوفيالىق رومان»[2][2] دەپ انىقتالعان.
شىعارمانىڭ سول كەزدەگى ساياسي يدەولوگيامەن ساناسا جازىلعاندىعى 1981 جىلى جارىق كورگەن «ۇركەر» رومانىنىڭ اننوتاتسياسىندا اشىق ايتىلعان.
«ءابىش كەكىلباەۆتىڭ بۇل كىتابى قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعىنا وراي جازىلعان... شىعارما حالىق تاعدىرىنىڭ الدى ۇمىتسىزدەۋ، بەلگىسىز ءبىر كەزەڭىندە ابىلقايىر حاننىڭ ورىس پاتشاسىنا بودان بولۋعا رۇقسات سۇراپ، ەلشى جىبەرىپ، سونىڭ جاۋابىن سارىلا كۇتكەن كۇپتى كۇيىن سۋرەتتەۋدەن باستالعان.
...روماندا قازاقستاننىڭ روسسياعا قوسىلۋىنىڭ تابيعي زاڭدىلىعى شىنايى كورىنىس تاپقان».
رومان-ديلوگيانىڭ ەكىنشى كىتابى «ەلەڭ-الاڭعا» بەرىلگەن قىسقا اڭعارتۋدا دا شىعارمانىڭ نەگىزگى جەلىسىنە «قازاقستاننىڭ روسسياعا ءوز ەركىمەن قوسىلۋى كەزەڭىندەگى وقيعالار وزەك بولعان.» - دەلىنەدى.
تاريح دوڭعالاعى كەرى اينالمايدى. قازاق ەلىنىڭ ءۇش ءجۇزى بىرىنەن سوڭ ءبىرى عاسىرعا جۋىق مەرزىم ىشىندە رەسەيگە قوسىلعانى - بۇلجىماس فاكت. ال، ونىڭ كوركەم شىعارمالارداعى باعالانۋى ارقيلى بولعانى ءمالىم. جوعارىدا اتالعان تاريحي رومانداردا، ودان بەرى جازىلعان سوفى سماتاەۆتىڭ «ەلىم-اي»، كەيىندەرى جارىق كورگەن قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوز» ديلوگياسىندا باسقاسىن قويىپ، ءبىر ابىلقايىر حان ءابىش كەكىلباەۆ رومانىنداعىداي جاعىمدى كەيىپكەر ەمەس، جاعىمسىز كەيىپكەر رەتىندە مۇلدە وزگەشە بەينەلەنەدى.
بۇنداي الاقۇلالىقتار سىن مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا دا بايقالادى. قايسىبىرىندە ابىلقايىر حاندى داتتاۋشىلار مىنەلەدى. ونى ماداقشىلار جاقسى اتايدى.
نەگە بۇلاي؟
بىزدىڭشە، قايشىلىقتىڭ وبەكتيۆتىك ءھام سۋبەكتيۆتىك سەبەپتەرى بار. قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ پايداسى دا، زيانى دا بولدى. جانە بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك مۇناراسىنان كوزقاراس كەڭەس داۋىرىندەگىدەگى كوزقاراسپەن جاناسپاي جاتاتىنى تابيعي ءجايت. العاش ورىسقا بودان بولۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن ءابىلحايىر حان كەڭەستىك تاريحي ادەبيەتتە پروگرەسشىل قايراتكەر رەتىندە باعالانسا، كوركەم ادەبيەتتەگى وبرازىن شىمقاي قارا، نە شىمقاي اق كۇيىندە سۋرەتتەلدى دەپ ايتا المايسىڭ.
«ۇركەر» رومانى باس كەيىپكەرى ابىلقايىردىڭ اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ كورگەن ءبىر اللەگوريالىق سىپاتتى وقيعاعا كەزىگۋىنەن باستالادى. «كوشپەندىلەردەگى» ابىلاي حاننىڭ تۇسىندە كورگەنىنە ۇقساس. مۇندا تەك قۇرت-قۇمىرسقا قايتادان قىزىل تۇلكىگە اينالادى. مۇنى جورىعان ءماتى بي: جاۋ جان جاقتان انتالاعان الماعايىپ زاماندا «ەل ۇستايتىن ەردىڭ دە جول باستارى تاۋەكەلشىل جولبارىس، اشۋشاڭ ارلان ەمەس، ايلاكەر تۇلكى بولاتىن شىعار. زامانىنا قاراي امالى دەگەن وسى عوي.»[3][3] - دەيدى.
باسقا سوزبەن ايتقاندا، بۇل ءرامىز - ابىلقايىر وبرازىنىڭ ساياسي-فيلوسوفيالىق استارى. كىشى ءجۇزدى رەسەيگە قوسۋعا سۇرانعانى - ەلدى جان-جاقتان انتالاعان جاۋدان قۇتقارۋ ءۇشىن ىستەگەن تۇلكى بۇلاڭ ايلا-شارعىسى، دەگەن ويعا مەزگەيتىندەي.
رومان-ديلوگيانىڭ جالعاسى جانە سوڭى «ەلەڭ-الاڭ» ابىلقايىر حاننىڭ كورگەن ءتۇسىن سۋرەتتەۋمەن اياقتالادى. «قىزىل تۇلكى اياعى جەرگە تيمەي جۇلدىزداي اعىپ كەلەدى...» بۇل ابىلقايىردىڭ ءرامىزى. توبەسىنەن سورعالاپ ءتونىپ قالعان تارعىل بۇركىتتەن جالت بۇرىلىپ قارسى اتىلادى. اقىرى ءبىر شويىن زەڭىبىرەكتى پانا تۇتۋعا تىرىسادى. ويانىسىمەن ءوز ءتۇسىن ءوزى جوريدى. «ءماتى بي ايتقان تۇلكى داۋرەننىڭ ءبىرجولا ورناعانى عوي. ال، سوندا بۇنىڭ الگى تاعدىردىڭ جازۋىنداي بۇركىتتىڭ وزىنە تاپ بەرگەنى نە بولعانى؟.. نە دە بولسا، كەلەشەك كورسەتەر...»[4][4]
كورگەن كەلەشەگى ءوزى كۇتكەندەگىدەن كەرى شىعادى. جاقسى اتتى اتانام دەپ ءجۇرىپ جاماناتتىعا قالادى. بۇل اراسى - اشىق. رەسەي مەن قازاق ەلى قارىم-قاتىناسىنىڭ بۇكىل تاريحىنان قىرۋار دەرەكتەردى پايدالانا وتىرىپ ايتارىن ايتقان اۆتور، «ابىلقايىردى «اقتاپ الۋ» ماقساتىن كوزدەمەگەن، كەرىسىنشە، ونىڭ بارشا بولمىس-ءبىتىمىن، كەسكىن-كەلبەتىن بەينەلەۋدىڭ ءتۇيىنىن وقىرماننىڭ وزىنە قالدىرعان[5][5] دەپ بۇلدىراتۋعا ەش نەگىز جوق.
جاس ابىلقايىرمەن اڭ اۋلاۋ كەزىندە تانىسامىز. ەرەن ساياتكەر. جۇرەگىنىڭ تۇگى بار باتىر دا. (قالماقتىڭ وت قارۋلى مەرگەنىن قاپىسىن تاۋىپ جايراتادى). ۇلكەن قولباسشىلىق قابىلەتى جانە بار. اڭىراقاي سوعىسىندا (1729) ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن جاساعىن باسقارىپ، جوڭعارعا كۇيرەتە سوققى بەرەدى. كوپ شىعارمالاردا ايتىلىپ جۇرگەندەي، قالماقتى ءارى قاراي قۋدىڭ ورنىنا مايدان دالاسىن تاستاپ كەتكەن بۇل ەمەس، بولات حاننىڭ جارالانعانىن سىلتاۋراتقان باسقا ءجۇز قولباسىلارى دەيدى ءابىش رومانى.
