تاۋەلسىزدىك العان 19 جىلدا ءبىلىم سالاسى كوپتەگەن وزگەرىستەر مەن رەفورمالارعا ۇشىرادى. ءبىلىم مينيسترلىگى 1991 جىلدان 2010 جىلعا دەيىن اتتارىن 8 رەت وزگەرتتى. ول دەنساۋلىقپەن، مادەنيەتپەن، سپورتپەن، تۋريزممەن دە قوسىلدى. ال وتكەن اپتادا تاعايىندالعان باقىتجان جۇماعۇلوۆ - ون ءبىرىنشى مينيستر. سوندا ورتا ەسەپپەن ءار مينيستر ءبىر جىلدان اسار-اسپاس ۋاقىت قانا وتىرعان، ال مينيستر بولىپ سانتەحنيك تە، ينجەنەر دە، اۋىلشارۋاشىلىق مامانى دا، ەكونوميست تە، جازۋشى دا، جۋرناليست تە، ءتىپتى مەكتەپتە ءبىر كۇن جۇمىس ىستەپ كورمەگەن ادام دا باسشىلىق جاساعان. سونىڭ كەسىرىنەن 18 جىلدا ءبىلىم سالاسى پايداسى جوق رەفورمالاردان كوز اشپادى.

مينيسترلەر سۋداي ساپىرىلىس­قان وسى جىلدار ىشىندە مەكتەپ پەن بىلىمگە قاتىستى سەگىز رەفورما جۇرگىزىل­گەن، جەتى رەت تولىقتىرۋمەن ءۇش زاڭ، بەس ءبىلىم ستاندارتى، بەس تۇجىرىمداما قا­بىلدانعان، «ەكى ءتول وقۋلىق» قايتا جازىلىپ، سانسىز باعدارلامالار تۇزىلگەن، ەكى رەت ءبىلىم جانە عىلىم قىزمەتكەر­لەرىنىڭ سەزى، سونداي-اق كوپتەگەن كونفەرەنتسيالار مەن سەمينارلار وتكەن.

تاۋەلسىزدىك العان 19 جىلدا ءبىلىم سالاسى كوپتەگەن وزگەرىستەر مەن رەفورمالارعا ۇشىرادى. ءبىلىم مينيسترلىگى 1991 جىلدان 2010 جىلعا دەيىن اتتارىن 8 رەت وزگەرتتى. ول دەنساۋلىقپەن، مادەنيەتپەن، سپورتپەن، تۋريزممەن دە قوسىلدى. ال وتكەن اپتادا تاعايىندالعان باقىتجان جۇماعۇلوۆ - ون ءبىرىنشى مينيستر. سوندا ورتا ەسەپپەن ءار مينيستر ءبىر جىلدان اسار-اسپاس ۋاقىت قانا وتىرعان، ال مينيستر بولىپ سانتەحنيك تە، ينجەنەر دە، اۋىلشارۋاشىلىق مامانى دا، ەكونوميست تە، جازۋشى دا، جۋرناليست تە، ءتىپتى مەكتەپتە ءبىر كۇن جۇمىس ىستەپ كورمەگەن ادام دا باسشىلىق جاساعان. سونىڭ كەسىرىنەن 18 جىلدا ءبىلىم سالاسى پايداسى جوق رەفورمالاردان كوز اشپادى.

مينيسترلەر سۋداي ساپىرىلىس­قان وسى جىلدار ىشىندە مەكتەپ پەن بىلىمگە قاتىستى سەگىز رەفورما جۇرگىزىل­گەن، جەتى رەت تولىقتىرۋمەن ءۇش زاڭ، بەس ءبىلىم ستاندارتى، بەس تۇجىرىمداما قا­بىلدانعان، «ەكى ءتول وقۋلىق» قايتا جازىلىپ، سانسىز باعدارلامالار تۇزىلگەن، ەكى رەت ءبىلىم جانە عىلىم قىزمەتكەر­لەرىنىڭ سەزى، سونداي-اق كوپتەگەن كونفەرەنتسيالار مەن سەمينارلار وتكەن.

تەك 2000-2004 جىلدار ارالىعىندا عانا ءتورتىنشى مينيستر باسقارىپ تۇر­عاندا ءتورت باعدارلاما قابىلدانعان. ق.كوشەرباەۆ 2000 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ اياعىندا «2005 جىلعا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ تۋرالى» باعدار­لاماسىن ۇسىنسا، ن.بەكتۇرعانوۆ 2001 جىلى «2010 جىلعا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋدى دامىتۋ ستراتەگياسىن» جاساعان. وسى ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، 126 قۇ­جات پەن ارنايى باعدارلامالار دايىندالىپتى.

ش.بەركىمباەۆا 2003 جىلى «اۋىل مەكتەبى» باعدارلاماسىن، ج.كۇلەكەەۆ 2004 جىلى «2015 جىلعا دەيىنگى ءبىلىم بە­رۋدى دامىتۋ» تۇجىرىمداماسىن قابىل­دا­دى. «ءىس تەتىگىن كادر شەشەدى» دەگەن قاعي­دانى بىلەمىز. ەلىمىزدە 700 مىڭداي مۇعالىم بار. سولاردىڭ 1/4-ءىنىڭ ماماندى­عى، ال 1/3-ءىنىڭ جوعارى ءبىلىمى جوق. سولاردى دايىنداپ كەلگەن 19 پەداگوگيكالىق وقۋ ورنى ماتەريالدىق- تەحنيكالىق بازاسىنا، وقىتۋشى-پروفەسسورلار قۇرا­مى­نا قاراماي، 1997 جىلى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ ۆيتسە-پرەمەر، ال مۇرات جۇرىنوۆ مينيستر كەزىندە ءبىر بۇيرىق­پەن ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن اكادەميالار بولىپ شىعا كەلدى دە، ولاردا تەك ەكونوميستەر مەن يۋريستەر عانا دايىندادى. قر پرەزيدەنتىنە بىرنەشە حات جازىپ، 2000 جىلى 27 قازان­داعى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ باسشىلارى قاتىسقان جيىندا دالەلدەن­گەننەن سوڭ، 2004 جىلى سول وقۋ ورىن­دارىنىڭ تورتەۋى عانا قالپىنا كەلدى.

«ءبىلىم نەگىزى باستاۋىشتا قالانادى» دەگەن ءسوز بار. مەن بۇعان «تاربيە نەگىزى بالاباقشادان باستالادى» دەگەندى قوسار ەدىم. تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن 8881 بالاباقشا 1 ملن 162 مىڭ بالانى 2 ايدان 6 جاسقا دەيىن تاربيەلەپ، مەكتەپكە دايىندايتىن. سول تۇستا 6 جاسقا دەيىن­گىلەردىڭ 47,9%-ى ال 7 جاسقا دەيىنگىلەردىڭ 94,4%-ى بالاباقشامەن قامتىلعان بولاتىن. ءبىر الماتىنىڭ وزىندە 338 بالاباقشا جۇمىس ىستەگەن. 2007 جىلى سونىڭ 126-سى عانا قالدى. بۇلايشا قۇلدىراۋ بۇكىل ەلىمىز بويىنشا ءجۇردى. رەسپۋبليكا بويىنشا بۇل كورسەتكىش سول جىلدارى 1100-دەن اساتىن عانا بالا­باق­شانىڭ قالعانىن اڭعارتتى. قازىر بالالاردى بالاباقشامەن قامتۋ كورسەت­كىشى قالادا 10%-دان اسسا، اۋىلدىق جەر­لەردە 2%-داي عانا.

ەندى ونىڭ اسەرى قانداي؟ كەڭەس ودا­عى كەزىندە 1-سىنىپتىڭ 1-توقسانىندا بالالاردىڭ 95%-ى ۇلگەرەتىن، ال قازىر 1- توقساندا 95%-ى - ۇلگەرمەيتىندەر.

مۇعالىمدەر قازىر كوپ جەڭىلدىكتەن ايىرىلعان. ماسەلەن، قوسىمشا جۇمىس­تارعا قارجى تولەۋ توقتاتىلدى. اپتالىق جۇكتەمەلەرى 14 ساعاتتان 18 ساعاتقا ارتتى. ال جوعارى وقۋ ورىندارى وقىتۋ­شىلارىنىڭ جىلدىق ساعاتتارى 720-دان 1,5 مىڭعا دەيىن كوتەرىلدى، ال دوكتورلىق، كانديداتتىق جانە باسقا اتاقتارعا قوسىمشا قارجى تولەۋ كەيىنگى 5-6 جىلدا عانا قولعا الىنا باستادى.

كاسىپتىك ۋچيليششەلەر (مەكتەپتەر), ارناۋلى ورتا ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى تۋرالى بۇدان دا سوراقى مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. ولار ءۇشىن رەسپۋب­ليكالىق بيۋدجەتتەن جوسپارلى قارجى بولىنبەدى، وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەندەرمەن قامتاماسىز ەتۋ مۇلدە قولعا الىنبادى. سونىڭ سالدارىنان بۇگىنگى كۇنى ارناۋ­لى ءبىلىمى بار ورتا ءبىلىمدى ماماندار مەن جۇمىسشىلاردىڭ جەتىسپەۋ­شى­لىگى تۋىپ وتىر.

