قازىرگى تاڭدا قولدانىستا جۇرگەن كەيبىر جاڭا سوزدەرگە قاراي كەلە، ءوزىمدى ون شاقتى جىل ىلگەرىدە تولعانتقان ماسەلەگە قايتا ورالعاندى ءجون كورىپ وتىرمىن. كەڭەس داۋىرىندە قازاقتىڭ كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىكتە پايدالاناتىن كوپتەگەن ءسوزى قولدانىستان قولداپ ىعىستىرىلعان بولاتىن. شىنتۋايتقا كەلگەندە، بۇل ۇدەرىس ودان دا ەرتەدە، تاۋەلسىزدىكتەن ايرىلعان، وتارلىق قامىت مويىنعا بەكەم ىلىنگەن پاتشالىقتىڭ كەزەڭىنەن باستالعان ەدى. يمپەريا اسكەرى باسىپ العان جاڭا جەرلەردى تۇپكىلىكتى يگەرۋ ماقساتىندا، قورعانسىز قالعان قازاق جەرىنە مەتروپوليانىڭ «بەسىنشى كولونناسىن» ورنىقتىرۋى، ودان ونى بولشەۆيزمنىڭ جاڭاشا سيپاتتا ورىستەتۋى حالىقتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن بىرگە سوزدىك قورىن دا وزگەرىسكە ۇشىراتتى. كەي رەتتە توسىن دا جاڭا سوزدەرمەن بايىتقانىن مويىنداۋ ءلازىم، ايتكەنمەن، توتاليتارلىق بيلىك كۇشەيگەن سايىن، جەكەلەگەن قازاق سوزدەرىنە تىيىم سالۋ اشىق ورىن الدى. ماسەلەن، جەر سەرىگىن تەك سپۋتنيك دەپ اتاۋ، بيلىكتەگى ساياسي ۇيىمداردىڭ اببرەۆياتۋراسىن (ايتالىق – كپسس، ۆلكسم، ۆتسسپس، ت.س.س.), سونداي-اق پرەدسەداتەل، پرەزيديۋم، كوللەگيا، سوۆەت، كولحوز، سوۆحوز سەكىلدى سايلانبالى لاۋازىمنىڭ، القانىڭ، ۇيىمنىڭ جانە شارۋاشىلىق بىرلەستىكتەرى تۇرلەرىنىڭ اتالىمىن تەك قانا ورىسشا نۇسقادا قولدانۋ زاڭداستىرىلدى.

وزبىر ساياسات سالدارىنان بۇرمالانعان، قولدانىستان شىعارىلعان كوپتەگەن سوزدەر قوعامدىق-ساياسي تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قايتا ورالىپ، اينالىمعا كىرە باستادى. قازاق ءتىلى ۇمىتىلىپ كەتكەن سوزدەرمەن مولىعىپ، ايرىقشا جاندانۋدا. وسى ورايدا، ەلىمىزدىڭ قۇقىقتىق مەملەكەت بولۋىنا وراي، زاڭ سالاسىنا قاتىستى سوزدەردىڭ دە كوپتەپ تىرىلگەنىن ايتۋ ءلازىم. بۇل ۇدەرىسكە ءتۇرلى سالالىق سوزدىكتەر مەن مەرزىمدى ءباسپاسوز ەلەۋلى ۇلەس قوسۋدا. اۋىزەكى پىكىر الماسۋلاردا دا قازاقى سوزدەردىڭ قولدانىسقا الىنۋ دارەجەسى ءجيى اڭگىمە بولىپ جاتادى. ايتىلىپ-جازىلىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعى تالقىعا ءتۇسىپ، جۇرتشىلىق وكىلدەرىنىڭ ماسەلەگە جاپپاي قىزىعۋشىلىق تانىتۋىن تۋعىزۋدا. ولاردىڭ ءبىرى ورىسشا قولدانىستاعى زاڭي تەرميندەردىڭ بۇگىنگى يگىلىككە پايدالانۋعا تارتىلعان قازاقشا بالامالارىن دۇرىس كورسە، كەيبىرى ولاردىڭ باسقاشا تۇجىرىمدالۋىن ءجون سانايتىنداي وي ايتادى.

زاڭ تەرميندەرىنىڭ قازاقشا ايتىلماق نۇسقاسى قانداي بولماعىن ادامداردىڭ بەي-جاي قالدىرماۋى ورىندى، ويتكەنى ومىردە قۇقىقتى، زاڭدى بارشا باستىق بىتكەننەن جوعارى قوياتىن كەز تاقاپ كەلەدى. ەلىمىزدەگى شىنايى دا ناعىز بيلەۋشى، مويىنداۋعا تۇراتىن بىردەن-ءبىر ديكتاتور – زاڭ بولۋعا ءتيىس. وعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن اركىمگە قۇقىقتىڭ نەگىزگى ۇعىمدارىن ءبىلۋ ءلازىم جانە ونى كوڭىلگە قوناتىنداي ەتىپ قازاقشا جاساۋ ءجون. كەيبىر زاڭي تەرميندەردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى اتالۋلارى مەن تۇسىندىرمەلەرىن پىسىقتاپ قويعان دۇرىس.

يۋريستىك سوزدىك قورىمىزدى ۇلتتىق اتاۋلارمەن تولىقتىرۋدا كەڭەستىك داۋىردە قالىپتاسقان ۇعىمدارعا سىن كوزبەن قاراي ءبىلۋ ماڭىزدى بولماق. سوندا عانا سوزدىك قورىمىزدى قازاقى ءدال ءارى عىلىمي دايەكتى تەرميندەرمەن مولىقتىرىپ، بايىتا بەرمەكپىز. بۇل وڭاي شارۋا بولماسا كەرەك، بۇعان زاڭ قىزمەتكەرلەرىمەن قاتار بارشا مۇددەلى قاۋىم اتسالىسقاندا عانا وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزۋىمىز ىقتيمال. بارشاعا پايدالى ورتاق وي قورىتۋعا سەپتەسەر دەگەن ۇمىتپەن، زاڭ سالاسىندا قولدانىلاتىن بىرەر ءسوز حاقىنداعى وسى جازبالاردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىن.

«قۇقىق» تەرمينىن ءاردايىم ءوز ورنىندا قولدانىپ جۇرگەن جوقپىز

كەڭەس داۋىرىندە قازاقتىڭ قۇقىق، قۇق (حۇق), قاقى (حاقى) سىندى ارقايسىسىنىڭ وزىندىك زاڭنامالىق ۇعىمى، بەلگىلى ءبىر قولدانىلاتىن ورىنى بار سوزدەرىن رەسمي قولدانىستان مۇلدەم ىسىرىپ تاستادىق. قوعامدىق-ساياسي ادەبيەتتە، كۇندەلىكتى قىزمەت، قارىم-قاتىناس اينالىمىندا وزدەرىنە ءتان رەڭكى بار سول ءۇش ءسوزدىڭ (تەرميننىڭ) ورنىنا، قازاق ءسوز ايدىنىنا جەكە-دارا «پراۆو» دەگەن تەرمين وقشاۋلانىپ شىقتى. ادامنىڭ ەڭبەك ەتۋ پراۆوسى, دەمالۋ پراۆوسى, ءبىلىم الۋ پراۆوسى, دەنساۋلىق قورعاۋ پراۆوسى, مەنىڭ وقۋعا پراۆوم بار، جۇمىس ىستەۋگە پراۆوم بار، سەنىڭ ءۇي الۋعا پراۆوڭ بار، نەمەسە ... جوق، ت.س.س. تىركەستەر قانىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەندەي بولدى.

قىزىعى، تاۋەلسىزدىك تۋىپ، كەرى ۇدەرىس باستالعاندا، ورىسشا «پراۆو» ءسوزىن قازاقشا «قۇقىق» ءسوزى الماستىردى. ءارى ول رەسمي اينالىمعا ءبىر ءوزى ەنىپ، وعان ءار ماعىنادا قولدانىلاتىن «پراۆوعا» ءتان ۇعىم تەلىندى. بىزدىڭشە، مۇندا ەلەۋلى قاتەلىك بار. ماسەلەن، ادام قۇقىعى دەۋ ۇيرەنشىكتى جايتكە اينالدى. الايدا، ولاي سويلەۋ ارقىلى ءبىز قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا بار ەكى تەرميندى بىلمەستىكپەن ءبىر تەرمينگە توقايلاستىرىپ، قاتەلەسۋگە جول بەرۋدەمىز، ءارى انا ءتىلىمىزدى قولدان كەدەيلەندىرىپ وتىرمىز. ويىمىز تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن مىنانداي ءبىر شاعىن سوزتىزبە جاساپ، قاراستىرايىق، ءسويتىپ، سونىڭ ىشىندە كەڭەستىك كەزەڭدە قۇلاققا ءسىڭىستى بولىپ كەتكەن پراۆونىڭ جانە ونىمەن بايلانىستى كەيبىر وزگە دە تەرميندەردىڭ عىلىمي انىقتاماسى قانداي ەكەنىنە كوز جۇگىرتەيىك:

پراۆو – مەملەكەت بەلگىلەگەن بارشاعا مىندەتتى الەۋمەتتىك نورمالار جۇيەسى. مۇنى قۇقىق دەگەن قازاقى تەرمينمەن اۋدارۋ وتە ورىندى، بۇل سولاي ەتىلىپ تە ءجۇر.

پراۆوۆوە گوسۋدارستۆو – بۇل تىركەستى قۇقىقتىق مەملەكەت دەپ وتە تۋرا تارجىمالاعان. ساياسي-يۋريستىك تەوريا بويىنشا، مىنانداي اسا ماڭىزدى نىشاندارى: قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا زاڭنىڭ بارىنەن بيىك، قوجايىندىق ورىندا تۇرۋى; مەملەكەت پەن ونىڭ ورگاندارىنىڭ زاڭمەن بايلانىسىپ-بايلانعاندىعى; ازاماتتاردىڭ قۇقتارىنىڭ سوت جولىمەن قورعالۋى، مەملەكەت پەن جەكە ادامنىڭ ءوزارا جاۋاپتىلىعى زاڭ جولىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن مەملەكەت – قۇقىقتىق مەملەكەت بولىپ تابىلادى.

پراۆو، پراۆا چەلوۆەكا – بۇل تەرمينمەن ازاماتتىڭ مەملەكەت بەكىتكەن، مەملەكەت قورعايتىن، مەملەكەت كەپىلدىك ەتەتىن قۇقىقتىق قاتىناستارى مەن نەگىزگى قۇقتارى تۇجىرىمدالعان. بۇل جەردە قۇقىق اتاۋىن قولدانۋ دۇرىس بولمايدى، بۇلاردى بەينەلەۋگە قازاقتىڭ قۇق، حاقى دەگەن سوزدەرى سۇرانىپ تۇر. ياعني، پراۆو، پراۆا چەلوۆەكا دەگەن تەرميندى قۇق، ادام قۇقتارى دەپ اۋدارۋ كەرەك. سوندا – اركىمنىڭ ەڭبەك ەتۋگە قۇقى (قۇقىعى ەمەس!) بار، اركىم تالاپ ەتۋگە قاقىلى (قۇقىقتى ەمەس!), ادام قۇقتارىن (قۇقىقتارىن ەمەس!) ەشكىم اياقاستى ەتپەۋگە ءتيىس، ت.ت. وسىنداي ءسوز تىركەستەرىندە قۇق پەن قۇقىق ءمانى ايقىن اجىراتىلعان تارتىپپەن سويلەۋ ورىندى بولماق.

پراۆوۆوە پوۆەدەنيە – قۇقىقتىق ءتارتىپ; ازاماتتار مەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ قۇقىق نورمالارىمەن ەسكەرىلگەن جانە بەلگىلى ءبىر زاڭدىق سالدارى بولاتىن الەۋمەتتىك ءمانى بار ءتارتىبى.

پراۆونارۋشەنيە – قۇقىقبۇزۋشىلىق; اقىل-ەسى دۇرىس، زاڭمەن بەلگىلەنگەن جاسقا جەتكەن ادامنىڭ قۇقىق ەرەجەلەرىنە قايشى كەلەتىن كىنالى ارەكەتتەر جاساۋى.

پراۆووحرانيتەلنىە ورگانى – قۇقىققورعاۋ ورگاندارى; نەگىزگى قىزمەتى زاڭدىلىقتى قورعاۋ، قىلمىسپەن، وزگە دە قۇقىقبۇزۋشىلىقپەن كۇرەسۋ بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتىك ۇيىمدار.

پراۆوپوريادوك – قۇقىقتىق رەتتىلىك; قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىكتىڭ زاڭ تۇرعىسىنان ۇيلەسىمدى، دۇرىس ۇيىمداستىرىلىپ-قۇرىلۋى.

پراۆوپرەەمستۆو – قۇقىقتىق مۇراگەرلىك; ءبىر ادامنىڭ قۇقتارى مەن مىندەتتەرىنىڭ ەكىنشى ادامعا ءوتۋى. دۇنيە-مۇلىككە يە بولۋدا، ونى سىيلاۋدا قۇقىقتىق مۇراگەرلىك ءتارتىبى قولدانىلادى. بىراق ونى وتە جەكە باسىلىق سيپاتتاعى قۇقتارعا قاتىستى قولدانۋعا جول بەرىلمەيدى (مىسالى، اليمەنت الۋ قۇقىن وزگەگە بەرۋگە بولمايدى).

پراۆوسپوسوبنوست – قۇقىقتىق قابىلەتتىلىك; جەكە ادامدار مەن زاڭي تۇلعالاردىڭ زاڭدا كوزدەلگەن جانە زاڭمەن جول بەرىلگەن قۇقتارى مەن مىندەتتەرىن الىپ ءجۇرۋى حاقىنداعى مەملەكەت مويىنداعان قابىلەتتىلىكتەرى.

پراۆوسۋديە – قۇقىقتىق سوت; قۇقىققا ساي سوتتاۋ; قىلمىستىق جانە ازاماتتىق ىستەردى سوتپەن قاراپ، شەشۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ ءتۇرى; مەملەكەتتە قابىلدانعان زاڭدار جيىنتىعى نەگىزىندە جۇرگىزىلەتىن، باسقا تۇردەگى، ءادىل بولۋى نەعايبىل سوتتاردان ايىرماشىلىعىن بىلدىرەتىن تەرمين. ءىس-داعدىدا بۇل تەرميندى قۇقىقتىق ورگانداردىڭ قىزمەتكەرلەرى كوبىنە ءادىل سوت، سوت تورەلىگى دەگەن تىركەستەرمەن اۋدارادى، ياعني ناقتى قولدانىستا ونىڭ تۇپكى ماعىناسى قاتتى بۇرمالانىپ ءجۇر.

ءادىل دەگەن ءسوزدى ورىنسىز قولدانۋدامىز

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءادىل دەگەن ءسوزدى پراۆوسۋديە دەگەن
بەلگىلى دە كەڭ تانىمال تەرميندى قازاقشاعا تارجىمالاعاندا پايدالانۋ – زاڭ عىلىمىندا دا، زاڭگەرلىك ءىس-داعدىدا دا ۇيرەنشىكتى ادەت بولىپ كەتكەن.

باسبۇزارلىك، ازاماتتىق، ەكونوميكالىق، اكىمشىلىك جانە ت.س.س. يۋريستىك ىستەردى شەشۋدى كوزدەيتىن مەملەكەتتىك ارنايى ورگانداردىڭ – سوتتاردىڭ قىزمەتىن ورىسشا وسىلاي – پراۆوسۋديە دەپ اتايدى. قازاقتار ونى ءادىل سوت دەپ اۋدارىپ العان.

ال وتپراۆليات پراۆوسۋديە دەگەندى ءبىلدىرۋ ءۇشىن، مۇنداعى پراۆوسۋديەنى ءسال جاڭىلىس كازاقشالاپ، ءادىل سوت جۇرگىزۋ، سوت ادىلدىگىن جۇزەگە اسىرۋ، سوت تورەلىگىن جۇزەگە اسىرۋ دەگەن تىركەستەردى قولدانادى.

نازار اۋدارايىق: اتالعان ۇعىم مىنا قوس سوزدەن قۇرالعان: پراۆو+سۋديە، ياعني ونى سوزبە-ءسوز قازاقشالاعاندا ول قۇرام: قۇقىق+سوتتاۋ بولادى.

ەندەشە، پراۆوسۋديە دەگەنىمىز – قۇقىقتىق سوت.

دەمەك، جوعارىدا اتالعان تىركەستى قازاقشالاۋدىڭ دۇرىسىراعىن قۇقىق نورمالارىن قولدانىپ سوتتاۋدى جۇزەگە اسىرۋ دەگەن ماعىنانى جەتكىزە الاتىن سويلەمنەن ىزدەگەن ءجون.

قانداي سوت بولماسىن، مەيلى مەملەكەتتىك سوت (ياعني قۇقىكتىق سوت), مەيلى مەملەكەتتىك ەمەس سوت (تاراپتاردىڭ وزدەرى وكىلدەر ءبولىپ جۇرگىزەتىن ارالىق، ارا-اعايىندىق، ياعني ترەتەيلىك سوت، سونداي-اق جولداستىق سوت، وفيتسەرلىك ار-نامىس سوتى، شاريعات سوتى، ت.س.س.) – قاي-قايسىسى دا ادىلدىكتى كوزدەيدى، ياعني ولاردىڭ ءبارى دە ءادىل سوت جۇرگىزۋدى مۇرات ەتەدى.

ولاي بولسا ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك سوتىمىزدى ءوز اتىمەن، ياعني قۇقىققا نەگىزدەلگەن سوت ەكەنىن ايتۋمەن شەكتەلسەك تە جەتىپ ارتىلادى عوي دەپ ويلايمىن. ءوزىمىز ءادىل دەپ دارىپتەگەنمەن، بارشاعا ءمالىم، «زاڭ – قۇددى تەرتە، تەرتەنى قايدا بۇرساڭ – سولاي قاراي جۇرەدى» دەلىنەتىن كونەدەن كەلە جاتقان قاناتتى ءسوز، وكىنىشكە قاراي، ءالى ەسكىرگەن جوق. دەمەك، ءادىل سوتىمىزدىڭ ازىرگە ءالى دە ءادىل ەمەس شەشىمدەر شىعارا بەرەتىنىن ەستە ۇستاۋىمىز كەرەك.

سوندىقتان، تاعى قايتالاپ ايتامىز: پراۆوسۋديە تەرمينىنىڭ قازاقشا بالاماسى ءادىل سوت ەمەس، – قۇقىقتىق سوت! ال قۇقىقتىق سوتتى ءادىل جۇرگىزۋ – ەلىمىزدە قۇقىقتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىس ورناتىلدى دەپ سانالاتىندىقتان دا، سوتقا قويىلاتىن باستى تالاپ.

دۇرىسى قايسى: قىلمىستىق قىلمىس پا، باسبۇزارلىق قىلمىس پا؟

قازىرگى سوزدىكتەرگە قاراساڭىز – كەيبىر زاڭي تەرميندەردىڭ قۇددى-ءبىر قازاق تىلىندە بالاماسى جوق سەكىلدى، ءمانى ءار ءتۇرلى ەكى ورىس ءسوزىنىڭ ءبىر قازاق سوزىمەن اۋدارىلىپ بەرىلگەنىن كورەسىز. ونداي جولمەن قازاقشالاعاندا – كەي ءسوزدىڭ ورىسشاسىنداعى رەڭكى جوعالىپ كەتەدى. ابايلاپ قاراعان كىسى ونى وڭاي اڭعارا الادى.

وسى رەتتە ءبىز، ويلاسۋ رەتىندە، قىلمىس سوزىنە قاتىستى وي-پىكىردى ورتاعا سالماقپىز. ماسەلەن، «قىلمىستىق قۇقىق تەرميندەرىنىڭ ءتورت تىلدەگى سوزدىگى» (استانا: فوليانت، 2000) كىتابىنا كوز سالساق: «پرەستۋپلەنيە» دەگەن ءسوزدى – «قىلمىس» دەپ، تيىسىنشە «پرەستۋپنيك» – «قىلمىسكەر» دەلىنىپ وتە دۇرىس اۋدارىلعانىن كورەمىز. بىراق «ۋگولوۆنوە دەلو» – «قىلمىستىق ءىس»، «ۋگولوۆنىي پرەستۋپنيك» – «قىلمىستى ادام, قىلمىسكەر» دەگەن ءتارجىمانى كەزىكتىرگەندە، كوڭىلگە الدەبىر كۇدىك ۇيالايدى. الايدا سوزدىك «ۋگولوۆنوە» دەگەن ءسوزدى «قىلمىستىق» دەپ اۋدارۋدان تانبايدى، ءسويتىپ «ۋگولوۆنوە ناكازانيە – قىلمىستىق جازا»، «ۋگولوۆنوە پراۆو» – «قىلمىستىق قۇقىق»، «ۋگولوۆنىي زاكون – قىلمىستىق زاڭ»، «ۋگولوۆنىي كودەكس – قىلمىستىق كودەكس»، «ۋگولوۆنىي روزىسك – قىلمىستى ىزدەۋ ورنى»، «ۋگولوۆنايا وتۆەتستۆەننوست – قىلمىستىق جاۋاپتىلىق»، «ۋگولوۆنايا رەگيستراتسيا – قىلمىستىق تىركەۋ»، «ۋگولوۆنايا ستاتيستيكا – قىلمىستىق ساناعى»، «ۋگولوۆنو-يسپراۆيتەلنىي كودەكس – قىلمىستىق تۇزەۋ كودەكسى»، ت.ت. س.س. بولىپ كەتە بەرەدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنداعى پرەستۋپلەنيە جانە ۋگولوۆنوە سوزدەرىن ءبىر قىلمىس سوزىمەن بەلگىلەۋ سونشالىقتى ءدال ەمەس. مۇندا وسى ەكى ءسوزدىڭ دە ءمانىن ءبىر دەپ ءبىلۋ، ورىسشا رەڭكتەرىندە وزگەشەلىگى بار ەكى تەرميندى قازاقتىڭ ءبىر سوزىمەن تاڭبالاۋ ارقىلى، ولارعا تەڭگەرمەلىك سيپات بەرۋ كوزگە ۇرىپ تۇر.

ال مۇنداي امال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ سوزدىك قورىن بايىتا قويمايدى. دۇرىسىندا، بار ءسوزدى كەمىتىپ، ەلەمەۋ ارقىلى – ءتىلدى كەدەيلەندىرە تۇسەدى. كوپ بولىپ اقىلداسۋ جولىمەن مۇنداي «مۇمكىندىكتىڭ» الدىن الۋعا ابدەن بولادى. ياعني، قۇقىقتىق بىلىمگە قاتىستى جاڭا سوزدىكتى جاساپ-قالىپتاستىرۋ ءىسىن توقتاتپاۋ كەرەك. بۇل رەتتە زاڭي ۇعىمداردىڭ ءمان-ماعىناسى قازاقشا دا اجىراتىلىپ، ايقىن بەدەرلەنىپ تۇراتىنداي تەرميندەر قولدانىلعانى ءجون بولماق.

ويلاپ قاراڭىزشى، ۋگولوۆنىي پرەستۋپنيك دەگەن تىركەستى قىلمىستى ادام نەمەسە قىلمىسكەر دەپ اۋدارۋ قانشالىقتى تۋرا؟ ەگەر وسى اۋدارمانى سوزبە-ءسوز كەرى تارجىمەلەسەڭىز: قىلمىستى ادام – پرەستۋپنىي چەلوۆەك نەمەسە قىلمىسكەر – پرەستۋپنيك بولىپ شىعار ەدى. بۇدان شىعار قورىتىندى سول، قولدانىپ وتىرعان قازاقشامىزدىڭ اتالعان ورىسشا ءسوزدىڭ ماعىناسىن جەتە اۋدارىپ كورسەتە الماي تۇر.

شىنتۋايتىندا، ەگەر ۋگولوۆنىي پرەستۋپنيك دەگەن ءسوزدى قولدانىستاعى اۋدارمانى پايدالانىپ سوزبە-ءسوز قايتا اۋدارىپ كورسەك – قىلمىستىق قىلمىسكەر، ال ۋگولوۆنوە پرەستۋپلەنيە دەگەن تىركەستىڭ قازاقشاسى – قىلمىستىق قىلمىس دەگەن قويىرتپاق اتالا بولىپ شىعا كەلەر ەدى.

بۇل قالاي، شىنىمەن ءبىزدىڭ باي دا شۇرايلى دەپ ماقتان تۇتاتىن انا ءتىلىمىز، بۇگىندە مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار قازاق ءتىلى ءىس جۇزىندە باي دا شۇرايلى ەمەس پە؟ ونىڭ جوعارىدا قاراستىرىلىپ وتىرعان سوزدەردىڭ ماعىنا-رەڭكىن ءوز دارەجەسىندە اشۋعا قۇدىرەتى جەتپەي مە؟ شىنىمەن كەيبىر تەرميندەردى قازاقى ۇعىممەن بەرە المايتىن بولعانى ما؟

اڭعارىپ قاراساق، قىلمىستىق ءىس دەپ ءتارجىمالاپ قولدانىپ جۇرگەن ۋگولوۆنوە دەلو تىركەسى – تەرميننىڭ عىلىمي-يۋريستىك انىقتاماسى بويىنشا، – زاڭمەن بەلگىلەنگەن تارتىپپەن قىلمىس نىشاندارى تابىلعان جاعدايدىڭ ارقايسىسى بويىنشا قوزعالعان ءىس ۇعىمىن بەرەدى. ال مۇنداي ءىس تەك قانا قىلمىس نىشاندارىنا نۇسقايتىن جەتكىلىكتى دەرەك بولعان جاعدايلاردا عانا قوزعالا الادى.

ال ۋگولوۆنوە پراۆو (قىلمىستىق قۇقىق) دەگەنىمىز – جالپى قۇقىقتىڭ ءبىر سالاسى، ول قوعامدىق قاتىناستار جۇيەسى ءۇشىن قاۋىپتى ءىس-ارەكەتتەردىڭ قىلمىستىلىعىن جانە ولاردىڭ جازالاناتىندىعىن ايقىندايتىن قۇقىقتىق نورمالار جيىنتىعى بولىپ تابىلادى. بيلىكتىڭ جوعارعى ورگاندارى بەلگىلەگەن بۇل سالانىڭ نەگىزگى مىندەتى – قوعامدى قىلمىستاردان قورعاۋ، باستى قىزمەتى – ءتارتىپتى ساقتاۋشىلىق، قورعاۋشىلىق، قالعان قىزمەتتەرى – تاربيەلىك جانە جالپىلاما، سونداي-اق ارنايى الدىن الۋ ىستەرىن جۇرگىزۋگە سايادى.

دەمەك، ۋگولوۆنوە دەگەن ۇعىمعا قىلمىستىق دەگەننەن گورى جاقىن تۇراتىن باسقا ءسوز ىزدەۋ ءلازىم.

ونداي ءسوز بار ما؟ بار! بار بولعاندا قانداي! ايتا كەتەرلىك ءجايت، جالپى، قولدانىسقا ىڭعايلى ءسوزدى وزگە تىلدەن الا بەرۋگە دە بولار ەدى. ورىستا قازاقتان كىرگەن ءسوز جەتكىلىكتى، سونىڭ ىشىندە زاڭعا قاتىستىلارى دا بارشىلىق.

ايتالىق، باشيبۋزۋك – كادىمگى باسىبۇزىق دەگەن ءسوز. راس، بۇگىندە قولدانىلمايدى. بۋزۋلۋك دەگەن ءسوزدىڭ تۇبىرىندە دە قازاقى ماعىناسى بۋزۋشىلىققا كەلەتىن تۇركى ءسوزى جاتىر. بىزدە دە قازاقى تۇرپاتقا اينالىپ، ءسىڭىسىپ كەتكەن بوتەن سوزدەردىڭ قاتارى مول. دەگەنمەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ءباسپاسوزى ۋگولوۆنىە دەلا دەگەن سوزدەردى باس كەتەتۇعىن ىستەر دەپ، قازاقى ۇعىمعا كەلتىرىپ، ەڭ باستىسى، ءدال ماعىناسىن بەرەتىن اۋدارما جاساپ جازعان. اعا ۇرپاقتىڭ سول تاجىريبەسىنە نەگە قايتا ورالىپ كورمەسكە؟

نەمەسە... بۇگىنگى قازاققا باسبۇزار دەگەن ءسوز وتە تۇسىنىكتى. بىزدىڭشە، ىزدەگەن تەرمينىمىزدى سونىڭ نەگىزىندە جاساپ الۋعا ابدەن بولاتىن ءتارىزدى.

ايتالىق، ۋگولوۆنوە پرەستۋپلەنيە – باسبۇزارلىق قىلمىس; ۋگولوۆنوە دەلو – باسبۇزارلىق ءىس; ۋگولوۆنوە ناكازانيە – باسبۇزارلىق جازا، ۋگولوۆنوە پراۆو – باسبۇزارلىق قۇقىق، ۋگولوۆنىي پرەستۋپنيك – باسبۇزار قىلمىسكەر، ت.س.س. الدە بۇدان دا ساتتىرەك بالاما سوزدەر تابىلا ما ەكەن؟

سىبايلاس جەمقورلىق جانە سىبايلاستىق

كوررۋپتسيا – ساتىپ الۋ (پودكۋپ) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن لاتىن سوزىنەن شىققان، ورىس تىلىندە كەڭ قولدانىلاتىن ءسوز. قازاقتار ونى سىبايلاس جەمقورلىق دەپ اۋدارىپ ءجۇر. ايگىلى زاڭدا دا سولاي تۇجىرىمدالعان: سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس – بوربا پروتيۆ كوررۋپتسي.

ەكونوميكا سالاسىنداعى كوررۋپتسيا – مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ قىلمىستى الەم قۇرىلىمدارىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ بىرىگىپ كەتۋى. ساياسي جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ، مەملەكەتتىك چينوۆنيكتەردىڭ ساتقىندىعى مەن استىرتىن ساتىلۋى دا وسى سوزبەن بەدەرلەنەدى. باسبۇزارلىق زاڭنامادا كوررۋپتسيا تەرمينى – قىلمىستىڭ دەربەس قۇرامى دەۋدەن گورى، لاۋازىمدىق قىلمىستاردىڭ بىرقاتارىن قۇرايتىن جيناقتاۋشى ۇعىم رەتىندە تۇسىنىلەدى. بۇلاردىڭ قاتارىنا پارەقورلىق، قىزمەت بابىن ادەيى اسىرا پايدالانۋ سەكىلدى ارەكەتتەر كىرەدى.

وسىنىڭ بارشاسىن قازاق تىلىندەگى قازىرگى قولدانىستا جۇرگەن تەرمين بويىنشا – سىبايلاس جەمقورلىق دەيدى ەكەنبىز. ويتكەنى ولاردىڭ ءبارىنىڭ استارىندا ماتەريالدىق مۇددە كوزدەۋ جاتاتىن سەكىلدى. ماقۇل. ال ەندى، ورىستىڭ مىنا كوررۋمپيروۆاننىي، كوررۋمپيروۆات سەكىلدى سوزدەرىمەن بەلگىلەنەتىن جاعدايدى قالاي تاڭبالاۋعا بولار ەدى؟ نەمەسە، كوررۋپتسيونەردىڭ ءبارى سىبايلاس جەمقور ما؟ مەنىڭشە، سىبايلاستاردىڭ ءبارى جەمقور بولا بەرمەيتىن سياقتى.

ايتالىق، ولار الدەبىر زاڭدى بەلدەن باسۋشىلىقتى – مەيلى زاڭگەر، مەيلى مەملەكەتتىك قىزمەتشى – تەك پارە الۋ ءۇشىن جاسامايدى. كەيدە (كوبىنە بولۋى دا ىقتيمال) قىزمەتتەستىڭ، جولداستىڭ، تۋىسقاننىڭ، داستارقانداستىڭ، ءتىپتى، ءتۇبى «كەرەك ادامنىڭ» كوڭىلىن اۋلاپ، مۇددەسىن كوزدەۋ ماقساتىندا دا، سونداي-اق سول ءتاسىل ارقىلى قىزمەت باسپالداعىمەن جوعارى ورلەي ءتۇسۋ ءۇشىن دە، قيلى زاڭسىزدىقتاردى جاساي بەرەدى. جانە ول ونداي «ەڭبەگىنە» نە سىي، نە پارە تۇرىندە، نە باسقا رەتپەن ەشقانداي ماتەريالدىق وتەم المايدى. بىراق تىلەگەن قىزمەتىنە ء«وسۋى»، ياكي كوزدەگەن الدەبىر ماقساتىنا جەتۋى ابدەن ىقتيمال.

سوندا ول كىم؟ ول، ءبارىبىر، كوررۋپتسيونەر. بىراق سىبايلاس جەمقور ەمەس. سىبايلاستىقپەن ادىلەتسىزدىك جاساۋشى. تەك جەمقور ەمەس. ياعني بىرەۋگە جاعۋ ءۇشىن ەكىنشى بىرەۋگە قىساستىعىن اقشاسىز جاسايدى. ول باسقا ءبىر ادىلەتسىزبەن ءسويتىپ قاۋىمداسادى. دەمەك، ول – سىبايلاس، سىبايلاستىق كەلەڭسىزدىگىنە ۇرىنعان قىزمەتكەر. وسى تۇرعىدا كوررۋمپيروۆاننىي دەگەندى – سىبايلاستىققا تارتىلعان، ال كوررۋمپيروۆات دەگەندى – سىبايلاس ەتۋ ماعىناسىندا تۇسىنگەن ءجون بولماق.

قىسقاسى، ءبىر عانا كوررۋپتسيا ۇعىمىن بەرەتىن «سىبايلاس جەمقورلىق» پەن «سىبايلاستىق» ۇعىمدارىن ءبولىپ قاراۋ ءلازىم. سولاي ەتۋ ارقىلى، ءارى ەكەۋىن دە بىردەي دارەجەدە ايىپتايتىن كەلەڭسىز قۇبىلىس رەتىندە مويىنداۋ ارقىلى، ياعني، سىبايلاستىققا جول بەرىپ ادىلەتسىزدىك جاساپ جۇرگەن تولىپ جاتقان ءىرىلى-ۇساقتى سىبايلاستاردى – تورەشىل شەنەۋنىكتەردى باتىل اشكەرەلەۋ ارقىلى ءبىز شىن مانىندەگى سىبايلاس جەمقورلىقپەن جەمىستى كۇرەس جۇرگىزۋ داڭعىلىنا شىعا الامىز.

تاۋەلسىزدىكتىڭ تىلدىك قورىنداعى قوعامدىق ومىرىمىزدە ماڭىزى بار كەي تەرميندەر حاقىندا تۇيگەن وسىنداي ويلارىمدى ورتاعا سالعاندى ءجون كوردىم، بۇعان جۇرتشىلىق قالاي قارار ەكەن؟!.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz