ء«ار قازاق ويلانۋى كەرەك، سىزدەردىڭ رەپوست جاساۋلارىڭىزدى سۇرايمىن» دەپ باستالاتىن حات Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا دا كەلىپ تۇسكەن ەكەن. جالپى بۇل تاقىرىپتى ءبىزدىڭ (اۆتورلارىمىز توعايباي نۇرمۇراتۇلى باستاپ، ت.ب.) قوعام تالقىسىنا ۇسىنىپ جۇرگەنىمىزگە كوپ بولدى. «ويدى وي قوزعايدى دەگەن - وسى»: قازاق قىزدارىنا قىزىعا كوز سالىپ، سۇلۋلارىمىز تۋرالى سىرت ەلدىڭ سۇقتانا سويلەۋىنىڭ استارىندا قانداي سىر جاتقانىن ايبانۋ كۇنتۋاروۆا حانىم دا جاقسى ۇقتىرىپتى. قاراڭىز:  

قازاقستان ارناسى بىردە بۇۇ وكىلى، شەتەلدىك ايەل يلەين كونكيەۆيچتىڭ ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك حاتشى گۇلشارا ابدىقالىقوۆامەن كەزدەسۋىن كورسەتىپ جاتىر ەكەن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، نازارىم اۋىپ تىڭدادىم. الگى وكىلسىماق ايەل: «قازاقتار الەمدەگى 146 مەملەكەتتىڭ ىشىنەن گەندەرلىك ساياسات جونىندە 32-ورىنعا شىقتى» دەپ قول-اياعىمىزدى جەرگە تيگىزبەي ماقتادى. گۇلشارا حانىم قازاق بالاسىنىڭ بولاشاعىن ويلاسا، جىلاۋى كەرەك ەدى، كەرىسىنشە، ءماز بولدى. سەبەبىن ايتايىن…

فرانتسۋز ۇلتى قالاي جويىلدى؟

 حIX عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن فرانتسيا مەملەكەتى ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە بارىنەن جوعارى تۇردى. فرانتسيا عاجايىپتارى باقتالاس ەلدەردىڭ قىزعانىشىن تۋعىزىپ، قالايدا فرانتسۋز ۇلتىن جويىپ، ەكونوميكاسىن قۇلدىراتۋ ءۇشىن سان مىڭداعان قۇيتىرقى ارەكەتتەرگە كىرىستى. ولار فرانتسيانىڭ عىلىم مەن بىلىمدەگى جەتكەن جەتىستىكتەرىن وقىپ، ۇيرەنىپ نەمەسە جامانداپ اۋرە بولعان جوق. «الەمدەگى ەڭ سۇلۋ، ءارى اقىلدى، كوركەم جاندار – فرانتسۋز قىزدارى» دەگەن اڭىز شىعاردى. سودان، الەمنىڭ بارلىق الاياق ەركەكتەرى، اقشاسى بارلارى، كوركىنە سەنگەنى، ۇرى-قارى، زالىم، سۇرقيالارى اعىلىپ كەلىپ فرانتسۋز قىزدارىن قاتىن قىلدى. فرانتسۋز باسشىلارىن وتىرىك ماقتادى. ءماز بولعان باسشىلار: ء«بىز الەمدەگى ەڭ تولەرانتتى، تىنىش، ىنتىماعى جاراسقان، قارقىنداپ دامىعان ەلمىز» دەپ كەلىمسەكتەرگە باسپانا، جۇمىس بەردى. كەلىمسەكتەر فرانتسۋز قىزدارىنىڭ ءبىرىن الىپ، ءبىرىن سالىپ، انادا ءبىر بالا، مىنادا ەكى بالا قالىپ جاتتى. ايگىلى فرانتسيا اقىرىندا اجىراسقان قاتىندار مەن شاتا، مەتيس، ءدۇبارابالالاردىڭ ەلىنە اينالىپ شىعا كەلدى. ءبىر عاسىرعا جەتپەي ۇرپاق ازدى، ۇلتتىق قۇندىلىق كۇستانالانىپ، فرانتسۋزدار باياعى اتاق-ابىرويدان جۇرداي بولدى. ايەل ازعان سوڭ ەل توزادى. وسى كۇنى بىردە-ءبىر ەلدىڭ ەركەگى: «فرانتسۋز قىزدارى– الەمدەگى ەڭ سۇلۋ قىزدار» دەپ ولسەدە ايتپايدى. قازىر فرانتسيادان سالت-ءداستۇرىن، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىن ساقتاعان تازا فرانتسۋز ۇلتىن تاپپايسىز. تۇگەلگە دەرلىك ارالاس نەكەدەن تۋعان، اجىراسقان، بايسىز بالا تاپقان، لەسبيانكا، گوميك، كارى قىزدار، قويىرتپاق، اتالا، الاشۇبار وتباسىلار. توبىرلاردان تۋعان ۇرپاقتار ەشقاشان وزدەرى تۇرىپ جاتقان مەملەكەتكە، ونىڭ يەسى بولىپ وتىرعان ۇلتقا جانى اشىمايدى.

تايلاندتا وسى فرانتسيانىڭ كۇيىن كەشتى. «ازيادا تايلىق قىزدار كەرەمەت سۇلۋ» دەگەن اڭىز تارادى. كەزىندە ازيانى دۇرسىلكىندىرگەن باتىر دا جاۋجۇرەك تايلىقتاردىڭ ەركەگى ماسكۇنەم، قىزدارى لەسبيانكا، جەزوكشەلەرگە اينالدى.

ال، ەندى وزىمىزىگە ورالايىق. جوعارىداعى جايتتاردى سالىستىرا كەلگەندە، ءسابينا قىزىمىزدى قىتايلىقتار نەگە ماقتادى دەيسىز؟ قازاقتا ءسابينادان وتكەن كەرەمەت سۇلۋلار دا جەتەرلىك. بۇل جەردە ءسابينانىڭ سۇلۋلىعى اڭگىمە ەمەس، نەگىزگى اڭگىمە قىتاي مەملەكەتىنىڭ قىرىق ميلليون ەركەگىنە قازاقتان ايەلتاۋىپ بەرۋ ساياساتىندا بولىپ تۇر. «قازاقستانعا بارساڭدار قىزدارىن وزدەرى قويىندارىڭا سالىپ بەرەدى»، «وسىنداي قىزداردى قويىندارىڭا الىپ جاتاسىڭدار» - دەگەن ۇگىت-ناسيحاتقا قانشا باي قىتايدىڭ سىلەكەيى شۇبىرىپ ءجۇر ەكەن وسى كۇنى؟.. ءسابينانى قازاق قىزىنىڭ ايناسى ەتىپ، سوندىقتان ادەيى كورسەتىپ وتىر. وسىنداي جىمىسقى ساياسات مىسىقتابانداپ ىلگەرى جىلجي بەرسە، ميلليونداعان ارۋلارىمىز قىتاي ساياساتىنىڭ قۇربانىنا اينالادى. شەتەلدىكتەردىڭ «قازاق قىزدارى سۇلۋ، ادەمى» دەپ وتىرىك ماقتاعانىنا بيلىكتەگىلەردىڭ تۇسىنىگى جەتپەگەنىنە قاپالىمىن. قاي اتا-بابامىز ءوز قىزىن شەتەلدىكتەرگە كورسەتىپ، ماقتانعان ەدى، ولار تاۋار ما ەدى، مال ما ەدى؟ قازاقستاننىڭ «تاۋارى» ەندى قازاق قىزدارى بولعانى ما؟ شەتەلدىكتەر سولاي ويلايدى. ولار قازاق قىزىن نە ءۇشىن ماقتايدى؟ ءوز قىزدارى سوندا جامان بولعانى ما؟ نەگە قازاق قىزدارىن ءوز قىزدارىنان جوعارى قويادى؟ بۇل شىن جۇرەكتەن شىققان شىنايى، مەيىرىمدى باعالاۋ ەمەس – قۇيتىرقى ساياسات.

قازاقستانعا جۇمىس ىزدەپ كەلگەن باسقا ۇلتتىڭ ەركەكتەرى: قىتايلىقتار جىلميىپ، ەۋروپالىقتار پاڭدانىپ، ورىستار ءمۇلايىمسىپ، وزبەكتەر ءيىلىپ، قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ جاتسا جاستىعى، توڭسا كورپەسى بولىپ جۇرگەن جوق پا؟ وزدەرىن سونداي «مەيىرىمدى»، «قايىرىمدى» ەتىپ كورسەتىپ، ء«سىز» دەپ سىزىلىپ، مەيرام سايىن گۇل بەرىپ، سىيلىق اپەرىپ بايەك بولىپ باس-اياعىن جالاپ وتىرادى. جۇرەگى جۇمساق ايەل زاتى وسىدان كەيىن: «قازاقتىڭ ەركەكتەرىنەن مىناۋ ارتىق قوي، ەركەك بولعاسىن ءبارىبىر ەمەس پە؟» دەگەن توپاس تۇسىنىك بويىن جايلاپ، كۇيەۋى بارى اجىراسىپ، جىگىتى بارى جىگىتىن تاستاپ، بايى جوقتار قۇلاي ءسۇيىپ، ەستەرىنەن تانىپ قالادى. ارينە، ءبارى ەمەس، بىراق وسىنداي ويدىڭ جەتەگىنە ەرىپ، ەلپىلدەپ-جەلپىلدەيتىن جەڭىلەتەكتەر از دا ەمەس.

ءوزىم تۇراتىن اقتوبە قالاسىندا قىتايلىقتار ءبىراز عيماراتتار سالىپ تاستادى. قانشاما مەكەمەلەرى ، كومپانيالارى بار؟.. قازىرگى ساناق بويىنشا، اقتوبە وبلىسىندا 30 مىڭنان استام قىتاي بار ەكەن. بىراق، ولاردىڭ ناقتى سانىن بيلىك جاسىرىپ وتىر. ال، ميگرانتتار ماسەلەسىمەن اينالىساتىن اقتوبە وبلىستىق كوشى-قون پوليتسياسى باسقارامسىنىڭ اۋزىن قىتاي الپاۋىتتارى مايلاپ تاستاعان. ولارعا تەك اقشا كەرەك، باسقا ەشتەڭەدە كەرەك ەمەس. قىتاي كومپانيالارىندا قانشاما قازاقتىڭ قىزى جۇمىس جاساپ ءجۇر؟ بەلگىسىز. ولار كۇن سايىن قىتاي قۇرعان قاقپانعا ءتۇسىرىپ جاتىر. قازاقستانداعى ءاربىر قىتايدىڭ قازىر كوڭىل كوتەرتىن "قازاق قىزى" بار. بۇرىن قىتايلار تىعىلىپ، جاسىرىنىپ جۇرەتىن ەدى. بۇل كۇندە قازاقتىڭ قىزىن قۇشاقتاپ رەستوران جاعالايتىن، قوناق ۇيگە باراتىن حالگە جەتتى. مىسالى، ءوزىمنىڭ باسىمنان وتكەن جاعدايدى ايتايىن. «ۆەليكايا ستەنا» جانە ەڭ ءىرى كاسىپورىن سنسپ كومپانياسىنا «وفيس مەنەدجەرى» كەرەك دەگەن سوڭ جاي باس سۇعىپ كوردىم. مەندە جوعارى ءبىلىم جوق، بىراق جۇمىس تاجىريبەم بار دەپ ايتىپ ەدىم، «جو-جووق جۇمىس جاساي الساڭ بولدى»، دەپ بەتىمە قارادى دا «سەنىڭ قابىلداناتىنىڭا 100 پايىز سەنىمدىمىن» دەدى. باسىندا ءوزىمىزدىڭ قازاقتار قابىلدايدى ەكەن، سوسىن ولار «سوبەسەدوۆانيەگە» كەلىڭىز» دەپشىعارىپ سالادى ەكەن. ويىمدا ەشتەڭە جوق، ۇمىتتە جوق، «ونىڭ ۇستىنە جۇمىس تاجيربەم از، ديپلومسىز مەنى جۇمىسقا كىم الادى؟» دەپ قويامىن ىشىمنەن. ءسويتىپ جۇمىس بەرەتىن كەڭسەگە جينالدىق 7 قىز. ءبىر قىتاي كەلدى، قاسىندا اۋدارماشى قازاق قىزى بار. انانى سۇراپ، مىنانى سۇراپ جاتىر. ارامىزدا اعىلشىنشا، قىتايشا بىلەتىن قىزدار بولدى. الگى قىتاي: «جاقسى، جۇمىس جاساي بىلسەندەر، باستىقتاردىڭ كوڭىلدەرىنەن شىقساڭدار، جوعارى كوتەرىلۋگە، قىتايعا ساياحاتتاۋعا، وقۋعا جىبەرەمىز»، -دەدى. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى– مەن جۇمىسقا قابىلداندىم. سويتسەم، بۇلارعا سەنىڭ ديپلومىڭدا، اعىلشىنشا بىلمەك تۇگىل الەمنىڭ بارلىق تىلىندە سايراپ تۇرساڭدا قاجەتەمەس ەكەن. بويىڭ ۇزىنشا، ءتۇرىڭ ادەمى بولسا، بولدى. وكىنىشتىسى، وسىنداي ارباۋعا قانشاما قازاقتىڭ قىزى ءىلىنىپ قالىپ جاتىر. بىرەۋى گەنەرالنىي ديرەكتوردىڭ كوڭىلدىسى بولىپ، ەندى ءبىرى باسقانىڭ كوڭىلدەسى بولىپ، قىتايعا بارىپ، قىدىرىپ، وقۋعا ءتۇسىپ جاتىر. جووق، ولار وقۋعا ەمەس، قىتاي قۇرعان قاقپانعا ءتۇسىپ جاتىر. ءوزى عانا ەمەس، ەلىنىڭ بولاشاعان دا سول قاقپانعا ايداپ اپارىپ توعىتىپ جاتىر.

جالپى، وسىنداي قاۋىپتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ءبىز جاپونداردى وزىمىزگە ۇلگى تۇتۋىمىز كەرەك. وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى جاپونيا ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەت سالاسىندا الەمدە وزىق ەلگە اينالدى. ۇلتتىق گەنىن ساقتاپ، «جابىق ەسىك» ساياساتىن ۇستاندى. ەلگە ەشكىمدى، ەشقانداي ەركەكتى كىرگىزبەدى. تۋريست بولىپ كەلگەن شەتەلدىكتەردى باقىلاپ وتىرىپ، ۋاقىتىندا ەلدەن شىعارىپ جىبەرىپ وتىردى. شەتەلدىكتەر: «الەمدەگى ەڭ مادەنيەتتى، ەڭ سۇلۋ قىز– جاپون قىزدارى» دەپ الەمگە جار سالدى. بىراق، اقىلدى جاپوندار ونداي اقىماق ماقتاۋعا الدانبادى. سالت-ءداستۇرىن ساقتاپ، قان تازالىعى مەن ۇلتتىق گەنىن قورعاپ قالدى. ءسويتىپ بۇگىنگى جاپون عاجايىپتارىنا جەتىپ وتىر. بىزگە دە سونداي مۇمكىندىك بەرىلىپ تۇر. سول مۇمكىندىكتى ۋىستان شىعارىپ الماۋدىڭ قامى عانا ءبىزدى قاتتى ويلاندىرۋى كەرەك.

ايبانۋ كۋنتۋاروۆا

Abai.kz