بارلىق وقۋ مەكەمەلەرىنىڭ ماتەري­ال­دىق-تەحنيكالىق بازالارى بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي ەمەس. سەبەبى، ءبىلىم مي-نيس­تر­لىگى «ءبىلىم يندۋسترياسىمەن» مۇلدە اينالىسپاي وتىر. وقۋلىق، ستاندارت، وقۋ جوسپارى جۇيەسىز دايىندالىپ جاتىر. ولار 10-11 جىلعا دايىندالۋى كەرەك ەدى، ال بىزدە 2-3 جىلدا ءبىر رەت دايىندايدى دا، بارلىعىن اۋرە-سارساڭعا سالادى. ءبىلىم مەكەمەلەرىنە، قىزمەت­كەر­لەرىنە ادىستەمەلىك، پراكتيكالىق كومەك بەرۋ 1997 جىلدان توقتاتىلعان. سەبەبى، ءار مينيستر وزىنشە ورتالىقتار ۇيىمداستىرادى، قازىر ءارتۇرلى ورتالىق­تاردان كوز اشا الماي­سىڭ، پايداسى شامالى، جۇيەلى جۇمىس جوق.

ءبىلىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ ماماندىعىن جەتىلدىرۋ جاعى دا سىن كوتەرمەيدى. بۇرىن 3-5 جىلدا مىندەتتى تۇردە ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ تۇراتىن بولسا، وسى 15 جىلدا بىردە-ءبىر رەت ءبىلىمىن كوتەرمەگەندەر كەزدەسەدى جانە ونىڭ ساپاسى وتە تومەنگى جاعدايدا.

وقۋشى مەن ستۋدەنتتەرگە الدىمەن كە­رە­گى وقۋلىق ەكەنى تۇسىنىكتى، ەندى وسى­نىڭ جاعدايى قالاي؟ ي.تاسما­عامبەتوۆ، م.جۇرىنوۆ كەزىندە 1997 جىلدىڭ ناۋرىزىنان 2-3 ايدىڭ ىشىندە اسىعىس «وقۋ­لىقتار» دايىندالىپ، بىردەن ەكسپە­ريمەنتسىز (سىناقسىز) مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا ەندىرىلىپ كەتتى، العاشقى جارتى جىلدىقتا 2002 جىلعا دەيىن وقۋ­شىلار وقۋلىقسىز وقىدى. وسى ۇدەرىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تابۋدا جانە 10 سىنىپ جىلدا جۇيەلى، ساپالى وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتىلمەي كەلەدى. وقۋلىقتى اكادەميكتەر، پروفەسسورلار، دوكتورلار جازدى دەپ تاقيامىزدى اسپانعا اتامىز، ال سوندا تاجىريبەلى مۇعالىمدەر مەن ادىسكەرلەر قايدا؟ قازىر ماتەماتيكانى فيزيك، حيميك، ال حيميانى بيولوگ، گەوگراف جازعان­دىقتان، وقۋلىق ساپاسىز شىعىپ جاتىر. مىسالى، 17 بەتتەن تۇرا­تىن وقۋ-لىق بولا ما؟ ونىڭ باعاسى شا­رىقتاپ، 3-3,5 ەسەگە كوتەرىلىپ كەتتى.ولار بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ەكسپەريمەنتتەن دۇ­رىس ءوت-پەي، تەحنولوگيا ساقتالماي وتىر،