رەسەيگە بودان بوپ كىرسەك دەگەن وي ابىلقايىرعا، نەگە ەكەنىن، وسى بالقاش كولىنىڭ وڭ تۇستىگىندەگى يتىشپەس كولىنىڭ ماڭىندا ويسىراي جەڭىلگەن جوڭعارلار اڭىراپ ويبايىن ساپ جاپپاي ەڭىرەپ بوزداعاندا كەلەدى. شىعارما نەگىزىنەن «اسىل تۋعان» تورە تۇقىمى ابىلقايىردىڭ ىشكى وي تولعانىستارىندا بەرىلسە دە، ونىڭ قىرى كوپ ەمەس. رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋ جونىندەگى شەشىمى ءبىر عانا قازىققا بايلانعان. ونىڭ ويىنشا، جان-جاقتان قاۋمالاعان جاۋلاردان قۇتىلۋدىڭ جالعىز امالى - ورىس زەڭبىرەگى. قالماقتار مەن باشقۇرتتاردىڭ ورىس بوداندىعىندا قارق بولىپ جۇرمەگەنىن كورىپ-ءبىلىپ جۇرسە دە، جاتسا دا، تۇرسا دا ارماندايتىنى - رەسەي قولتىعىنا قايتسە دە كىرۋ...
رومان ءاۋ باستا باس كەيىپكەر ابىلقايىر حاننىڭ ىشكى مونولوگى ارقىلى اينالاداعى قىزىل كوز جاۋعا توسقاۋىل قويۋ ءۇشىن رەسەيمەن دوستىق ىزدەۋ امالى ەلدى وتىز سەگىز جىل بويى تىنىشتىقتا ۇستاعان تاۋكە حانعا تەلىنەدى. ول تۇستا پاتشامەن وداق جاساۋ جايى ءسوز بولدى-اق، ابىلقايىر ءۇنسىز قالاتىن. جاق اشپايتىن. ەندى مىنە، اڭىراقايدان سوڭ ويى كۇرت وزگەردى: «ىرعالىپ-جىرعالۋعا جاعداي جوق....ەندى كىدىرگەن سايىن جاۋ سۇعىنا تۇسەدى دە، قازاقتىڭ ءجۇنى جىعىلا تۇسەدى»[6][6].
وسى وي ءارتۇرلى سىيپاتتا قايتالانا كەلە، اقىرى ابىلقايىردىڭ، بوكەنباي باتىردىڭ، بيلەردىڭ اننا يوانوۆنا پاتشايىمعا يمپەرياڭا بودانىڭبىز دەپ انت بەرۋ راسىمىنە ۇلاسادى.
مىنە، وسى تۇستاردا روماننىڭ بايانداۋ ءستيلىنىڭ قوس ءۇندى ءسوز ارقىلى كۇردەلەنۋى باستالادى. اۆتورلىق ۇنگە رەسەيگە قوسىلۋ ماسەلەسىندە ەكى ۇداي پىكىردەگى بيلەر ءۇنى قوسىلادى. ءبارى جينالىپ انت بەرۋ ءراسىمىنىڭ شىرقىن بۇزادى.
ناتان رىباكتىڭ «پەرەياسلاۆسكايا رادا» رومانىندا (1948-53) ۋكراينانىڭ روسسياعا ءوز ەركىمەن قوسىلۋ ءراسىمى ارنايى كەڭەستە سالتاناتتى جاعدايدا وتكەنى سۋرەتتەلەدى. مۇنداعى جينالعان حالىقتىڭ سان الۋان داۋسى مەرەكەدەگىدەي كوتەرىڭكى ەستىلەدى. تاريحي ۇلى وقيعا رەتىندە باعالانعان ءراسىمنىڭ ءوتۋىن بەينەلەۋىندە شىعارما اۆتورى ايانىپ قالمايدى. كىل ساۋلەتتى، اق جارقىن بوياۋمەن كەسكىندەيدى. ال، قازاق ەلىنىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋ ءراسىمىنىڭ ۇسقىنى بۇعان ۇقساماق تۇگىل، ماڭايلامايدى دا. انت بەرۋ ءراسىمى اۋىر الاۋىزدىق جاعدايدا جانە تىم جۇپىنى وتەدى.
اق پاتشايىمعا ابىلقايىر حان، بوكەنباي باتىر، كىشى ءجۇز، ورتا ءجۇزدىڭ جيىرما جەتى ءبيى انت بەرگەن سوڭعى كورىنىستىڭ قاي تۇسى ءتىپتى مىسقىل شاقىرىپ، ەزۋ تارتقىزادى. بىلايشا سۋرەتتەلەدى: «ءبىر جاعىنان انت قاعازعا قول قويعىزىپ، ەكىنىشى جاعىنان انت بەرگەندەرگە سىي-سياپات ۇلەستىرىپ تۇرعان تەۆكەلەۆ ىشتەي سىنىق تيىنعا دەيىن شاشاۋ شىعارماي ساناپ تۇر. بۇگىن نەبارى 110 سوم 60 تيىنعا تارتۋ-تارالعى تاراتىپتى»[7][7].
تەۆكەلەۆ - رەسەيدەي ۇلى يمپەريانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ توتەنشە وكىلى. يمپەريانىڭ قولى قىسقالىعىنان نە الاقانى اشىلمايتىن ساراڭدىعىنان ءويتىپ تۇرعان جوق. قازاق ءسوزىن ۇستاۋشىلارعا: ەي، بەيشارا، قۇنىڭ وسى عانا دەپ تۇر.
ءبىر كەزدە ياكي 1856 جىلى قاراعاندى كومىر كەنىن ورىس كاسىپكەرلەرى ۋشاكوۆ پەن ريازانوۆقا بار-جوعى 250 رۋبلگە ساتىپ كۇمپيەتىن بايجانداي كەيىپكەرىنىڭ ناداندىعىن كەلەكە ەتكەن عابەڭە، عابيت مۇسرەپوۆكە قوسىلىپ ءبىز دە كۇلۋشى ەدىك. ال، بۇكىل ءبىر ايماق كىشى جۇزگە بەرىلگەن باعانى سول بايجەكەڭ دە ازىرقانار ما ەدى، قايتەر ەدى؟
ايتەۋىر قازاق بيلەرىنىڭ ءبارى تيىن-تەبەننىڭ قۇلى ەمەس ەكەن. رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋ اكتىسىنە قول قويۋدان باس تارتقان بيلەر «ەرلەرىنە قونعاندا اتتارىنىڭ ءبۇيىرى سولق ەتە قالعاندارىنا قاراعاندا ابدەن قاندارىنا قارايىپ، ىشتەرىنەن: «قاپ، بالەم، سەندەردى مە!» - دەپ ءزىل جيىپ كەتكەندەرى بەلگىلى بوپ تۇر.
وسىنشاما كوپ اتتى شۇبىرىپ شىققان ۇلكەن اۋىل ولىك شىققان ۇيدەي بولىپ جىم-جىرت تىنىشتىقتىڭ قۇشاعىندا مۇلگىپ قالا بەردى»[8][8].
بۇل جەردە اۆتورلىق پوزيتسيا ايتقىسى كەلگەنىن جاسىرماي تۋراسىنان كەتكەن. «ءوز ەركىمەن» قوسىلۋدىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ سۋرەتتەۋگە نەلىكتەن بارعان دەيتىن ەمەس.
بودان بولۋدىڭ كەرمەك ءدامىن رومان اۆتورى كەيىپكەرى ابىلقايىرعا دا تىجىرىنتا تاتقىزادى. ابىلقايىرداي كەيىپكەرىن ءاجۋالاپ مۇقاتپاعانىمەن، ونىڭ ىشكى وي اعىنىن ءدال تۇسىرە وتىرىپ، رەسەي وتارىنىڭ سۇلتانى بوپ قور بولدىڭ. ودان دا ءوز ەلىڭدە ۇلتان بولعانىڭ الدە قايدا ارتىق ەدى عوي دەگىزەتىن كورىنىستەردى ادەيىلەپ تاپتىشتەپ سۋرەتتەيدى.
كىشى ءجۇزدى 110 سوم 60 تيىنعا ساتىپ العان سوڭ اق پاتشايىم انت-سۋ ىشكەنىڭنىڭ اقىسىنا بالاڭنىڭ ءبىرىن كەپىلدىككە الامىن دەگەن. عۇزىرىڭا قۇلدىق دەمەۋگە ەندى شاماسى جوق ابىلقايىر كەپىلدىككە ۇلى ەرالى حانزادانى اتتاندىرادى.
«جۇلدىزداي اق مەڭى بار كۇرەڭ توبەلدىڭ ۇستىندە قۇلاعى قالقيىپ ىرعاي مويىن اقسۇر بالا ەرالى وتىر. كوزىنە تۇسە بەرگەن سۋسار بوركىن قامشىسىنىڭ سابىمەن جوعارى كوتەرىپ، جاۋتاڭ-جاۋتاڭ اكەسىنە قاراپ قويادى».[9][9]
بالاجان قازاق وقىرمانى ءۇشىن بۇدان اۋىر سۋرەت بولماسا كەرەك.
رەسەيگە قوسىلعالى ەل ءىشى ەستەن تانعانداي دىبىس شىعارمايدى. ابىلقايىردى قارعاپ-سىلمەيدى، نە داۋرىقتىرىپ ماقتامايدى. جىم-جىرت. «بىراق ابىلقايىردىڭ كوكىرەگى ءبارىبىر الاي-تۇلەي».
نەگە؟
اق پاتشا دامەسىنىڭ زورىن دەگەندەي قازاق حانىنىڭ ءوز ەركىمەن قوسىلۋ ءۇشىن قويعان شارتىنىڭ ءبىرىن ورىندامايدى، ءبار-ءبار تىلەگىن اياق استى ەتەدى. ابىلقايىر باشقۇرتتاردىڭ تاعىن بەرەسىڭ دەگەن. بىراق كوپ ۇزاماي ول دامەسىنەن كۇدەر ۇزەدى. ەكى عاسىرداي بيلەپ كەلە جاتقان باشقۇرتتىڭ تىزگىنىن جانە ءبىر بودانىنا ۇستاتاتىنداي پاتشالىققا نە كورىنىپتى؟
ابىلقايىردىڭ جانە ءبىر تىلەگى - ساۋدا-ساتتىق جۇرگىزىپ تۇرۋ ءۇشىن ور وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسىنان ءبىر قالا تۇرعىزىپ بەر دەگەن. قالا سالىنۋىن سالىنىپ جاتىر. بىراق... ور قامالىن ابىلقايىر كورمەككە بارعاندا، باسىنا ماسقارا شەلەگىن كيگىزەدى. قامالعا كىرگىزبەك تۇگىل، ەسىگىنەن دە سىعالاتپايدى. كومەندانت تىم قۇرسا ءوزى شىقپاي، ەدىرەڭدەگەن كومەكشىسىن جىبەرىپتى. «مىناۋ ەدىرەڭدەگەن نەمەگە ولەردەي جىنى كەلىپ تۇرعان ابىلقايىردىڭ اۋىزى قيسايىپ كەتتى...»[10][10]
ەل ءومىرى، ادام تاعدىرى تۋرالى پالساپالىق ويلارعا باستايتىن، سيمۆولدىق وبرازدى كورىنىستەرمەن اياقتالاتىن رومان-ديلوگيانىڭ ەكى كىتابىنىڭ فينالى ەكى باسقا. ءبىر-بىرىنە كەرەعار. حاننىڭ اۋزى قيسايىپ كەتەتىنىن «ەلەڭ-الاڭ» كىتابىنىڭ فينالىندا كورەتىن تۇسىنە جوريسىڭ. سوعان كەلەدى. تۇسىندە - شويىن زەڭبىرەكتى پانالاعانىنا قاراماستان حانعا قارا بۇركىت تاپ بەرەدى. قارا بۇركىتىڭ - يمپەريا. وعان ءوز ەركىڭمەن قۇل بولۋدىڭ اياعى نەگە اكەپ سوققانىن ەسىنە السا، بۇرىنعىلار تۇرسىن، قازاقتىڭ كەيىنگى ۇرپاعى ءبىزدىڭ جانىمىز تۇرشىگەدى. تاريحتان بەلگىلى اقيقات: مەملەكەتتىلىگىمىزدەن ايىرىلۋىمىز سالدارىنان دىنىمىزدەن، دىلىمىزدەن، تىلىمىزدەن ايىرىلۋعا شاق قالدىق. قارا بۇركىت ابىلقايىرعا تاپ بەرسە، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ جان القىمىنان الىپ ءبۇردى. زاردابى سونداي، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىلدىڭ قارازى بولىپ قالسا دا، باسقاسىن بىلاي قويىپ، انا ءتىلىمىز كونستيتۋتسيادا جازىلعان حۇقىن ءالى كۇنگە تولىق پايدالانا الماي وتىر...
ءدىنى، ءدىلى، ءتىلى باسقا رەسەيگە ءوز بۇيدامىزدى ءوزىمىز ۇستاتقاندا، ارتى نەمەن بىتەدى، پاتشالىق كولگە باستاي ما، شولگە باستاي ما؟ - دەپ ىستەرىن ىستەپ العان ابىلقايىر، تاعى بىردە جولاۋشىلاپ ءتۇن قاتىپ، ساۋالىنا تىم قۇرسا ءوزى سەنەتىندەي جاۋاپ تابا الماي داعدارۋدان باسى قاتىپ كەلە جاتقاندا ماڭداي تۇستان ۇركەر تۋادى.
«جول شىققاندا ۇركەردىڭ ماڭدايىڭنان تۋعانىن جاقسىلىققا جورىماۋشى ما ەدى؟ «ءۇمىت ارتساڭ ۇركەرگە قارا!» دەۋشى ەدى عوي...ۇركەردىڭ قارسى الدىڭنان تۋعانى ماڭدايىنىڭ اشىلايىن دەگەنى مە ەكەن؟! نە دە بولسا، ءۇمىت بار عوي»[11][11].
ءتۇپتىڭ تۇبىندە جورىعان جاقسىلىق قازاققا بۇيىردى دا. بىراق ونى ابىلقايىردىڭ جاساعان ىرىمىنا جاتقىزا المايسىڭ. بۇل جولعى قوس ۇندىلىكتە اۆتوردىڭ داۋسى باسىم. ءار شىعارما زامانا تىلەگىنەن تۋادى. ءابىش كەكىلباەۆ كەيىپكەرىنىڭ اۋزىنا سالعان جورامالىنىڭ ءوز سىرى بار. جازۋشى ەندى قىزىل يمپەريانىڭ قاراماعىنداعى ەلىنىڭ ارمان-تىلەگىن وسى رامىزدىك سۋرەت ارقىلى قوسا ءبىلدىردى دەسەك، شىندىققا ءبىر تابان جاقىن بولعانىمىز.
رومان-ديلوگيانىڭ ۇركەر شوق جۇلدىزىنا ارتقان جاقسىلىق ءۇمىت شىراعى جاندى. جانعان كەزى بۇيدالى ۋاقىتىمىزدا ەمەس، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن بۇيداسىز ۋاقىتىمىزدا.
ابىلقايىر حان وبرازى تاريحي شىندىققا سايكەس اقتابان شۇبىرىندى حيكاياتىنا ارنالعان كوركەم شىعارمالاردىڭ بارلىعىندا ءارتۇرلى دارەجەدە سۋرەتتەلەدى. 70-80 جىلدارى جاريالانعان شىعارمالاردا كىشى ءجۇز حانىنىڭ جالپى قازاق ەلى تاعدىرىنداعى ايىرىقشا ءرولى بار قايشىلىعىمەن كورسەتىلسە دە، تومەندەتىپ تۇقىرتىلمايدى. جازۋشى سوفى سماتاەۆتىڭ «ەلىم-اي» رومان-تريلوگياسىنىڭ اتالعان جىلدارى ەكى كىتابى جارىق كوردى. ديلوگيا، كەيبىر زەرتتەۋلەردە ايتىلىپ جۇرگەنىندەي، باشقۇرت، قاراپالاقتارعا كۇن كورسەتپەي، كوپ باتىردىڭ اۋزىن الىپ، كوپ ءبيدىڭ كومەيىنە كومەش تىققان، جىرىندى، جورعا مىنەز، قۇزعىن پيعىل كوپ سۇلتاننىڭ ءبىرى رەتىندە سۋرەتتەلمەگەن.
ابىلقايىر حان بەينەسىن تورە تۇقىمىنىڭ تيپتىك ورتاسىنان بولە جارماي سۋرەتتەپ سوفى دۇرىس ىستەگەن. قۇبىلاناماسى - تاريحي شىندىق.
جوڭعار باسقىنشىلىعىنىڭ قارساڭىندا تەلىكولدە وتكەن جيىندا قۇن داۋى، جەسىر داۋى قارالىپ بىتىمگە كەلگەن سوڭ قازاق بي، باتىرلارىنىڭ اراسىندا ەلگە شىعىس جاقتان ءتونىپ كەلە جاتقان قاندى داۋىلعا قارسى نە ىستەيمىز ماسەلەسى اڭگىمە بولماي قالمايدى. نارازى پىكىر ەلدى باسقارىپ وتىرعان، ءبىرىنىڭ ءبىرى جاعاسىنان العان يت قىرقىس تورە تۇقىمى توڭىرەگىندە ۇيتقيدى. ازۋىن اقسيتقان قاۋىپكە قارسى حان، سۇلتان، تورە شارا قولدانار تۇرلەرى جوق. تاۋكە حاننىڭ ورنىن باسقان ءالۋجۋاز بولات حان، ول تىپتەن بەيجاي. جيىنعا قاتىسۋشى قاراشالار ياكي قازاقتار تورە تۇقىمىنا العاش سەنىمسىزدىك بىلدىرەدى. ءوز ەلىمىزدى ءوزىمىز باسقارساق قايتەدىنى ويلاستىرادى.
«قاشانعا دەيىن ۇركە بەرەمىز. اناۋ بولات، ابىلقايىر، سامەكە، باراق، تۇرسىن ءوز وردالارىنىڭ ىشكى تارتىسىنان اسا الماي وتىر. حالىق قىرىلعانمەن ولاردىڭ ۇپايى تۇگەل. بۇحار، سامارقان، حيۋاعا اۋىپ كەتسە دە، سورلامايدى. و جاقتا دا تورە تۇقىمى كوپ».
ارالباي بي قارا اتالاتىن قازاق ءوز ىشىڭنەن باسقاراتىن ادام تاپپاساڭ، كۇنىن قاراڭ دەيدى. «قۇم جيىلىپ تاس بولماس، قۇل جيىلىپ باس بولماس» دەگەن تورەنىڭ ءتىلى. قۇمدى يلەي بىلسەڭ، - قالا بولادى، قارانى يلەي بىلسەڭ، پانا بولادى دەر ەدىم مەن».[12][12]
ايتەكە بي:
«-سول سۇلتاندار باقتالاستىعى كەيىن مىناۋ بۇقارا جۇرتىنا دا جۇقپالى اۋرۋداي جايىلا ما دەپ قورقام-اۋ! ىندەت قوي بۇلاردىكى»،[13][13] - دەپ ءيسى قازاقتىڭ بولاشاق بىرلىگىن ويلاپ دابىل قاعادى.
رومان لوگيكاسى مىقتى. دالەلىنە داۋ ايتۋ قيىن. كورشى باشقۇرت، حيۋا، ەدىل مەن جايىقتى مەكەندەگەن قالماقتى بارىمتالاپ، ءوزى دە بارىمتالانىپ دۇشپانىن شامادان تىس كوبەيتىپ العان ابىلقايىر حان ەندى رەسەيدى ساعالاماقشى. شىعىستان ۋىلدەگەن زىلزالاعا قۇلاعى كەرەڭ.
حانداردىڭ الاۋىزدىعى القاكول سۇلاماعا دەيىن دە تالاي ماسقارالىققا دۋشار ەتكەن. دالەلىنە بۇقار جىراۋ اۋزىمەن تاريحي فاكتى كەلتىرىلەدى. كەزىندە جاڭگىر حان التى ءجۇز ساربازىمەن ويراتتىڭ ەلۋ مىڭ شەرىگىنە توتەپ بەرگەندە، بۇدان جەتى جىل بۇرىن (1716 جىل شاماسى) اياكوز ماڭىندا وتىز مىڭ قازاق اسكەرى ەكى تۇمەن ويراتتان ويسىراي جەڭىلەدى. قايىپ حان مەن ابىلقايىر حاننىڭ باقتالاستىعى سالدارىنان قازاق جاۋىنگەرلەرى ارىتارت-بەرىتارتقا قالىپ، ماسقارا جەڭىلىسكە ۇشىراعان.
بىراق سىناعاننىڭ ءجونى سول دەپ، رومانشى بۇل كەيىپكەرىنە قارا بوياۋ جاعا بەرمەيتىنىن دە ايتۋعا كەرەك. ابىلقايىر حاننىڭ وبەكتيۆتى سىپاتتاماسى ورداباسىدا جوڭعارعا قارسى سوعىسۋ شارالارى بەلگىلەنگەن كەزدە، ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن قولىن باسقاراتىن ساردار سايلاۋ بارىسىندا بەرىلەدى. قازداۋىستى قازىبەك بي:
«- ماقتامايمىن ابىلقايىردى! بىراق ىشىندە جىلت ەتەر جارىعى بارىن جانە جاسىرىپ قالا المايمىن. قول باستار ايلاسىنا سەنەم دە، باس پايداسىنا قىزىققىش سۇعاناقتىعىن جانە بارشاڭا ايعاق قىلام. «قوي اسىعى قولايىڭا جاقسى ساقا عوي» - دەيدى حالقىمىز. ابىلقايىردان وڭتايلى باسقاڭدى تاپپاي وتىرمىن. ساردارىڭ ابىلقايىر بولسىن، جاماعات!»[14][14] - دەيدى.
تولە بي باس بولىپ جينالعاندار تورە، سۇلتاندارىمەن قوسا الاقاندارىن جايىپ باتا بەرەدى. ابىلقايىردىڭ اڭىراقاي جەڭىسىندەگى قولباسىلىق قايرات-قيمىلىن جازۋشى ۇتىمدى سۋرەتتەر ارقىلى كورسەتە بىلگەن.
«ەلىم-اي» رومانىندا ۇلت-ازاتتىق يدەياسىنىڭ باستى ماقساتى ورداباسىدا باس قوسقان ءۇش ءجۇزدىڭ القا-قوتان جيىنىنداعى ءتول بي سوزىمەن تۇجىرىمدالادى. «زار تىلەگىمىز، - دەيدى ول، - بىرلىك! تىرلىكتىڭ تۇتقاسى دا سول بىرلىك ەكەنىن اناۋ سارناعان اعايىننىڭ «ەلىمايىمەن» ساحاراسىنا تاراتىپ جاتىر. سوعان قۇلاي بەرىل...»[15][15]
قازاق تىلىندەگى ەل، ۇلت سوزدەرى توركىندەس. «ەل» - حالىق، جۇرت، قاۋىم ماعىناسىندا ايتىلسا، «ۇلت» - ءتىل، تەرريتوريا، ەكونوميكالىق ءھام مىنەز - قۇلىقتىق ورتاقتاستىعى نەگىزىندە قالىپتاسقان ادامداردىڭ تاريحي الەۋمەتتىك، ەتنيكالىق تۇتاستىعىن بىلدىرەتىن ۇعىم سانالادى. بۇعان دەيىن انىق ايتىلماعان ەڭ ماڭىزدى بەلگى جانە ەل ءسوزىنىڭ وزەگى - ۇلت ۇعىمىنا حالىقتىڭ بارلىق توپ، تاپتارى تۇگەل كىرەدى. روماننىڭ «ەلىم-اي» اتىن، «قارا كوزدەن مولتىلدەپ جاس كەلەدى» دەگەن ولەڭ جولىن وسى ماعىنادا تۇسىنسەك كەرەك. «ەلىم-ايداعى» قارىنداس ءسوزىنىڭ تۇسىنىك-تانىمى دا بۇگىنگى قولدانىستان الدە قايدا كەڭ. قازىرگى قولدانىستاعى «قانداس» ءسوزىنىڭ بالاماسى.
«ەلىم-اي» ول كەزدە شىرقالماسا دا، سوعان ۇقساس اۋەن، «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەگەن دانالىق ءسوز - جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ايگىلى «الاساپىران» اتتى، ءحVى عاسىردىڭ اياعى ءحVىى عاسىردىڭ باسى كەزىندەگى ەۋرازيالىق ەرەن ايماقتى[16][16] قامتيتىن ەپيكالىق كەڭ ارنالى، وتانشىل عازيز جۇرەكتى ەلجىرەتەر، مۇڭدى-سازدى رومان-ديلوگياسىن وقىعانىڭدا تاعى دا ەسىڭە ورالادى.
شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى - تاۋەكەل (روماندا «تاۋەككەل») حاننىڭ ءىزباسارى بوپ جاريالانعان، «ۇزىن وقتى» وڭدان سۇلتاننىڭ ۇلى وراز-مۇحامەد جايناپ تۇرعان جاس شاعىندا جولاۋشىلاپ ءجۇرىپ اياق استىنان جات جۇرتتىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالعانداي كۇي كەشەدى. ورىس يمپەرياسىنىڭ بۇعاۋسىز تۇتقىنى بولادى. ءوزىنىڭ قايراتكەرلىك قارىمدىلىعىنىڭ، قامال بۇزار قايسار-وجەتتىلىگىنىڭ ارقاسىندا حانزادا سول كەزدەگى ورىس الپاۋىتتارى قاتارىنانان قالىسپايدى، بەيبىت كۇندەرى ەل باعۋ، سوعىس ساعاتىندا قول باسقارۋ قابىلەتى جاعىنان ولاردىڭ بىرىنەن كەم سوقپايدى. رەسەي پاتشالىعىنىڭ بيىك مانساپ شەن-شەكپەندەرىنە يە بولادى، حان-كەرمەن جۇرتىندا حاندىق قۇرادى.
وسى جەردە لورد كەرزوننىڭ ورىستىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ بوتەن جۇرتتى الداپ-ارباۋ امالىن ءبىز، اعىلشىندار، پايدالانساق دەپ سىلەكەيىن شۇبىرتا ايتقان مىنا ءبىر ءسوزىن كەلتىرە كەتسەك ارتىقتىعى بولماس.
«زامەچاتەلنايا چەرتا رۋسيفيكاتسي، پروۆوديموي ۆ سرەدنەي ازي،- دەيدى كەرزون،- سوستويت ۆ توم پريمەنەني، كوتوروە ناحوديت زاۆوەۆاتەل دليا سۆويح بىۆشيح پروتيۆنيكوۆ نا پولە بويا. يا ۆسپومينايۋ تسەرەمونيۋ ۆسترەچي ۆ باكۋ، نا كوتوروي پريسۋتستۆوۆالي چەتىرە حانا يز مەرۆا...ۆ رۋسسكوي ۆوەننوي فورمە. ەتو ليش سلۋچاينايا يلليۋستراتسيا پروۆوديموي روسسيەي ليني، كوتورايا ساما ياۆلياەتسيا ليش وتۆەتۆلەنيەم وت تەوري «وبياتي ي پوتسەلۋەۆ پوسلە حوروشەي ترەپكي» گەنەرالا سكوبەلەۆا. حانى بىلي پوسلانى ۆ پەتەربۋرگ، چتوبى يح پورازيت ي ۆوسحيتيت، ي پوكرىت وردەنامي ي مەداليامي، چتوبى ۋدوۆلەتۆوريت يح تششەسلاۆيە»[17][17].
وراز مۇحامەد - رەسەي يمپەرياسىنىڭ باسقا ەلدىڭ بەتكە شىعارىن جەمدەۋ تاسىلىمەن اينالاسىنداعى ايماقتاردى باعىندىرۋدىڭ ايارلى، زالىم ءتاسىلىنىڭ العاشقى قۇرباندارىنىڭ ءبىرى ەدى دەسەك سىيىمدى. بار ءومىرى قولعا ۇيرەتىلگەن قاماۋلى قىران كۇيىنە ۇقسايدى.
ديلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابى ءبىزدىڭ كوپ تاريحي رومانداردا جەتىسپەي تۇراتىن ەلەۋلى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. كيىم-كيىس، ادەت-عۇرىپ، ساحرا جۇرتىنىڭ ناقتىلى تۇرمىسى ماعاۋين رومانىندا شەبەرلىكپەن سۋرەتتەلەتىنى سونداي، ءوز ەلىڭ تاريحىنىڭ جاڭا بەيمالىم بەتتەرىن پاراقتاعانداي بولاسىڭ. شەبەرلىك دەگەندە، ءبىز بۇل تۇسىنىككە شىعارما ورنەگىن توقۋ ونەرىن عانا ايتىپ وتىرعانىمىز جوق. قولعا العان ءجىبىنىڭ ساپاسىن، بوياۋىنىڭ قۇرامىن بىلمەگەن توقىماشى ىسمەر اتالا المايدى. سول سياقتى جازۋشى قاۋىمنىڭ جازىپ وتىرعان دۇنيە تۋرالى ەتنوگرافيالىق ۇشان-تەڭىز ءبىلىم-تانىمى بولۋعا كەرەك.
وراز-مۇحامەدتىڭ جاس ايەلى اي-شەشەك سۇلۋ جولشىباي كوش ۇستىندە ساداق تارتىپ، اسپاندا زىرلاپ ۇشىپ بارا جاتقان ءبىر ۇيرەكتى اتىپ تۇسىرەدى. وراز-مۇحامەدكە ءىنىسى:
« - كەرەمەت اتادى ەكەن اي-شەشەك جەڭەشەم. قاۋىرسىنسىز قيسىق وقتىڭ وزىمەن قاعىپ ءتۇسىردى.
- وي، تەنتەك، - دەدى وراز-مۇحامەد راحاتتانا كۇلىپ، - بۇل وق وسىلاي، ادەيى قيسىق جاسالعان. كوردىڭ بە. ءارى بارماقتاي جۋان، اۋىر. ەمەن عوي. ماساعى تۇقىل، شانشىپ اتپايدى. مەجەلى جەرگە جەتكەندە كولدەنەڭ ۇشادى دا، قۇستى تاياقپەن ۇرعانداي قاعىپ تۇسىرەدى. كوردىڭ عوي جاڭا. ءتىز وق اتالادى.
- ال شانشىپ اتالاتىن المان وق - كەز وق دەپ اتالادى، - دەدى كوشەك كوپ بىلەتىنىن تانىتۋعا تىرىسقان ماقتانىشپەن.
- كەز وقتىڭ ءوزى نەشە ءتۇرلى: كوبەبۇزار، اندىگەن، قوزى-جاۋىرىن، قاسالى، ىسقىرما...ارقايسىسى ءار ءتۇرلى جاعدايدا، ءار قاشىقتىقتا قولدانىلادى. سودان سوڭ، بۇلعىن، ءتيىن اتاتىن تومار وق دەگەن بار. ال ايماڭداي وق...».[18][18]
بۇل ساداق وقتارىن ءبىر جاعى كوشپەندىلەر مادەنيەتىنە ەرنىن شۇيىرە قارايتىن وركوكىرەك ەۋروتسەنتريزمگە قارسى اتىلعان وق تۇرلەرىنە جاتقىزار ەدىك. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قاي حالىقتان دا كەم تۇسپەيتىن وزىندىك مادەنيەتى بارىن جازۋشى شاماسى وسىلاي شىعار دەگەن مولشەرلى دولبارمەن ەمەس، قازاق كوشى مە، ءۇي سالتاناتى ما، جاس، كارى-جاستىڭ كيىمى مە الدەبىر قويمالاردان تىرنەكتەپ ىزدەپ تاپقانىنان ناقتىلى، قانىقتى سۋرەت تۋعىزادى. اتا-بابالارىمىز وسال بولماعان ەكەن دەگىزەتىن ماقتانىش سەزىمگە بولەيدى. ۇلتتىق رۋحىمىزدى كوتەرەدى.
ديلوگيانىڭ ءبىرىنشى كىتابىندا جاس جىگەر وراز-مۇحامەد تۋعان دالاسىندا راحاتقا باتىپ الشاڭ باسىپ جۇرسە، ەكىنشى كىتابىندا رەسەي ەلىندە اق پاتشاعا قىزمەت ەتىپ ءجۇرىپ تە نە قىزىققا كەنەلەدى. سويتسە دە تۋعان ەلىنە ساعىنىشى ەش باسىلمايدى. جۇرەگى ەلىم، جۇرتىم دەپ سوعادى.
* * *
ەل بىرلىگى، ۇلت بىرلىگى 70-80 جىلدارداعى قازاق تاريحي روماندارىنىڭ باستى تاقىرىبىنا اينالدى جانە تاپتىق، رەۆوليۋتسياشىلدىق اعىمداعى ادەبيەتتەن وزگەشە اڭعار تانىتتى. قازاق ەلىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىن بايلار مەن كەدەي تاپتاردىڭ قىرقىسۋىن كورسەت دەگەن توتاليتارلىق ساياساتتان بۇرا تارتىپ، باسقاشا سارىندا باعىت الدى. بۇتكىل قازاق دالاسى كوركەم شىعارمانىڭ نەگىزگى ەپيكالىق ءورىسى بولعاندا، سول دالانىڭ ۇلت-ازاتتىق يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن قازاق تاريحى قاھارماندارى ونىڭ باس كەيىپكەرىنە اينالدى.
90 جىلدارى قازاق ەلى ەجەلگى ارمانى تاۋەلسىزدىككە قول ارتقاندا تاريحي رومان تىڭ سەرپىن تانىتىپ، بۇنىڭ الدىنداعى تۋىندىلاردا جەرىنە جەتكىزە قازىلماعان، ارشىلماعان كوپ-كوپ جاڭالىق اقيقاتتاردى بۇكپەلەمەي، سىزدىقتاتپاي بار داۋىسپەن، اشىق ايتىپ بەردى. بۇل رەتتە الدىمەن اۋىزعا الىناتىن شىعارما - جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوز» رومان-ديلوگياسى.
قابدەش وزىنە دەيىنگى تاريحي رومان اۆتورلارى ەسەنبەرلين، كەكىلباەۆ، سماتاەۆ، ماعاۋين كوتەرگەن پروبلەمالاردى ۇستەي تۇسەدى دە، ولاردىڭ قالامى تيە قويماعان كەزەڭدى جانە جوڭعارلارعا قارسى ۇلت-ازاتتىعى سوعىسىنىڭ اسا كورنەكتى قولباسىلارىنىڭ ءبىرى، بۇقار جىراۋ سوزىمەن ايتقاندا، بوگەنباي باتىردان دا بۇرىن نايزاسىن جاۋعا تىرەگەن، بۇعان دەيىنگى تاريحي تۋىندىلاردا تەك بىرەر كورىنەر ەپيزودتىق كەيىپكەر رەتىندە عانا بەدەرلەنگەن، ابىلاي حان دارابوز اتاعان قاراكەرەي قابانبايدى، باسقا دا بەينەلەنۋى كومەسكى تۇلعالاردى سۋرەتتەۋ وبەكتىسى ەتىپ العا شىعارادى.
جازۋشى شىعارماسى قۇپتالىپ تا، قاي تۇسى سىنالىپ تا ۇلگەردى. ءوز تاراپىمىزدان ايتساق، قۇپتالاتىن تۇستارى الدەقايدا باسىم. رومان-ديلوگيانىڭ ۇزىنا بويىنا ادەمى اۋەنىمەن باۋرايتىن ءان قايىرماسىنداي كرەدوسى بۇگىن ارىتارت-بەرىتارتقا سالىنىپ داۋ-دامايلاتىپ جۇرگەن ۇلتتىق يدەيا تۇسىنىگىندە جۇرەگىڭنىڭ ەڭ تورىنەن ورىن الادى. ول كرەدو تولە بي سوزىمەن بىلايشا تۇجىرىمدالادى: «...حالقىمىزدىڭ قازاق دەگەن ەسىمى - ازات دەگەن سوزبەن توركىندەس. ازاتتىقتان ايرىلعانى - قازاقتىڭ قۇرىپ بىتكەنى...»[19][19]
قازاق ۇلتتىق ەسىمىمىز ءۇش ءجۇز بوپ بولشەكتەنۋدەن ەمەس، ءۇش ءجۇزدىڭ اجىراماس تۇتاستىعىنان تۇرادى، دەيدى رومان. شىعارما سوڭعى نۇكتەسىنە دەيىن سول پروبلەمالى جاۋاپتى ويعا تولى. حالىق بوپ ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارماي، تورە، سۇلتانداردىڭ ءبىر قازاقتى ۇشكە جارىپ، رۋ-رۋعا بولشەكتەۋىنىڭ سالدارى اقتابان شۇبىرىندىعا اكەلىپ سوقتىردى. بىرتۇتاستىعى بۇزىلعاندا نەبارى ءۇش تۇمەن جوڭعاردان قىناداي قىرىلدىق. قازاقتانۋ مەكتەبىندە بۇدان اۋىر سىن بولماسا، قابدەش رومانى سول تاريحي سىننىڭ ءارتۇرلى ساباق سالدارىن تەكسەرەدى.
جوڭعار حالقى - ءبىر اسكەر، ءبىر جۇدىرىق. ال ءۇش جۇزگە بولشەكتەنگەن قازاق رۋلارى ءتىپتى اڭىراقاي، الاكول جەڭىستەرىنەن كەيىن دە ەتەك-جەڭىن جيا الماي، جان-جاققا ساۋىن ايتىپ، جاساق جيناۋمەن الەك. باس كەدەرگى - تورەلەردىڭ، رۋ باسىلارىنىڭ باقتالاستىعى. شىعارمانىڭ باستاپقى جولدارىنان-اق وقىرمان باس قاتىرىپ ماڭگىرتكەن سول كىناراتتىڭ تامىرىن ۇستاعانداي بولادى. ابىلمامبەت حان وتكىزىپ وتىرعان كەڭەستە رۋ، تايپا قوشقارلارىنىڭ اراسىندا ۇيىمشىلدىق از، كۇدىكشىلدىك كوپ. قاقتىعىس قاي تۇستا ۇرىس-كەرىسكە سوعا جازداپ بارىپ، ازەر باسىلادى. ويتپەسكە امالدارى جوق. «مۇندايدا وكپەلەگەن اعايىن ءوزى عانا كەتپەيدى، قازاق ءۇشىن قاسقالداقتىڭ قانىنداي بىرەر مىڭ ساربازدى سوڭىنان ەرتە كەتەدى. بەرەكە-بىرلىگى جوق، ءباتۋاسىز ەلگە حان بولعان ادامنىڭ دا ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى».[20][20]
رومان باس كەيىپكەرىنىڭ اتقاراتىن مىندەتىن بىردەن الدىڭا جايىپ سالادى. قازاق جەرىن جاۋدان ءبىرجولاتا الاستاۋ يدەياسى كۇن تارتىبىنە قويىلادى. قانداي دا يدەيانىڭ ۇيىتقىسى - ادام. شىعارما سول ۇيىستىرعىش وبراز ءرولىن تالاي قاندى شايقاستاردا ۇزدىك قولباسىلىق قابىلەتىن كورسەتكەن، قازاقتىڭ شىنايى تاريحىنىڭ شىن دارابوزى - قاراكەرەي قابانباي باتىرعا «جۇكتەيدى». كەي شىعارمانىڭ باس كەيىپكەرى سيۋجەت شيەلەنىسىندە بىرتىندەپ قالىپتاسادى. ال، رومان-ديلوگيانىڭ باس كەيىپكەرى قابانباي جوڭعارعا قارسى سوعىستاردا قىرىق جىل اتتان تۇسپەگەن اتاقتى باتىر، ىسىلعان وقىرمان كوزىندە قالىپتاسقان كەيىپكەر. سوندىقتان اۆتور باس كەيىپكەرىنىڭ بەينەسىندەگى بەلگىلى سىپاتتارعا قوسىمشا جانە ءبىر ەلەۋلى قاسيەتتەر قوسادى. سولاردىڭ ەڭ كورنەكتىسى جانە تاتىمى مىقتىسى - دارابوزدىڭ ۇلتتىق يدەيا ۇيىتقىسى بولا بىلگەندىگى. بۇل قاسيەت وتى وبرازدىڭ بارشا تىرلىك-تىنىسىنان ۇشقىنداپ تۇرادى. اتى-ءجونى نايمان رۋىنىڭ بەلگىلى تارماعىمەن قوساقتالا اتالعانىمەن، باس كەيىپكەر ءوزىن الاش ۇلىمىن، قازاق پەرزەنتىمەن دەپ سەزىنەتىندىگىمەن سۇيسىندىرەدى. قابانبايدىڭ قولباسىلىق، باتىرلىق ۇلگىلەرى، ۇلكەن ساياساتكەرلىگى وسى ۇلتتىق رۋحتان تۋىندايدى. 1748 جىلعى ۇلى حان ابىلمامبەتتىڭ ورداسىندا تۇركىستاندى، تاشكەندى، ۇلى ءجۇزدىڭ جەتىسۋداي جاننات جەرىن، التاي، تارباعاتايدىڭ سۋلى، نۋلى ءوڭىرىن جاۋدان تازارتۋ ءىسىن جۇزەگە اسىرۋ ءدال وسى باس كەيىپكەردىڭ - قابانباي باتىر باسقارعان ساربازداردىڭ ۇلەسىنە تيەدى.
روماننىڭ جاقسى اتالۋىنىڭ دا، ونى سىناپ مىنەلۋىنىڭ دە سەبەپتەرىن قازاقتىڭ ازاتتىعى، ۇلتتىق ارمان-تىلەگى جونىندەگى اۆتورلىق كرەدونىڭ جۇزەگە اسۋى دەڭگەيىنەن ىزدەۋگە كەرەك.
سىناۋشىلار نەگىزىنەن قازاق تاريحىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى - ابىلقايىر حاندى قورعاشتاپ، ونىڭ بەينەسىنىڭ «دارابوز» رومانىندا تىم اششى-ءزارلى تىلدە مىنەلگەنىنە نارازى. بۇنىڭ الدىنداعى روماندارداعى شىعارمالارمەن سالىستىرعاندا «دارابوز» ديلوگياسى شىنىندا دا ول حان جونىندە قاتتى كەتكەن. «ابىلقايىر - ار-ۇياتتان بەزگەن، حالىقتىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان ادام. سول ارامدىعى، وپاسىزدىعى ءۇشىن ءالى-اق سازايىن تارتادى!»[21][21] باراق سۇلتاننىڭ بۇل سىپاتاماسىنان اۆتورلىق پوزيتسيانىڭ باس شۇلعىعان ماقۇلى قوسا ەستىلەدى.
ابىلقايىر حان جونىندە تامام جۇرتتان وزگەشە پىكىر ايتتى دەپ قابدەشتى جازعىرۋ، بىزدىڭشە، ورىنسىز. ولاي دەۋگە سەبەپ تولىپ جاتىر.
بىرىنشىدەن، ءار اۆتوردىڭ وزىنە عانا ءتان دۇنيەتانىمدىق مۇناراسى بولادى. ۇلتتىق مىنەز، بەينە جاساۋدىڭ جولدارى قيلى-قيلى. كەي كوركەم سۋرەت تاريحي فاكتىلەرمەن ساناسسا، كەي تۇستا ساناسپايدى. ىرىكتەلگەن، جيناقتالعان تاريحي شىندىقپەن بىرگە ويدان قوسۋ ارالاس جۇرەدى. كەيدە تاريحي شىندىق پەن كوركەم شىندىقتىڭ قاراما-قايشى كەلەتىن جاعدايى دا بولادى. ءبىر كەزدە بەلگىلى تاريحشى لەۆ گۋميلەۆ رەسەيدى باتىستان تونگەن حاۋىپتەن باتىي حان قۇتقاردى، چۋد كولى مۇز ايدىنىنداعى تەۆتونداردىڭ كوزىن جويعان سوعىستا تاتار اتتى اسكەرى شەشۋشى ءرول اتقاردى دەپ جازدى. ال، «الەكساندر نەۆسكي» فيلمىندە تاتار-مونگول حانى ءاجۋا، سايقىمازاق قالىپتا سىقاقتالادى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قارساڭىندا تۋعان، حالىقتى پاتريوتتىق رۋحتا تاربيلەلەۋ ىسىندە باعالى ورنى بار ءفيلمدى قويعان ونەر يەلەرىن سول ءۇشىن تاريحتى بۇرمالادىڭ دەپ سوگۋگە بولا ما؟
«دارابوز» - كوركەم تۋىندى. ابىلقايىر حاننىڭ ءرولىن وڭ باعالايتىن تاريح عىلىمنىڭ ولشەم-تارازىسىنا قابدەش ءجۇمادىلوۆ رومانىنىڭ سۋرەت باعامى سايكەسە بەرمەۋىندە ەش وعاشتىق جوق. تاۋەلسىزدىك پەن دەموكراتيا جاعدايىندا اركىم ءوز كوزقاراسىن ىركىلمەي، اشىق ايتۋعا حۇقىلى ەكەنىن ەسەپكە الماعاننىڭ وزىندە دە.
ەكىنشىدەن، «دارابوز» رومانى ابىلقايىر حاننىڭ اڭىراقاي سوعىسىنداعى ەرلىگىن جوققا شىعارمايدى. جوققا شىعارماعانىمەن، ىلە-شالا بولات حاننىڭ ورنىنا سايلامادىڭدار دەپ وكپەلەپ، ۇرىس دالاسىنان كىشى ءجۇز قولىن ءبولىپ اكەتكەندىگىن جاقسى مىنەزگە جاتقىزبايدى. جەڭىستىڭ جەمىسىن تولىق تەرە الماي، قاپىدا قالعانىمىزعا ابىلقايىردى ايىپتى سانايدى.
ۇشىنشىدەن، ابىلقايىر وبرازى تاقىرىبىنىڭ استارىنا قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلۋى پروبلەماسى قابىلعانىن ۇمىتپاۋعا كەرەك. قازاق قاي ەلگە دە قۇل بولماۋعا كەرەك دەيتىن كرەدونى باسشىلىققا العان جازۋشى: جولبارىستان قاشىپ، ارىستاننىڭ اۋزىنا ءتۇسۋ قالاي بولادى؟ ارىستان اسامايدى دەپ كىم ايتتى؟ - دەيدى.
روماندا رەسەيدىڭ سول كەزدە قازاققا وڭ كوزىمەن قاراماعان فاكتىلەرى كوپتەپ كەلتىرىلەدى. ورىس پاتشاسىنىڭ ابىلقايىردى الداپ سوققانىن ايتا كەلە، ءابىش كەكىلباەۆتىڭ رومانىندا كورسەتىلمەگەن ءبىر فاكتىنى ەسكە سالادى. ابىلقايىر حان ەدىل-جايىق اراسىنان قونىس سۇراعان ەكەن. پاتشا قونىس بەرمەك تۇگىل، بۇل ەكى وزەننىڭ ماڭىنا بۇراتانا اتاۋلىنى جۋىتپاۋدى شىعارعان. جايىقتىڭ ەكى قاپتالىنان الدەنەشە شاقىرىمعا دەيىن وت قويىپ ورتەپ جىبەرگەن سوڭ، ول وزەنىڭە ەندى قازاق مالىن دا سۋارا المايتىن بولعان. ساۋدا ىستەپ، قارۋ الىپ جىرعاپ جاتىر دەگەنى دە - قۇر قاۋەسەت. پاتشا ءتىپتى بۇراتانا حالىققا كۇرەك، وراق، بالتا سياقتى تەمىر بۇيىمدار ساتۋعا دا تىيىم سالعان، سۋىققارۋ جاساۋعا پايدالانادى دەپ. جاي قارا تەمىرىن قيماي وتىرعان پاتشالىق بىزگە وت قارۋ بەرۋشى مە ەدى؟ - دەيدى روماننىڭ ورتالىق كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى ابىلاي حان.
تورتىنشىدەن، رەسەي وزگە جۇرتتى «ءوز ەركىمەن قوسىپ الۋىندا» قازاقتىڭ بىرقاتار بەتكە شىعارىنىڭ دۇنيەقوڭىزدىعىن كەڭىنەن پايدالانعان. ورىس وتارشىلارىنىڭ لورد كەرزون ماقتاعان زىميان ءتاسىلىنىڭ قازاققا دا قولدانىلا باستاعانىن رومان ابىلقايىر حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى شاقشاق جانىبەكتىڭ مىسالىندا ەستە قالارلىقتاي ەتىپ سۋرەتتەيدى. ورىس پاتشاسىنان تارحان شەنىن العاننان بەرى «ءسان-سالتاناتىڭ ات تارتا المايتىن دارەجەگە جەتىپتى» دەپ شەنەيدى. ونىڭ حان كەڭەسىندە اق پاتشاعا ارقا سۇيەمەيىنشە جوڭعار الدىرا قويار ما ەكەن دەپ تالىمسىگەنىن تولە بي قاتتى ءتۇيىلىپ سوگەدى. جاساعىڭ نە كۇيدە؟ «بالكىم، ابىلقايىر ەكەۋىڭ ەتەگىنىڭ استىنا بارىپ تىعىلعان قاتىن پاتشانىڭ راقىمى ءتۇسىپ، جەرىڭدى جاۋدان تازارتىپ بەرەتىن شىعار؟ ورىس ونەرلى جۇرت قوي. بىراق اۋزىڭدى وشاق، مۇرنىڭدى مۇرجا ەتىپ، ءتۇتىن جۇتقاننان وزگە ۇيرەنگەن ونەرىڭ بار ما سول ەلدەن؟ تارحاندىعىڭ ەل قورعايتىن قالقان بولماي، موينىڭا سالعان ارقان بولىپ جۇرمەسىن!»[22][22] - دەپ كەلەكەلەيدى.
يا، قازاق كورگەن قيامەت-قايىمنىڭ قاي-قايسىسى دا - تاۋەلسىزدىك تاۋقىمەتى. الدەبىر تاريحي تۇلعالارعا كەلەشەك ۇرپاقتىڭ ايتار العىس-قارعىسى ولاردىڭ سول تاۋقىمەتتىڭ اۋىرتپالىعىن قالاي كوتەرگەندەرىنە بايلانىستى بولماق.
«دارابوز» رومان-ديلوگياسىنىڭ «تۇيىنىندە» اۆتور «ۇزاق جىل ءارحيۆتىڭ شاڭىن قاققانداعى» العا قويعان «مىندەتىمىز تاريح جاساۋشىلاردىڭ بۇرمالاعان فاكتىلەرىن ورىن-ورنىنا قويىپ، بەلگىلى ءبىر جۇيەمەن بايانداپ بەرۋ عانا..»[23][23] دەيدى. بۇنداعى جۇيە - قاي جۇيە؟ بىزدىڭشە، كەيىپكەرلەر قاتىناسىنان تۋىندايتىن سيۋجەتتىڭ ايتپاعى - ەلدىڭ ەلدىگىن، ۇلتتىڭ ۇلتتىعىن ساقتاۋ يدەياسىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى زارۋلگى. ول جاعىن اۆتور رومانىندا تولىق، جان-جاقتى، تەرەڭ اشىپ كورسەتسە دە، اۆتورلىق ءتۇيىن سوزىندە، نە سەبەپتى ەكەنى، بۇل پىكىرىن شەگىنە جەتكىزبەي ىركىپ قالعان. «ابىلايدان سوڭ ارادا تۋرا ەكى ءجۇز ون جىل وتكەندە، قازاق ەلى تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ، جاسىل تۋى كوك جۇزىندە قايتا جەلبىرەدى».[24][24] - دەگەن قورىتىندىسىن روماننىڭ يدەيالىق-ەسەتيكالىق تۇرعىسىمەن بايلانىستىرىپ جالعاي تۇسپەي، قاراپايىم قىسىر كەڭەسكە بۇرىلىپ كەتكەن.
ومىردە بۇرمالانبايتىن فاكتى از با؟ قازىرگى گازەتتەردى وقىپ وتىرساڭ 1988 جىلى شاكارىم مەن ماعجاندى «مەن اقتاپ شىقتىمداردىڭ» كوبەيگەنى سونشالىق، وسى يگى جۇمىستىڭ بار قارا شارۋاسىن اتقارعان اۋەزوۆ ينستيتۋتى دالادا قالىپ قويادى. ءتىپتى اقتاڭداقتى جويۋ ىسىنە قاتىستى ىستەلگەن شارۋانى تىزبەلەگەندە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ اتى دا اتالمايدى. سول بۇرمالانعان شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن وتىرا قالىپ رومان جازبايسىڭ عوي.
بىزدىڭشە، «دارابوز» رومان-ديلوگياسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى تاعى دا سول تاۋەلسىزدىك تاۋقىمەتىنەن تۋىپ وتىر. كوك بايراعىمىز، اللاعا شۇكىر، باقىت قۇسىنداي قولىمىزعا قونعانىمەن، ول كەنەت جالپ ەتىپ ۇشىپ كەتپەسە يگى ەتتى دەگەن ۇرەي، قورقىنىش ىزعارى جۇرەگىمىزدى ءالسىن-ءالى قارىپ وتەتەتىنى دە شىندىق قوي. بۇگىنگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن وقىعان كىسى، اپىراي، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىمىزدەن ونى قورعاۋ ودان دا قيىن ەكەن عوي دەگىزەدى. سول الاڭداۋشىلىق «دارابوز» رومانىنىڭ ءونبويىنان، وتكىر، ءوتىمدى ءسوز، اق جۇرەك جۇيەسىنەن ايقىن سەزىلىپ وتىرادى.
تاۋقىمەت، ازاپتى قازاق جەرىنىڭ تارلىعىنان، ازدىعىنان تارتىپ وتىرعانىمىز جوق. سول جەردىڭ قادىر-قاسيەتىن ءتۇسىنىپ جەتتىك پە؟- دەگەن ساۋالعا تولىققاندى جاۋاپ بەرە الىپ ءجۇرمىز بە، جوق پا؟ مىنە، قايدا جاتىر ماسەلە. سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن ون تومدىق «قازاق ادەبيەتى تاريحىندا» (2006), «قازاقتىڭ 100 رومانى» جيناعىندا (2004) «دارابوز» رومانىنان كەلتىرىلگەن دايەكسوزدە: جاۋ استىڭداعى اتىڭدى، نە قوينىڭداعى قاتىنىڭدى سۇراسا بەر، جەر سۇراسا بەرمە دەيتىن اڭىزدىڭ قاراكەرەي قابانباي باتىر اۋزىمەن ايتىلاتىنىندا ۇلكەن ءمان بار دەلىنگەن.
ەندەشە، سول ءسوزدىڭ مانىنە ۇلكەندى-كىشى ءبارىمىزدىڭ دە ءتۇسىنىپ جەتۋىمىز كەرەك. ۇقساس پىكىر: تاعى بىردە ابىلايعا ەلشى جىبەرەدى. وسىعان بايلانىستى ابىلاي حان ورداسىندا كەڭەس وتەدى. سوندا قابانباي تۇرىپ: «...قىتاي جاعىنىڭ قولقاسى - جالعىز ءامىرسانا ما، الدە ودان باسقا دا قويار تالابى بار ما؟»- دەپ سۇرايدى. ابىلاي ىلە جاۋاپ بەرەدى: «ەجەنحاننىڭ حاتىندا جازىلماعانىمەن، مۇنداعى اسكەر باسى جاندارالدارىنىڭ اۋزى تىم جوعارى. ولار ءبىر كەزدە ويراتتار باسىپ العان شىعىس ايماقتاردى تۇگەل قايتارۋدى تالاپ ەتەدى.
- باسە، سولاي بولار... ەندەشە، مەنىڭ ءسوزىم قىسقا، - دەدى قابانباي، - قىتايعا بەرەر ءبىر سۇيەم جەرىمىز جوق ەكەنىن ەلشىگە جاقسىلاپ ۇعىندىرۋىمىز كەرەك. وعان كونبەسە قاسىق قانىمىز قالعانشا سوعىسامىز...»[25][25]
مۇنى دا ويدان قوسىلعانعا ساناساق، بۇدان 15 جىل بۇرىن روماندا قوزعالعان اڭگىمەنىڭ شىعىستاعى الپاۋىتتىڭ كۇنى كەشە 1 ميلليون گەكتار جەرىمىزدى جالعا (ارەنداعا) بەرۋىن سۇراعان وتىنىشىنە ۇلاسقانىن قاي قيالعا جاتقىزامىز؟
ادەبيەت قۇدىرەتتىلىگى - كوركەم ءسوزدىڭ، ونىڭ يەسىنىڭ جانى مەن قانى ۇلت رۋحىنان جاراتىلعانىندا. نە زامان تۋسىن، ايتقان ءسوزى حالىق سۇرانىسىنا، حالىق تىلەگىنە سايكەسەدى. سايكەسىپ قانا قويمايدى. تاۋەلسىزدىك تىلەگىنىڭ قاي پروبلەماسى دەر كەزىندە شەشىلمەي جاتسا، جاۋاپكەرىن تاۋىپ ايقاسادى دا.
جوعارىدا تالدانعان ءىرى تاريحي شىعارمالار، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوز» رومان-ديلوگياسى - تاۋەلسىزدىگىمىزىدىڭ كەشەلى-بۇگىنگى تاۋقىمەتىنەن تۋعان دۇنيەلەر.
* * *
جاستايىمىزدان جاتتالعان قاعيدا: مىقتى يدەيا ماتەريالدىق كۇشكە اينالماق. حح عاسىردىڭ اسىرەسە ەكىنشى جارتىسىندا تۋعان قازاق تاريحي روماندارى تسەنزورلىق، پارتيالىق باقىلاۋدىڭ تەمىر تەزىنە قاراماستان، توسپاسى بۇزىلعان اعىن سۋداي تاسقىندادى. كەشەگى تاۋەلسىزدىگىمىز جولىندا جانقيارلىقپەن كۇرەسكەن اتا-بابالارىمىزدىڭ قايتپاس-قايسار رۋحىمەن جىگەرلەندىردى. قازىر دە ەلىمىزدىڭ ەلدىگىن ساقتاۋعا قىزمەت ەتۋدە. تاۋەلسىزدىك تاۋقىمەتىن كوتەرىسۋدە.
"اقيقات" جۋرنالى
