قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدەگى ۇلتتىق سپورتتىڭ ماڭىزدى سالاسىنىڭ ءبىرى ساداق اتۋ. وقىرماندارىمىزعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ساداق اتۋدىڭ تۇرلەرى جايلى ايتىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك. ساداق اتۋدىڭ سپورتتىق ءتۇرى بار. بۇل الەمدىك دەڭگەيدە جاقسى دامىعان، وليمپيادالىق سپورت تۇرىنە جاتادى. جىل سايىن قۇرلىقتىق چەمپيوناتتار مەن ۇلكەن تۋرنيرلەر وتەدى. ال، ءبىزدىڭ ءسوز ەتىپ وتىرعانىمىز بايىرعى ەتنيكالىق ساداق اتۋ. اتالمىش ءتۇر قازىر ۆەنگريا، جاپونيا، كورەيا، موڭعوليا سياقتى ەلدەردە دامۋ ۇستىندە. موڭعوليالىق ساداقشىلار تىك تۇرىپ نىسانا كوزدەۋدەن سايىساتىن بولسا، ماجار باۋىرلارىمىز ات ۇستىنەن ساداق تارتۋعا ماشاقتانعان. ال، كورەيادا وسى ەكى ءتۇردىڭ ەكەۋى دە دامىپ جاتىر.ء بىزدىڭ ەلىمىزدە ەتنيكالىق  ساداق اتۋ ماسەلەسى ەندى عانا قولعا الىنىپ جاتىر. بۇل شاراعا قر ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعى ۇيتقى بولۋدا. بۇعان دەيىن ەتنيكالىق ساداق اتۋ جەكەلەنگەن تۇلعالاردىڭ قولعا الۋىنىڭ ارقاسىندا ۇزىلمەي كەلدى. سونىڭ ءبىرى – الديار نۇرعازيەۆ دەگەن ازامات.

الديار جاقاتۇلى قازىر وقو ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنايى مامانداندىرىلعان سپورت مەكتەبىندە جامبى اتۋ  بويىنشا جاتتىقتىرۋشى بولىپ جۇمىس جاسايدى. سونىمەن قاتار، قر دارتس فەدەراتسياسىنىڭ دا اعا جاتتىقتىرۋشى. دارتس ويىنىنان ەلىمىزدىڭ17 رەت دۇركىن چەمپيونى.

وسى ورايدا الديار مىرزامەن (سۋرەتتە) جۇرگىزگەن شاعىن سۇحباتتى ۇسىنىپ وتىرمىز.

-الديار جاقاتۇلى ءسىزدى ساداق اتۋ ونەرىنە قۇلشىندىرعان نە دۇنيە؟

– جالپى ۇلتتىق ونەرگە دەگەن قۇشتارلىق مەنىڭ قانىمدا بار. كەزىندە الماتى قالاسىنداعى سپورت مەكتەبىندە دارتستان جاتتىقتىرۋشى بولىپ ءجۇرىپ، وسىندا كىلەڭ ورىس بالالارى ساداق اتۋدان جارىسىپ جاتقانىن كورىپ، باسشىلارعا «قازاق بالالارى ساداق اتا الماي ما، نەگە قاتىستىرمايسىڭدار؟»  دەگەنىم ءۇشىن جۇمىستان شىعارىپ جىبەردى. وسى وقيعا ماعان قامشى بولدى. نامىسىمدى وياتتى. سودان باستاپ ءوزىم ءۇشىن قايدا جۇرسەم دە، تەك قازاق بالالارىن ساداق اتۋعا جاتتىقتىرا باستادىم.

– ءوزىڭىز ەرەجەسىن جاساپ، ءوزىڭىز ساداق تاۋىپ، ءتىپتى ءوز بەتىڭىزبەن جارىستار وتكىزگەن دەيدى شىن با؟

– راس ول. ەتنيكالىق ساداق اتۋعا ەشكىم ءمان بەرمەگەندىكتەن بۇل ءتۇر بويىنشا ەشقانداي رەسمي جارىس جوق بولاتىن. سوندىقتان، ءوزىم قولعا الۋىما تۋرا كەلدى. ءسويتىپ، 2008 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ اتاقتى اسى جايلاۋىندا  مالشىلار سلەتى ءوتىپ، وسىندا مالشىلار اراسىندا العاش رەت ءوز قۇرال جابدىقتارىممەن جامبى اتۋ جارىسىن ۇيىمداستىردىم.

–جالپى وسى «جامبى» اتۋ دەگەننەن شىعادى،  وتكەن دە بۇل اتاۋدىڭ ەتيمولوگياسىنا قاتىستى ارقيلى پىكىردى كوزىم شالىپ ەدى… ءسىز نە ايتاسىز؟

-«جامبى»سوزىنىڭەتيمولوگياسىناكەلەتىنبولساق، بۇنى موڭعول تىلىندە  «يۋمبۋ» نەمەسە «ەمبۋ» دەپ اتاسا، كونە ۇيعىر تىلىندە «يامبا» دەلىنىپ ءجۇر.  ال، ەتنوگراف-زەرتتەۋشى  باپيننىڭ پىكىرىنشە جامبى قىتايدىڭ يۋان جانە باو دەگەن ەكى سوزىنەن قۇرالعان دەيدى. قىتاي تىلىندە: يۋان –  اقشا،  باو – قۇندى  زات. دەمەك، يۋانباو قۇندى قۇرال (زات) دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل اتاۋلار قازاق تىلىنە جامبىبولىپ قالىپتاسقان.

سونداي-اق، قىرعىز-ورىس تۇسىندىرمە سوزدىگىندە، جامبىنى: «سليتكي سەرەبرا رازليچنوي فورمى ي رازل. ۆەسا ۋپورترەبلياەتسيا ۆ كاچەستۆە دەنەگ» دەپ تۇسىندىرەدى. مەنىمشە، جاڭادان ۆەلوسيپەد ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق، ەپيكالىق جىر-داستانداردا ايتىلعان وسى جامبى سوزىنە توقتاۋىمىز كەرەك.

-جامبى اتۋ دەگەنىمىز ناقتى ايتقاندا «جامبى» دەيتىن نىسانانى كوزدەپ اتۋ ەمەس پە؟

-ارينە، بىراق بۇل جەردە تاعى ءبىر ايتار دۇنيە، بىزدەنباسقاساداقاتىپجۇرگەنمەملەكەتتەر ءبىر-بىرىنىڭنىسانالارىنجاتقا بىلەدى، ال، ءبىزدىڭ جامبى-نىسانا ولاردان وزگەشە بولۋى ءتيىس. ءارى ات ۇستىندە قوزعالىس بارىسىندا اتۋدى ەنگىزۋىمىز كەرەك.

-ال، جامبى-نىسانانى اتتىق دەيىك، ونى اتاتىن ساداق، ياعني جاق كەرەك شىعار؟

-وسى ساداقماسەلەسىن بىرجاقتى ەتكەن ءجون. وزىمىزدىڭقازاقىساداق دەمەيمىز بە، ات ۇستىنەن، قوزعالىس بارىسىندا نىسانا كوزدەپ اتۋ ءۇشىن قىسقاساپالىساداقتاركەرەك. وندايجاق-ساداقتى جاسايتىنجىگىتتەراتىراۋدا، قاراعاندى دا بار.ونىڭ سىرتىندا، ساداق اتىن باپتاۋ، كوزدەپ-اتۋ ادىستەمەسى، تەرمين اتاۋلار، وقۋ-جاتتىعۋ باعدارى، جەبە تۇرلەرى… ت.ب. شەشىمىن تابۋعا ءتيىس دۇنيە كوپ.ء وز باسىم ساداق اتۋعا قاتىستى اتاۋ-تەرميندەردى جيناقتاپ جۇرگەن جايىم بار. وسىنى جەكە ادىستەمە ەتىپ شىعارسام دەگەن ويدامىن.

-جالپى وسى ساداق اتۋ سونىڭ ىشىندە ءسىز اينالىسىپ جۇرگەن جامبى اتۋدىڭ قازىرگى قازاق جاستارى ءۇشىن قانداي ماڭىزى بار؟

-قازاقتىڭ باي تىلىندە «مەرگەن» دەيتىن ءسوز، ياعني، اتاۋ بار. ەرتە كەزدە ساداق اتۋ مەن مەرگەندىك ونەر ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلىستىڭ بەكەمدىگى ءۇشىن باعا جەتپەس قۇندىلىق سانالعان. سوندىقتان دا، كوشپەندى حالقىمىز ەر بالانى جاستايىنان ساداق اتۋعا باۋلىپ، ەلىن قورعاۋعا تاربيەلەگەن. ساداق اتۋ دەگەنىمىز – جاۋىنگەرلىك ونەر.

ەكىنشىدەن، ساداق اتۋدا حالقىمىزدىڭ تاريحي جادىسى مەن گەنولوگيالىق تەكتىلىگى جاتىر. بۇل دەگەنىمىز جاستاردى سەرگەكتىككە باۋليتىن ونەر. سول سەبەپتى، ساداق اتۋدى مەڭگەرگەن جاس ءوزىنىڭ بايىرعى تەك-تانىمىمەن قاۋىشادى.

-الديار مىرزا، ءسىز وسى ساداق اتۋمەن اينالىسۋ بارىسىندا ۆەنگرياعا بارىپ، ولاردىڭ ءىس-تاجىريبەسىمەن تانىسقان ەكەنسىز، وسى جايلى ايتىپ بەرسەڭىز؟

-2013 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا كاسىپكەر ءارى ۇلتتىق ونەردىڭ جاناشىرى مارات سەرىكۇلى دەيتىن ازاماتتىڭ دەمەۋىمەن ۆەنگرياعا بارىپ، اتاقتى ساداقشى كاششاي لايوشتىڭ ءىس-تاجىربەسىمەن تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدىم. كاششايدىڭ ءوزى نەگىزىن قالاعان ات ۇستىنەن شاۋىپ ءجۇرىپ ساداق اتۋ مەكتەبى بار، ءارى ساداق جاسايتىن فابريكاسى بار ەكەن.

-بۇل ادام ات ۇستىندە شاۋىپ ءجۇرىپ نىسانا كوزدەۋدەن الەمدىك رەكوردتاردى جاڭارتتى ەمەس پە؟

-ءدال سولاي. كاششاي ساداقشى ات ۇستىنەن ساداق تارتۋدان ءۇش مارتە الەمدىك رەكورد جاسادى جانە ات ۇستىنەن ساداق تارتۋدىڭ مەتودولوگياسىن، عىلىمي-پراكتيكالىق نەگىزدەمەسىن جاساعان مامان جانە الەمنىڭ 22 ەلىندە ءوز مەكتەبىن اشقان ۇستاز.

ونىڭ ات ۇستىنەن ساداق تارتۋداعى ءبىرىنشى الەمدىك رەكوردى 1998 جىلى ارنايى جابدىقتالعان يپپودرومدا اتتان تۇسپەستەن 286 اينالىم جاساپ شاپقان 12 ساعات ىشىندە 1000 جەبە تارتىپ بارلىعى 4238 ۇپاي جيناعان.

ەكىنشى رەكوردى 2002 جىلى ءدال سولاي 12 ساعات ىشىندە 323 اينالىم جاساپ، 3000 جەبە اتقان جانە 7126 ۇپاي جيناعان. مۇنان كەيىنگى رەكوردىن 2006 جىلى جاڭالادى. بۇل جولى 24 ساعات  بويى ۇزدىكسىز شاۋىپ يپپودرومدا 661 اينالىم جاساپ، وسى ۋاقىت ىشىندە 5412 جەبە اتىپ، 15596 ۇپايدى رەكورد رەتىندە تىركەدى.

كاششايدىڭ  بالاتونداعى  شاباندوز-ساداقشىلار مەكتەبىندە ەۋروپا ەلدەرىنەن باسقا، اقش، كانادا، اۆستراليا، جاڭا زەلانديا ەلدەرىنەن كەلگەن ساداقشىلار وقىپ ۇيرەنەدى ەكەن.  ارينە، كاششايدىڭ  رەكوردى ونىڭ مىقتى فيزيكالىق، پسيحولوگيالىق دايىندىقپەن بىرگە  ەنتۋزيازمدە،  ەسكىنى جاڭعىرتۋعا  دەگەن رۋح پەن جىگەرىندە بولىپ وتىر.

-كاششايدىڭ جوعارىداعى ساداق تارتقان يپپودرومىن كوردىڭىز بە?

-كاششايدىڭ ساداق تارتۋعا ارنالعان يپپودرومىنىڭ ۇزىندىعى 90 م ونىڭ ەكى جاعىنا ەلەكتروندى ەسىك ورناتىلعان. بيىكتىگى جەردەن  2 مەتردە ديامەترى 90 سم بولاتىن ءتورت دانا نىسانا ورناتىلعان. نىسانالار اتپەن شاۋىپ وتكەن ساداقشىعا يكەمدەپ ەكى شەتكىسى بۇرا ورنالاستىرىلعان ەكەن.

-وسىنداي يپپودرومدى بىزدە دە جاساۋعا بولاتىن شىعار؟

-بولعاندا قانداي. ءتىپتى ءوز جاعدايىمىزعا بەيىمدەپ، جاقسىلاپ جاساۋعا مۇمكىندىك بار.

سۇحباتتاسقان بەكەن قايراتۇلى

دەرەك كوزى: http://ulttyqsport.kz