كەڭەس وداعى كەزىندە 894 مىڭ ادامعا 1 عىلىم دوكتورىنان كەلسە، قازاقستاندا 140 مىڭ ادامعا 1 عىلىم دوكتورىنان كەلىپ وتىر. كەڭەس وداعى كەزىندە پەداگوگيكا سالاسىنان بار-جوعى 10 عىلىم دوكتورى بولسا، ول قازىر 300-دەن اسقان. ال ابىلقاسىموۆا الما سياقتى ءتورايىم­دار 10 جىلدا 4 جەردە باسشى بولادى. جۇمىس ىستەگەن جەرىنىڭ بارىندە ۇستىنەن شاعىم ايتۋشىلار كوپ. ولار پرەزيدەنتكە، پرەمەر-مينيسترگە، ءبىلىم مي-ن­يس­تر­ىنە جازعانمەنەن، ازىرگە ەش ءناتي-جە بولماي تۇر. ال كەيىنگى كەزدە جۇمىس ىستەپ جاتقان «وقۋلىق» ورتالىعى تۋرالى دا از ايتىلىپ جۇرگەن جوق، ونىڭ پايداسىنان وقۋلىققا كەلتىرىپ وتىرعان زيا­نى كوپ. مىنا مىسالدان-اق ونىڭ ەش­تەڭەدەن حابارى جوق ەكەنى بەلگىلى. «مەكتەپتە 1000-عا تارتا وقۋلىقتى وقۋ پرو-تسەسىنەن الىپ تاستا­دىق، 300-ءىن ەكسپەريمەنتكە جىبەرمەدىك، - دەگەن مي- ن­يستر­دىڭ ءسوزى - ول ابىلقا­سى­موۆانىڭ كەل­تىر-گەن مىسالى، ال مەكتەپتە بار-جوعى 120-140 قانا وقۋلىق بار.

ون بىرجىلدىقتى ساپالى وقۋلىق­پەن، وقۋ-ادىستەمەلىك كەشەنمەن 18 جىلدا قام­تاماسىز ەتە الماي وتىرىپ، 2008 جىلى 12 جىلدىققا كوشەمىز دەۋ - بارىپ تۇرعان باسسىزدىق ەدى. سەبەبى، 2003-2004 وقۋ جىلىندا 56 تىرەك مەكتەبىندە، ال 2004-2005 جىلى 77 تىرەك مەكتەبىندە «ەكس­پەريمەنتتەرىن» وقۋلىق­سىز، ستاندارتسىز، وقۋ جوسپارىنسىز، باعدارلا­ماسىز، وقۋ-ادىستەمەلىك كە­شەن­سىز، كادر-سىز باستاپ جىبەردى. ول ەكسپەريمەنت 2015-2017 جىلى اياقتالۋعا ءتيىس. سوندا 12 جىلدىق وقۋدىڭ جەتىستىگى، كەمشىلىگى بەلگىلى بولادى، ونى تۇزەۋ ءۇشىن 2-3 جىل تاعى كەرەك. سوندىقتان دايىن­دىق دۇرىس بولۋى ءۇشىن، 2017-2020 جىلدارى عانا كوشكەنىمىز دۇرىس. مىنە، وسىنى الدە­نەشە رەت ايتىپ، پرەزيدەنتكە قاي­تا-قايتا حات جازعانىمىزدان كەيىن عانا 12 جىلدىققا كوشۋ ناۋقانى 2015 جىلعا شەگەرىلدى.

مەكتەپكە جاناما مەكەمەلەردىڭ نازاردان تىس قالۋىنىڭ ناتيجەسىندە سپورت، مۋزىكا مەكتەپتەرى، وقۋشىلار، جاستار شىعارماشىلىق ۇيلەرى، جاس تەحنيكتەر، ناتۋراليستەر، تۋريستەر ستانسالارى قىسقارتىلىپ، ال قىسقارتىلما­عاندارى باسشىلىقسىز قالدى. سەبەبى، رەس­پۋب­ليكالىق مەكەمەلەردى ي.تاسما­عامبەتوۆ مينيستر كەزىندە الماتى قالا­سىنا بەرىپ جىبەردى. ناتيجەسىندە ساباق­تان تىس ۋاقىتتا باراتىن جەر بول­ماعان­دىقتان، ۇيىرمە، سەكتسيالار جوق بولعان­دىقتان، جاستار اراسىندا ەسىرت­كىگە اۋەس­تەنۋ، اراق ءىشۋ، ۇرلىق جاساۋ كەڭ ەتەك الدى. تەستىلەۋ، ينفورماتيزاتسيالاندىرۋ (اقپاراتتاندىرۋ), اقىلى وقۋ تۋرالى، ءبىلىم قىزمەتكەرلەرىن اتتەستاتسيالاۋ، وقۋ ورىندارىن ليتسەنزيالاۋ ت.ب. سەكىلدى ماسەلەلەر بويىنشا تەك قانا كەم­شىلىك­تەردى كەلتىرۋگە بولادى، تۇبەگەيلى جوس­پارلى، جۇيەلى جۇمىس ىستەل­مەي وتىر.

وبلىس، اۋدان ورتالىقتارىنداعى ءبىلىم دەپارتامەنتتەرى مەن بولىمدەرىنىڭ مينيسترلىكپەن بايلانىستارى جوعالعان. بۇل ءبىلىم سالاسىنداعى سىبايلاس جەم­قورلىقتى بيىك شىڭعا شىعاردى.

مينيسترلىكتىڭ نەگىزگى قادامدارىن جوسپارلى جەتكىزىپ وتىرعان پەداگو­گيكالىق باسىلىمدار دا 1997 جىلدان باسشىلىقسىز قالىپ، قازىر رەداكتورلار ءوز بىلگەندەرىمەن جۇمىس ىستەۋدە. ءبىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قارجى يۋنەسكو ۇسىنىسى بويىنشا 107% بولۋى كەرەك. قازاقستاندا ول وسى 15 جىلدىڭ ىشىندە 3,5% كولەمىندە، ال ەستونيادا 7,5 %، شۆەتسيادا 7,8%، دانيادا 8,8% بولدى. جىلدىق بيۋدجەتتەن 2004 جىلى - 192 ملرد، 2005 جىلى - 250 ملرد، 2006 جىلى 450 ملرد تەڭگە بولىنگەن، ال ونىڭ تالان-تاراجعا ءتۇسىپ جاتقانىندا ەسەپ جوق. وقۋلىققا بولىنگەن قارجىنىڭ 50%-ى تالان-تاراجعا تۇسكەن كەزى بولعان جانە ساتىلۋعا ءتيىس ەمەس وقۋلىقتار ساتىلۋدا.

ءاربىر وقۋشىعا كەتەتىن شىعىن دا ءاربىر وبلىس، اۋدان مەكتەپتەرىندە ءار­تۇرلى. مىسالى: الماتى، استانا قالا­لارىندا 100 مىڭ تەڭگە كولەمىندە بولسا، كەيبىر وبلىستاردا - 40-80 مىڭ تەڭگە، ال وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ وتىرار اۋدانىندا - 88 مىڭ تەڭگە، ال شەكارالاس تۇركىستان اۋدانىندا - 38 مىڭ تەڭگە. سوندا وقۋ ستاندارتى، وقۋ جوسپارى، باعدارلاماسى بىردەي، بىراق ءبولى­نەتىن قارجى ءارتۇرلى، مۇنى قالاي ءتۇسى­نۋگە بولادى؟ سوندىقتان ءبىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قارجىنى رەسپۋبلي­كالىق بيۋدجەتتەن ءبولۋ ماسەلەسىن قويۋ كەرەك، سەبەبى ءاربىر وبلىس پەن اۋداننىڭ، سون­داي-اق اۋىلدىڭ مۇمكىنشىلىكتەرى ءار­تۇرلى. ءبىلىم مينيسترلىگى، ونىڭ رەسپۋب­ليكالىق مەكەمەلەرى جەرگىلىكتى جەردەگى وقۋ ورىندارىنا ادىستەمەلىك، پراكتي­كالىق كومەك كورسەتىپ، ءنورماتيۆتى قۇجاتتارمەن قامتاماسىز ەتۋدى قويعان، قانداي جوبالارعا قارجى كوپ بولىنەتىن بولسا، سونى قامتۋ جاعىنا شىققان، ناتيجەسىندە ءوز فۋنكتسيالارىن دۇرىس اتقارۋلارىنا ۋاقىت تاپپايدى.

ەرسايىن ەرقوجا،

ءبىلىم سالاسىنىڭ مامانى

ءبىلىم مينيسترلەرى

1. 1988-1993 قازانىنا دەيىن - شايسۇلتان شاياحمەتوۆ

2. 1993-1994 قاراشاسىنا دەيىن - ەرەجەپ مامبەتقازيەۆ

3. 1994-1997 ناۋرىزىنا دەيىن - مۇرات جۇرىنوۆ

4. 1997-1997 قازانىنا دەيىن - يمانعالي تاسماعانبەتوۆ

5. 1997-2000 جەلتوقسانىنا دەيىن - قىرىمبەك كوشەرباەۆ

6. 1999-2000 - ۆلاديمير شكولنيك

7. 2000-2002 قاڭتارىنا دەيىن - ءنۇرالى بەكتۇرعانوۆ

8. 2002-2003 15 ماۋسىمىنا دەيىن - ءشامشا بەركىمباەۆا

9. 2003-2004 جىلدىڭ13 جەلتوقسانىنا دەيىن - جاقسىلىق كۇلەكەەۆ

10. 2004-2007 جىلدىڭ 8 قاڭتارىنا دەيىن - بىرعانىم ءايتىموۆا

11. 2007 جىلدىڭ 10 قاڭتارىنان - جانسەيىت تۇيمەباەۆ

12. 2010 جىلعى 22 قىركۇيەكتەن - باقىتجان جۇماعۇلوۆ.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى