جاقىندا «Abai.kz» سايتىندا جاريالانعان، تۇپنۇسقاسى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1915 جىلعى 2-نومىرىندە جارىق كورگەن «قازاققا الالىق قايدان كەلدى؟» دەيتىن دەرەك-ماقالادا رەسەي پاتشاسى ەكىنشى ەكاتەرينانىڭ قۇپيا جارلىعى جايىندا ايتىلىپ، ەل ىشىنە ىرىتكى سالۋدىڭ امالدارى ادەيى ويلاپ تابىلعانى باياندالادى. زياندى، وكىنىشتى سالدارى ءالى دە جويىلماي كەلە جاتقان بۇل كۇردەلى جايت قازىرگى ۋاقىتتا تاريحي، عىلىمي تۇرعىدا كوپتەن ايتىلىپ، دالەلدەنىپ جۇرگەنى ءمالىم.  ۇلتتىڭ تۇتاستىعى مەن ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەستى ومىرلەرىنىڭ ماعىناسى ەتىپ العان الاش قايراتكەرلەرى ەل بىرلىگىنە وراسان نۇقسانىن تيگىزىپ وتىرعان بۇل ىندەتتىڭ ءتۇپ تامىرىن اشىپ كورسەتۋ، ولاردان ارىلۋ جولدارىن وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى قىزمەتىندە، ەڭبەكتەرى مەن ماقالالارىندا كورسەتىپ، البەتتە كوركەم شىعارمالارى ارقىلى قالىڭ جۇرتشىلىققا جەتكىزگەنى كامىل. كەڭەستىك داۋىردە كوركەم شىعارما شەڭبەرىندە عانا قاراستىرىلىپ كەلگەن وسىناۋ تەرەڭ دە ۇلاعاتتى ەڭبەكتەرگە بۇگىنگى زامان تالابىنان تىڭ كوزقاراسپەن، وزگەشە ۇستانىممەن قارايتىن مەزگىل جەتتى دەپ بىلەمىز.

بۇل تۇرعىدا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلى تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى - «قاراش-قاراش وقيعاسىن» ايرىقشا اتاۋىمىز لازىم. شىعارمانىڭ باستى كەيىپكەرى باقتىعۇل قازاق دالاسىندا پاتشالىق رەسەي بيلىگىنىڭ ورنىعىپ، ەكى-ءۇش عاسىر بويىندا قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنەن ءوتىپ، ەندىگى بارلىق وتار ەلدەردىڭ باسىنا ورنايتىن كەپتى كيگەن تاۋەلدى قوعامنىڭ تەرەڭ دە كۇردەلى داعدارىسقا ۇشىراعاندىعىن قاپىسىز تانىتقان قۋاتتى گەروي، جاڭا ءداۋىردىڭ العاشقى حابارشىسى، باستاۋشىسى، انىعىندا ءرامىزى دەۋىمىز ورىندى.

وقىرماننىڭ ەسىندە: ون التى جاسار باقتىعۇل ون جاستاعى جالعىز ءىنىسى تەكتىعۇل ەكەۋى جاستايلارىنان جەتىم قالىپ، ناعاشى جۇرتتارىن ىزدەپ كەلىپ، قوزىباق اۋلىنىڭ سالمەن دەيتىن سوتقار بايىنىڭ ءبىرى جىلقىسىن، ەكىنشىسى قويىن باققان مالايى بولادى. كۇن-ءتۇن دەمەي، تىنىم كورمەيتىن ەڭبەكقور ەكى جىگىتتىڭ ارقاسىندا سالمەن بايدىڭ بايلىعىنىڭ ۇستەي ءوسۋى دە مولايادى. قانشا ەڭبەكتەنسە دە، اق-ادال قىزمەتتەرىنىڭ جەمىسىن كورمەي، كەرىسىنشە، كەسىر بايدىڭ ايارلىعىنان كەدەيلىكتەن ارىلماي، ول ازداي جوسىقسىز قياناتتىڭ سالدارىنان قازا بولعان ىنىسىنەن ايىرىلعان باقتىعۇل جالعىزدىق، پاناسىزدىقتان كورەرى يتشىلىك كۇن بولارىنا كوزى جەتىپ، بىرەۋدىڭ قولتىعىنا كىرمەسكە لاج جوقتىعىن باعامدايدى.

ارپالىس ۇستىندە سالمەنگە جاساعان ءىسى ءۇشىن اباقتىنىڭ ۇرەيلى ەلەسىمەن ىلەسىپ قامالاپ كەلگەن قورقىنىشتى كوپ ويدان ءتۇيىن جاساعان باقتىعۇل، ەندى قوزىباق اۋلىمەن باسەكەلەستىگى، وشتىگى بار جاراسباي بولىسقا كەلىپ، پاناسىنا الۋعا سۇرانادى. كۇش-قايراتى تولىسقان، مىقتى ەر-ازاماتتىڭ ءوزى قولاستىنا كەلىپ تۇرعانىن سەزىنگەن، تۇپكى ەسەبى ارىدە جاتقان جاراسباي اۋلى باقتىعۇلدى قامقورلىعىنا العان بولادى. قات-قابات كۇردەلى وقيعالارعا تولى پوۆەستىڭ سيۋجەتى بويىنشا، اقىرىندا جاراسباي دا وزىنە سەنىپ كەلگەن باقتىعۇلدىڭ ادال ەڭبەگى مەن ماڭداي تەرىن ابدەن پايدالانىپ، ونىڭ ۇستىنە ۇدايى بارىمتاعا جۇمساپ كەلىپ، سوڭىندا ارامزالىقپەن ارانداتىپ يتجەككەنگە ايداتپاق بولادى. شىعارمانىڭ شيرىققان شىرقاۋ كەزەڭى، قالىڭ قاتپارلى ماعىناسى مەن ۇلى شەشىمى وسى ساتتەن باستاۋ الادى.

ءوزى ءۇشىن ەمەس، وزگە ءۇشىن، سونىڭ جۇمساۋىمەن جاساعان ارەكەتى بولعاندىقتان، نەدەن بولسا دا اقپىن، مەندە ايىپ جوق دەگەن تازا كوڭىلىنە بەكىگەن باقتىعۇل ءوزىنىڭ جەكە كىناسىنىڭ جوقتىعىن ايتىپ اقتالىپ، جاسالعان ءىستىڭ ءبارى «پارتيا ءۇشىن»، دەمەك، جاراسباي بولىستىڭ جۇمساۋىمەن بولعانىن بىلدىرە وتىرىپ ايتقان ۋاجىنە ارسىز بيلەر قۇلاق اسپايدى. قاراپايىم شارۋا ادامى، سەنىپ كەلگەن، قورعانىڭ، قامقورشىڭ بولام دەگەن ۋادەسىن العان مىرزاسىنا ادالدىقپەن قىزمەت ەتۋدى عانا ويلاعان، بولىس-بيلەردىڭ، ونىڭ ار جاعىندا تۇرعان پاتشالىق ۇلىقتاردىڭ قيتۇرقى، ارامزا ىستەرىنەن ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك ورنىنا سايكەس مۇلدە الىس تۇرعان باقتىعۇل باسىنا تونگەن قاتەردىڭ ءبارى دە تاپ سول جاراسبايدىڭ جوسپارىمەن جاسالىپ، ونىمەن اۋىز جالاسقان ارامزا بيلەردىڭ ارام قولىمەن ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن اڭداي المايدى.

ال، وسىنداي قولاستىنداعى ءوز ادامدارىن ءوزى اياق-قولدارىن بايلاتىپ ۇستاتىپ، جەر اۋدارتۋعا باسىبايلى ءماجبۇر بولىپ وتىرعان سول بولىس جاراسبايدىڭ ءوزى پاتشالىق ۇلىقتاردىڭ قولبالاسى، ايتقانىن ىستەپ، ايداعانىنا كونۋگە ءتيىس تاۋەلدى، قاقىسىز، ۋاكىلەتتىكسىز، قورعانسىز قۋىرشاق. بۇلاردى «داعدىلى ادەتپەن قوقان-لوققى جاساپ قورقىتىپ، جالىندىرىپ، ارادا پاراعا قالتانى تولتىرا جۇرەتىن» ۇستەرىنەن قارايتىن وتارلىق بيلىك وكىلدەرى تۇر.

قازىرگى قوعامنىڭ وزىندە جاعىمسىز سيپاتتاعى ەلەۋلى الەۋمەتتىك پروبلەماعا اينالىپ وتىرعان «پارا» ۇعىمىنا ارنايى توقتالاتىن بولساق، وسى جۇقپالى ىندەتتىڭ تامىرى پاتشالىق وتارلىق بيلىك جۇيەسىنەن تارالعاندىعىنا م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىنان تاعى ءبىر كوز جەتكىزەمىز.

باقتىعۇل بيلەردىڭ كەسىگى ايتىلاتىن ەڭ سوڭعى ساتتە عانا جاراسبايدىڭ بۇعان جۋان موينىن بۇرماستان، كورمەگەنسىپ تەرىس قاراپ ءوتىپ بارا جاتقانىن كورگەندە «قاپ» دەپ وكىنىپ قالادى.

كورنەۋ تۇرعان قياناتتى، ادەيى ارسىزدىققا جەڭگىزىپ، ارامدى اقتىڭ ۇستىنە نە ايلامەن بولسا دا شىعارامىز دەپ، جۇمىلا قارايىپ العان بيلەر مىڭ باتپان جاۋىزدىقتى ۇياتسىز، ارسىز قالىڭ كەۋدەمەن ورگە سۇيرەپ، جازىقسىز باقتىعۇلعا جاراسبايدىڭ ءوز قۇلقىنىنا كەتكەن ۇرلانعان مال باسىن تولىق وتەۋمەن بىرگە ءۇش جىل اباقتى كەسەدى. 

بيلەردىڭ كەسىمى سول كۇنى ورىندالاتىن بولىپ، قول-اياعىنا كىسەن سالىنباق بولاتىن كەزدە، باقتىعۇل قاشىپ شىعادى. بۇدان كەيىن ونىڭ ءومىرى ەلدەن، جۇرتتان بەزىنگەن، تاۋ ءىشىنىڭ جابايى تاعىسىنىڭ كۇيىنە تۇسەدى.

قاشىپ شىققان كۇننەن باستاپ باقتىعۇلدىڭ ويىنان اباقتى شىقپايدى. سول قورقىنىشتى اجال: اباقتىنىڭ شويىن ەسىگى، قاراڭعى تاس قابىرعاسى. «تىرشىلىكتى تەمىر تۇزاقتىڭ ىشىنە سالىپ، ءتىرى شىعارمىن دەپ ويلاعان جاننىڭ كورگەن كۇنى بار بولسىن. ودان ءولىم ارتىق، ءبارىبىر بۇل دا ءولىم. لانەت، لانەت بولسىن بۇل كۇيگە، بۇل كۇنگە!..»

باقتىعۇلدىڭ ەندىگى جاعدايى الاشتىڭ ارداقتى پەرزەنتى، ايگىلى اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ «سۇم ءومىر – اباقتى عوي سانالىعا» دەيتىن فيلوسوفيالىق اششى تۇجىرىمىمەن تولىق ۇندەسەدى. «قاراش-قاراش وقيعاسىنىڭ» اۆتورى باقتىعۇلدىڭ باسىنداعى كۇي ارقىلى ۋاقىت وتكەن سايىن وتارلىق قۇرساۋى قاتايىپ، جان-جاقتان قاۋسىرا قامالاپ كەلە جاتقان بۇكىل قازاق دالاسىنىڭ ەندىگى قازاقتىڭ وزىنە پانا بولۋدان قالىپ، تۇتاس، اسپان استىنداعى اباقتىعا اينالىپ بارا جاتقانىن مەڭزەپ وتىرعانى انىق. سوندىقتان كەيىپكەرىنىڭ ويى ارقىلى مۇنداي ومىرگە لاعىنەت ايتقىزادى. اباقتىنىڭ سۋىق ەلەسىمەن قاتار، سوعان اكەلىپ وتىرعان، قازىردە كۇنى-ءتۇنى، تىنىم تاپقىزباي مۇنىڭ ارتىنا تۇسكەن، انىق قاس دۇشپانىنا اينالعان جاراسبايدىڭ جاۋىز، جۋان جوتاسى كورىنەدى. 

نە قىلسا دا ۇستاتپايمىن، قولىڭا ءتىرى تۇسپەيمىن... ەگەر ءتىپتى بولماي بارا جاتساڭ، جاراسباي، كورەرمىن!... – دەگەن بايلاۋعا كەلەدى.

تاعى ەكەش تاعىعا دا، جابايى اڭ-قۇسقا مەكەن بولعان تاۋ-تاستىڭ ءوزى باقتىعۇلعا پانا بولماۋعا اينالعان. جاۋ كوپ، جاتتىڭ جان-جاقتان قاماپ، بۇقتىرىپ، ىقتىرىپ وتىرعان تەگەۋرىندى ىقپالىنا امالسىز كونگەن جاقىننىڭ ءوزى، اعايىن-تۋىس، قىسقاسى، بارشا قازاق اتاۋلىنىڭ ءوزى جالعىز باقتىعۇلعا جاۋ بولىپ شىققان. ءدال مۇنداي كەپتى باسىنان وتكەرگەن اتاقتى ءانشى-سازگەر ءماديدىڭ «سايىڭنان سايعاق قۇرلى پانا تاپپاي» دەيتىنى دە وسى كەزەڭ. باقتىعۇلدى اباقتىعا جاپقىزعانشا، اسىن دۇرىستاپ ىشە الماي وتىرعان جاراسباي بولسا، ونىڭ بۇل ارەكەتى، انىعىندا، باقتىعۇلدىڭ كوزىن قۇرتۋعا بەكىگەن اتا جاۋلىق، جەكە وشپەندىلىكتەن ەمەس، قالاداعى ۇلىقتاردىڭ وتارلىق بيلىك وكىلدەرىنىڭ الدىمەن مۇنىڭ ءوز باسىن ايىپتاپ، قورقىتىپ، ۇركىتىپ وتىرعاندىعىنان شىققانى ءمالىم. وسىلايشا، «بولىس» («ۆولوستنوي») ءتارىزدى قولدان جاسالعان ماردىمسىز بيلىك ينستيتۋتى ارقىلى، وعان قولىندا مالى بار باي ادامدار قاتارىنا جاتاتىن، بىراق نەگىزىنەن، ءتىپتى حات تا تانىمايتىن نادان الدەكىمدەردى تاعايىنداتىپ، پاتشالىق بيلىك قازاق حالقىن قىرىق بولىككە بولۋمەن قاتار، ارالارىنا وت تاستاپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋ، اباقتى، تۇرمەمەن ۇرەيىن الىپ ويىنشىققا اينالدىرۋعا جەتكەن.

مۇنداي «ۇلكەن ويىن»، ياعني يمپەريالىق ساياسات ءۇشىن جەكەلەگەن ادام تۇرماق، ءبۇتىن ءبىر حالىقتاردىڭ تاعدىرى تۇككە تۇرمايتىنى، ەسەپكە الىنبايتىنى تاريحتان ءمالىم. ءوز جەرىندە، اتا-بابا مەكەنىندە، اعايىن-جۇراعاتتان، بالا-شاعاسىنان تىرىدەي ايىرىلىپ قاشقىن بولىپ كەتكەن باقتىعۇل عانا ەمەس، ءبىر قاراعاندا ەسەبى تۇگەل، قارنى توق، ۋايىمى جوقتاي كورىنەتىن جاراسباي، ءسات، سالمەندەردىڭ ءوزى – قاقىسىز، دارمەنسىز توپ. ايىرماسى بۇلار - لاقتىرعان سۇيەككە تالاسقان اۋىل يتتەرىندەي بولماشى بيلىككە، بايانسىز بايلىققا تالاسىپ، سول جولدا تالاي ارامدىق، زورلىققا باتىپ، الدەرى كەلەتىن كەدەي-كەپشىكتەردى قۇرباندىققا شالىپ، وزدەرى جاقساتتى كىسى اتانباق. ولاردىڭ بۇل ىسىنەن باقتىعۇل سياقتى تالاي جالعىز-جارىم ازاماتتار، انىعىندا، جيناقتاپ كەلگەندە، بارشا قارا حالىق قيسپاسىز قورلىق، ارىلماس ازاپ كورىپ، زارداپ شەگۋدە.

باقتىعۇل جاۋلارىنا قارسى قانشالىقتى كەكتەنىپ، زىعىرى قايناپ، قانى تاسىپ كەلسە دە، شاماسى جەتپەيتىنىن ءبىلىپ، قاشۋدان باسقا ايلا تابا الماي دىڭكەسى قۇريدى. دۇنيە استى-ۇستىنە كەلىپ، اۋدارىلىپ تۇسپەسە، اقىرزامان بولماسا، بۇگىنگى مۇنىڭ قارسىسىندا تۇرعان مىقتىعا مۇنىڭ قارعىسى جەتپەيتىن سياقتاناتىن.

ءوزى از اۋىل، كىرمە اتانعان شاعىن ەلدەن شىققان بولعاندىقتان باي، جۋان اۋىلداردان، ار جاعى قالانىڭ ۇلىعىنان ەسە دامە قىلۋ، تەڭدىك سۇراۋ قاشقىن اتانعان وزىنە ساناسىزدىق سياقتى.

ءتىرى جانعا قاستىق قىلۋدى بىلاي قويىپ، ەندى ادام بالاسى اتاۋلىعا كەلىن بولىپ، تاۋدىڭ اڭى سياقتى جالعىز جاتىپ جۇرگەن كۇنىن دە كوپ كورەتىن بولدى. «ولتىرمەي، جەرگە تىقپاي، تىنبايمىن» دەگەن نيەت كورىندى.

ارتىنان قالماعان قۋعىن باقتىعۇل تالعارداي جايىنعا اكەلىپ تە قامايدى. ءولىم قۇشاعىنا ءتۇسىپ، اعىن سۋدان ءوزى اۋپىرىمدەپ امان قالىپ، ەندىگى جالعىز سەنەرى، جالعىز سەرىگى مەن سوڭعى تىرەگى - استىنداعى اتىنان دا ايرىلدى. ء«ولىپ-تىرىلگەن كىسىدەي بولىپ، «مىنا سياقتى يتشىلەپ جۇرگەن تىرشىلىكتەن بىزدەي كىسىگە ولسەك تە تۇك ەتپەيدى ەكەن» دەگەن بايلامعا كەلدى.  سوندا ولىمگە بەكىنگەن جاننىڭ ارتىندا قالىپ بارا جاتقان سۋىق، جاۋ دۇنيەگە، مەيىرىمسىز تىرشىلىككە بارىنشا سۋىنىپ، نارازى بولعان كەگى قاينادى. بار دۇنيەدەن قۋىلىپ شىققان، قۇلازىعان جالعىزدىق جۇرەگىمەن بارلىق باسى امان، مالى تۇگەل، جانى راقاتتاعى بولىس سياقتىلارعا مىڭ رەت لاعنات وقىپ، قارعىس ايتتى. سونى ايتۋمەن بىرگە، وسى بۇگىنگى نيەتكە بەكىندى.

بۇل ىستەمەك نيەتى باقتىعۇلدىڭ بۇرىننان ويلانعان نارسەسى ەمەس-ءتى. جۋانداردىڭ ىستەگەن ارامدىعى، قورلىق-زورلىعى شەكتەن استى. اۋىر ءتيدى. پالەگە، جامانشىلىققا وزدەرى سۇڭگىتىپ جىبەرىپ، اياعىندا سول جولدا مۇنى قۇربان قىلىپ، وزدەرى جاقساتتى كىسى بولىپ قالدى. ول بولا بەرسىن. تالاي باقتىعۇل سياقتى جالعىز-جارىم كەدەي-كەپشىكتىڭ كورىپ جۇرگەن قورلىعى. 

ء…وزىنىڭ ويلاعان نيەتىنە  باقتىعۇل ورتا قاراشتى سايلاعان سوڭ، سونىڭ ءيىر-ءيىر تۇمسىقتارىن، قيىن قاپتال جولدارىن، ات جاسىراتىن ۇرى قويىن، جالتارىس شاتتارىن، توعايلارىن كەزىپ ارالاپ بايقاعان. باقتىعۇلدىڭ ءوزىنىڭ يەن تاۋ ىشىندە قاشقىن بولىپ جۇرگەنىندە ءوزى بۇرىندا ارالاسقان بىرەر تانىس ادامدارىنىڭ ۇيىنە كەلىپ قونىپ كەتىپ، ولاردان ەل جاقتان حابار العىزىپ، سوندا جاراسبايدىڭ جاقىن كۇندەرى جاس توقالىن الىپ قايتاتىنىن بىلگەن. قازىرگى كۇندەرى قاراش اسۋى ارقىلى جۇرەتىن سونىڭ جولىن توسۋدا.

  ...مۇز تاۋ مۇنىڭ ىشىنە مۇزداي قايرات كىرگىزدى. اسىققان قول، دايىنداپ ۇستاپ وتىرعان قارۋدى سىعىمداپ قىسىپ قويدى. كۇزدىڭ سالقىن كۇنىندە توڭازىپ كوك تەمىر سۋىق كۇيگە ءتىل قوسقانداي بولدى.

...تاستاي تۇيىلگەن قاباقتى ءبىر جازباستان، قالىڭ قارا مۇرتتى، شوقشا ساقالدى يەگىن بەردەنكەنىڭ قۇنداعىنا اكەلىپ جاتقىزدى. كوك جوتەلدەي تيەتىن سەنىمدى بەردەڭكە بۇل ۋاقىتتا قۇلاعى قايرىلىپ، نىساناعا قۇرىلىپ قالعان. .. بايگى شابداردىڭ ۇستىندە قالىشتاي جاس توقالىن ۇزاتىپ الىپ كەلە جاتقان بەلگىلى زور، جۋان دەنەلى بولىستىڭ قىزىل-كۇرەڭ جۇزىندە باقىتىنىڭ شەگىنە جەتكەن ىرزالىق جۇبانىش ساۋلەسى بار سياقتى... شابدار قاتارعا كەلىپ، ەندى ىرعالىپ قيىس وتە بەردى.

سول ۋاقىتتا اسىعىپ تۇرعان ساۋساق جىڭىشكە سۋىق تەمىردى نىعىزداپ قىسىپ قالعاندا، قارعىس وعى كۇرس ەتتى... ۇلكەن دەنەلى بولىس شىرەنىپ بارىپ شالقاسىنان قۇلاپ ءتۇستى».

اۆتوردىڭ وسىناۋ «قارعىس وعى» دەگەن ءبىراۋىز سوزىندە، جالعىز تۇيىنىندە بۇتىندەي شىعارمانىڭ تۇجىرىمى جاتىر. بۇل قارعىس وعى بارشا زۇلىمدىق اتاۋلىعا، ادىلەتسىزدىك پەن ارامدىققا، قاتىگەزدىك، جاۋىزدىقپەن قاتار جۇرەتىن قىلمىس اتاۋلىعا قارسى اتىلعان كەك وعى.

ءسات، سالمەن، جاراسبايلار سياقتى ارامزا جۋاندار توبى باقتىعۇل جانە ول سياقتى مىڭداعان، ميلليونداعان ەڭبەك ادامدارىنىڭ ازاماتتىق نامىسىنا، ادامدىق بولمىسىنا ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، دۇركىن-دۇركىن ءتيىپ، ۇزبەي قورلاي بەرگەندىكتەن، ىزا-كەگىن وياتىپ، الدىمەن سالمەننىڭ جىلقىسىن العان الەۋمەتتىك قيمىلعا, اقىرىندا جاراسبايدى اتىپ ولتىرگەن ساياسي قارسىلىققا ۇلاستى.

«قاراش-قاراش وقيعاسىن» تالداۋ تاقىرىبىنا العان بۇرىنعى كەڭەستىك ءداۋىر كەزىندەگى زەرتتەۋشىلەر باقتىعۇلدىڭ ارەكەتىن جالعىز ادامنىڭ ءىسى،  تاپتىق كۇرەس، كوتەرىلىس دەڭگەيىنە جەتە المادى دەگەن ماعىناداعى بىرجاقتى پىكىردە بولعاندىعى ءمالىم. ارينە، بۇكىل ەلدى قامتىپ، مەملەكەتتىك اۋقىمدا جۇزەگە اسىرىلاتىن تاپتىق كۇرەس، حالىقتىق كوتەرىلىستىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ ابدەن ءپىسىپ جەتىلگەن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي سەبەپتەرى، تاريحي، كەزەڭدىك العىشارتتارى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان «قاراش-قاراش وقيعاسى» حالىقتى كوتەرىلىسكە شاقىراتىن ۇندەۋ نەمەسە قۇزىرحات  ەمەس، ادەبي كوركەم شىعارما بولعاندىقتان، ونداعى ەڭ ماڭىزدىسى – بەلگىلى ءبىر وقيعا جەلىسى ارقىلى يدەيا ۇسىنۋ، تۇجىرىم جاساۋ جانە ولاردىڭ وقىرمانعا جەتكىزىلۋ ءتاسىلى، ءتىل شەبەرلىگى، كوركەمدىك قۋاتى، ەڭبەكتىڭ كونتسەپتسيالىق ماقساتى بولىپ تابىلماق. شىعارما – بارشا ادامزات قوعامىنىڭ دامۋ جولىنا ءتان ونىڭ كۇنگەيى مەن كولەڭكەلى تۇستارىن، قايشىلىقتار مەن قاقتىعىستاردىڭ تامىرىن تانۋعا جول اشىپ، اسىرەسە وعان ەڭ الدىمەن سەبەپ بولاتىن قورلىق پەن قيانات، زۇلىمدىق پەن قىلمىس، ساتقىندىق پەن ايارلىق كاتەگوريالارىنىڭ سيپاتىن ارشىپ كورسەتكەن.

باقتىعۇل وزىنە، وتباسىنا قارسى جاسالىپ وتىرعان جاۋىزدىقتارمەن بىرنەشە مارتە بەتپە-بەت كەلسە دە، مۇنىڭ بارلىعىنا ادال ەڭبەگىمەن ەل قاتارلى كۇن كورىپ، قاراپايىم ءومىر ءسۇرۋدى ماقسات تۇتقان ەر-ازامات، جار، اكە، قايراتتى، قۋاتتى تۇلعا رەتىندە بارىنشا توزىمدىلىك تانىتتى. ول تۋمىسىنان كۇرەسكەر، توڭكەرىسشىل، اقىر سوڭىندا قىلمىسكەر بولىپ دۇنيەگە كەلمەگەن. ءوزىنىڭ ار-ۇياتى، ادامدىق بولمىسى تازا بولعاندىقتان، وزگەلەردەن دە سونى كۇتىپ، سەنىپ وتىرعان، ۋادە، كەپىلدىك بەرگەن مىرزاسىنىڭ جۇمساۋىمەن جاساعان ءىس-قيمىلدارى ءۇشىن ەشبىر قاۋىپ-قاتەر ويلاعان جوق. وسىنداي ادال ازاماتتى بۇكىل اۋلەتىمەن قوسا قۇربان ەتىپ، جاراسبايلاردى ويىنشىق قىلىپ وتىرعان زۇلىمدىق ۇياسى تىم الىستا، سوناۋ يمپەريا ورداسىنان تارايتىن الاپات، جاھاندىق اۋقىمداعى تالاس-تارتىس، باقتالاستىق پەن اشكوزدىكتەن تۋىنداپ جاتقانىن باقتىعۇل، ارينە، بىلگەن جوق. بىراق ول ءوز جاۋلارىن انىق تانىپ،  باسىنا تۇسكەن قيانات اتاۋلىنىڭ بارلىعىنا قارسى وق اتقان ساياسي بيىككە كوتەرىلدى. باقتىعۇلدىڭ جەكە ادام رەتىندە وي-ساناسىندا، ىشكى الەمىندە توڭكەرىس جاسالدى. ول ەڭ اقىرعى، ەڭ قاۋىپتى ارەكەتكە باردى. ونىڭ ارتىنان ءوزىن بەر جاعى اباقتى، ال ار جاعىندا ءولىم جازاسى كۇتىپ تۇرعانىن، شاڭىراعىنىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، جارى، بالا-شاعاسى قايىرشىنىڭ كۇنىن كەشىپ قاڭعىپ كەتەتىندىگىن دە بىلەدى. بىراق، بۇدان باسقا بارار جەر، باسار تاۋ قالماعان. تاريح بارىسى كۇرەس پەن توڭكەرىس، اقىرىندا سوعىسقا اپارىپ سوعاتىنى قوعامداعى قايشىلىقتاردىڭ ەڭ سوڭعى ساتىسى رەتىندە تىعىرىققا تىرەلگەندىكتەن، شاراسىزدىقتان كەلىپ تۋىندايتىندىعىن كورسەتەدى. شىن مانىسىندە ول، قاي جاعىنان الىپ قاراعاندا دا، اقتاپ بولمايتىن اۋىر قىلمىستارمەن قاتار جۇرەدى، البەتتە ادامزات ءۇشىن زور اپات، وراسان تراگەديا. شەگىنە جەتە شيرىققان قارسى تۇرۋشىلىقتىڭ قاي تۇرىندە بولماسىن ەكى جاق ءبىر-ءبىرىن اياۋشىلىقسىز جويىپ قۇرتۋعا تىرىسسا، ونىڭ اينالاسىندا وزگە دە الەۋمەتتىك، قوعامدىق  توپتاردىڭ بارلىعى دا ءسوزسىز زارداپ شەكپەك.

باقتىعۇل - ءوز ورتاسىنداعى، اعايىن-تۋىس اراسىنداعى احۋالعا، وتباسى-شاڭىراق كۇيى مەن جەكە باسىنىڭ جاعدايىن بارلاپ-بايىپتايتىن، مۇنىڭ بارلىعىنا سالماقتى ويمەن، سىن كوزبەن قاراۋعا قابىلەتتى جان. باسىنا تۇسكەن ادىلەتسىزدىكتىڭ قايدان، كىمنەن بولىپ جاتقانىن تۇيسىنەدى. ول - نامىسى سونبەگەن، جىگەرى جاسىماعان، قۇلدىق مىنەزدەن ادا، ورايى كەلسە ەل ىسىنە ارالاسىپ، مالشى-جالشىلىقتان جوعارى تۇرعان قيىن شارۋالاردى دا شىر اينالدىرىپ اكەتۋگە دايىن; ساۋاتى بولماسا دا الەۋمەتتىك ىستەردى اتقارۋ دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن كوكىرەگى وياۋ ازامات. تاعدىردىڭ ماڭدايىنا جازعان كەدەي اۋلەتتەن شىققان، ساۋات اشىپ وقۋعا مۇمكىندىگى تۋماعان، اعايىن-جۇراعاتىنىڭ ءبارى دە مالشى قۇل ەسەپتى بولعاندىقتان، ءبىر دە ءبىرى ۇلتاراقتاي بولسا دا جەرگە يە ەمەستىگىن بىلەدى. ول «سولاردىڭ كونگەن سورىنا مەن كونبەسەم دەپ، ومىردە تالاي تالپىنىپ كورىپ ەدى. بۇل وزگە اعايىندارىنان جىگەرلى، ەر ەكپىندى، ەستىرەك بولدى. زامانى تۋرا بولسا، ءتاۋىر ادامنىڭ ءبىرى بولارلىق اقىل-سەزىمى، ءتىل ورامى دا بار. بۇل كورگەن الەم - كوشپەلى اۋىل تىرلىگىندە زورلىقشى كوپ سوتقارعا ەسەڭ كەتپەس ءۇشىن ەتەك العان قالىڭ ىرگەڭ بولۋ كەرەك.  ايتپەسە، سەن – كوزگە تۇرتكى; سەن – ەل ىشىندەگى ساياق-ساندىرا، كىرمە...»

باقتىعۇلدى تاۋەكەلگە بەل بايلاتىپ، قولىنا قارۋ العىزىپ، جالعىز بولسا دا جانكەشتىلىكپەن جاساپ وتىرعان ىسىنە جەتكىزگەن جايتتار، ءدال وسىلايىنشا بۇكىل جەر بەتىندەگى مىڭداعان، ميلليونداعان ادامداردىڭ كۇرەسكە شىعۋىنا سەبەپ بولارلىعى كامىل. «قاراش-قاراشتاعى» ادامدىق بولمىستى قورلاپ وتىرعان الاپات ادىلەتسىزدىككە ەندىگى ءتوزۋدىڭ، ارى قاراي كونۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى، شىڭىراۋعا قۇلاتار شەككە الىپ كەلگەن شيرىققان شىندىق باقتىعۇلدىڭ شاڭىراعىنىڭ باسىندا عانا ەمەس، كەز-كەلگەن ۋاقىتتا دۇنيەنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولماسىن ادام بالاسىنىڭ باسىنا ءتۇسۋى حاق.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، م.اۋەزوۆ شىعارماسىنىڭ ۇلىلىعى دا وسىندا.

قازىرگى ۋاقىتتا الەم ءوز دامۋىنىڭ وركەنيەتتى كەزەڭىنە كوشتى دەگەن زاماننىڭ وزىندە الەۋمەتتىك قايشىلىق پەن قارسىلىق، قوعامداردىڭ داعدارىسى تەرەڭدەي كەلىپ، ءىرى ساياسي تەكەتىرەستەرگە اكەپ سوعۋى بۇعان ناقتى دالەل بولا الادى.

جاراسباي ولگەن سوڭ قالانىڭ ۇلىعى دا، جانىستىڭ جۋانى دا جابىلا سوڭىنا تۇسكەن باقتىعۇل اقىرى اباقتىعا قامالادى. ازاماتى قول-اياعى كىسەندەلىپ قاماۋعا الىنىپ، ازىن-اۋلاق بار مالى تالان-تاراجعا تۇسكەن سوڭ، ارتىندا قالعان شيەتتەي بالا-شاعاسى تورعايداي شىرىلداپ، شاڭىراعى قايىرشىنىڭ كۇيىنە ءتۇسىپ، قورعانسىزدىق كۇيدە قاڭعىپ قالادى. قاتىش كىشى بالالارىن الىپ، قالاداعى ءبىر بايدىڭ ۇيىنە جالشىلىققا كەتەدى. باقتىعۇل ۇلكەن ۇلى سەيىتتى قاسىنا الادى. ەندىگى اكەسىمەن بىرگە اباقتىعا بويى ۇيرەنە باستاعان سەيىتتى  افاناسي دەگەن ءبىر جاستاۋ ورىس جىگىتى جازۋعا ۇيرەتە باستايدى. كىشكەنتايىنان ويلى، زەرەك وسكەن سەيىت سەزگەنى مەن بىلگەنىن ىشىنە عانا ىركىپ جىيا بەرگەندەي، كەيدە ۇندەمەي وتىرىپ-وتىرىپ سەبەپسىز جىلايدى... قاعاز، كىتاپقا كوپ قارايدى... تىعىلىپ ءوسىپ كەلە جاتقان قارا بالا ءوز باسىنا ەرتە باستان كۇن تۋعانىن سەزەدى. بالانىڭ كوز الدىنان اكەسىن جابىلا ساباعان، دولدانىپ قۇتىرعان كۇشتى ۇلكەندەر كەتپەيدى. بەتىنەن قان سورعالاپ، سۇپ-سۇر بولىپ دىرىلدەپ تۇرعان اكەسىن كورەدى. سول سۋرەت دەنەسىن مۇزداتىپ قالتىراتقانداي بولادى. العاشقى كۇندەرى ىلعي تۇسىنەن شوشىپ ويانىپ ءجۇردى. باقتىعۇلدىڭ ەندىگى بار ايتاتىنى: وقۋ وقى، سەنى بىردەڭەگە جەتكىزسە – سول جەتكىزەدى دەپ، ەندىگى ءوزىنىڭ كوزى جەتكەن ءتۇيىنىن وسيەت ەتەدى.

ءوزىن وقىتىپ جۇرگەن اپاناستىڭ – سەيىتجان، قالاي، سەن اۋىلدى ساعىنادى ما؟ دەگەن سۇراعىنا، «جوق، اۋىلدان اباقتى جاقسى» دەپ بەرگەن جاۋابى سول اباقتىدا وتىرعان كارى-جاس،  ورىس-قازاقتىڭ بارلىعىن تاڭعالدىرىپ، شوشىتىپ، تەرەڭ كۇرسىنتەدى.

باقتىعۇلدىڭ تاعدىرى شەتسىز-شەكسىز كەڭ دالاسى، «سايىنان سايعاق قۇرلى پانا تاپپاي»، جەل قۋعان قاڭباقتىڭ كۇيىنە كوشىپ، ول ازداي جازىقسىز ازاماتىنان تىرىدەي ايىرىلىپ وتىرعان شاڭىراعىنىڭ ورتاسىنا ءتۇسۋى جاراسباي ءتارىزدى بولىستىڭ ارام ويىندا شەشىلىپ، ونىڭ ايتاعىنداعى بەيشارا بيلەردىڭ قولىمەن ىسكە اسىرىلىپ جاتسا، مۇنىڭ ءبارىنىڭ ار جاعىندا بۇكىل بولىس-بيلەردى ءبىر-اق كۇندە ۇركىتىپ، قويداي ءيىرىپ، ايتقانىنا كوندىرىپ وتىرعان يمپەريالىق بيلىك مەكەمەلەرىنىڭ جىمىسقى ارەكەتى جاتىر. وتارلىق بيلىكتى ورناتۋ ۇستىندە پاتشالىق شەنەۋنىكتەر ءوز جەكە باستارىنىڭ قۇلقىندارىن دا ءبىر ساتكە ۇمىتپاي، قازاق بايلارىنان پارا الۋ، حالىقتان جاسىرىن جانە ونىڭ مۇددەسىنە مۇلدە قايشى ارەكەتتەر جاساۋ، وتىرىك ايتۋ، الداپ-ارباۋ، ىرىتكى سالۋ، قاناۋ سياقتى قوعامنىڭ ءداستۇرلى قالىپتى دامۋىن بۇلدىرەتىن زارارلى جۇيەسىن ەنگىزگەنىن ءبىز مۇحتار اۋەزوۆ شىعارمالارىنان، اسىرەسە «قاراش-قاراش وقيعاسى»، «قيلى زامان» پوۆەستەرىنەن جانە باسقا دا ۇلى ەڭبەكتەرىنەن تاعى ءبىر كوز جەتكىزەمىز. راس، ەلدىڭ جالپى تاريحىندا، قوعام ومىرىندە، اسىرەسە بيلىك وكىلدەرى، اۋقاتتى ادامدار اراسىندا ءبىر-بىرىنە قىمبات، قۇندى زاتتار بەرۋ، ءارتۇرلى، سونىڭ ىشىندە ساياسي، الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق، تۋىسقاندىق  ماقساتتاردا سىي-سياپات جاساسۋ سالتى ەجەلدەن قالىپتاسقاندىعى جوققا شىعارىلمايدى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن قالماي جالعاسىپ، بۇگىنگى قوعامنىڭ دا جاعىمسىز سيپاتىنىڭ بىرىنە اينالعان قىلمىستىق ماندەگى پارا ۇعىمى پاتشالىق بيلىك شەنەۋنىكتەرىنىڭ ەنگىزۋىمەن تۇپكىلىكتى قالىپتاسقاندىعىن اڭعارامىز. كلاسسيكالىق تۇرعىدا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى زاڭ شىعارۋشىلىق، اتقارۋ، جانە  سوت بيلىگىنەن تۇراتىندىعىن ەسكەرسەك، جوعارىدا ايتىلعانداي، قازاقتىڭ ءوز اراسىندا اتقارۋ بيلىگى بولىستىق دەڭگەيگە دەيىن تومەندەپ، سوت بيلىگى سول بولىستىقتىڭ شەڭبەرىندە عانا ىسكە اسىرىلاتىن، بولىستىڭ جەكە وزىنە باعىنىشتى بولىپ قالعان دارمەنسىز بيلەرگە جۇكتەلدى، ال زاڭ شىعارۋ سالاسى تولىق يمپەريانىڭ قۇزىرەتىندە بولاتىن.

بولىستاردىڭ سايلانۋى، ورنىندا قالۋ ءۇشىن قايتا سايلانۋى، قولىنداعى بيلىگىن اتقارۋى ويازعا باسىبايلى باعىنىشتى بولعاندىقتان، سودان كەلىپ شىعاتىن دارمەنسىزدىك، وزدەرىنە دەگەن سەنىمسىزدىك احۋال قالىپتاسىپ، ۋاقىت وتكەن سايىن بەكي ءتۇستى. باقتىعۇلدىڭ اقتىعىن كورىپ-بىلە وتىرىپ شىمىرىكپەستەن اباقتىعا كەسكەن جاراسبايدىڭ جاعىمپاز بيلەرى قازاقتىڭ بايىرعى «تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق» دەيتىن، قارا قىلدى قاق جارعان بيىك تۇلعالى بيلەر ينستيتۋتىنىڭ تۇپكىلىكتى جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا قاراقان باستارىنىڭ قامىن ويلاۋدان اسا المايتىنداي تومەن دەڭگەيگە قۇلدىراعان وپاسىز بيسىماقتاردىڭ پايدا بولعاندىعىن بىلدىرەدى. بۇلاردىڭ دا قۇلقىنى پاراعا، ارام اسقا ۇيرەنىپ بارادى. وسى ىندەتتىڭ قوعامدا باتپانداپ كىرگەندىگىنىڭ وكىنىشتى بەلگىلەرى قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن كورىنىس بەرەتىندىگىن جوققا شىعارا المايمىز.

مۇنداي جاعدايدى قولدان جاساپ، بولىستاردىڭ تاۋەلدىلىگىن بارىنشا پايدالانۋعا تىرىسقان پاتشالىق شەنەۋنىكتەر جاسقانتۋ، قورقىتۋ جولدارىمەن ولاردى ۇنەمى ۇرەيدە ۇستاۋدى ادەتكە اينالدىردى. راسىندا، سول ءبىر سۇر زامانداردا بيلىك بۇتاعىندا وتىرعان ادامداردى عۇمىر بويى قورقىنىش سەزىمى بيلەگەنى، ءتىپتى اق پاتشانىڭ وزىنەن باستاپ، ساتىلاي كەلگەندەگى ەڭ تومەنگى بۋىندا تۇرعاندارعا دەيىن جەتەتىندىگى رەسەيدەگى ساياسي ويدىڭ، سونداي-اق ورىس ادەبيەتىندەگى ەڭ ءبىر وزەكتى تاقىرىپ ەكەندىگى بەلگىلى.

«رەسەي 1839 جىلى» دەپ اتالاتىن كىتابىندا ماركيز دە كيۋستين نيكولاي I تۋرالى «ونىڭ بەت-الپەتىندەگى مازاسىز قاتالدىق»  ماڭايىنداعى ادامداردى ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن قاجەت، سونىمەن بىرگە بۇل قاتالدىعىنىڭ السىزدىگى ءوزىنىڭ جىگەرىن سىندىرىپ، بولمىسىن جۇمسارتىپ تاستاۋعا قابىلەتتى بولعانى ءۇشىن پاتشانىڭ ءوزىن دە قورقىتادى» دەيدى. وسىنداي بويىن ۇرەي بيلەگەن پاتشالىق شەنەۋنىكتەردىڭ ءبىرى نيكولاي گوگولدىڭ «شينەل» دەگەن اڭگىمەسىنىڭ كەيىپكەرى - ءبىر «ماڭىزدى ادامنىڭ» ءىس-ارەكەتىن تالداعان زەرتتەۋشى ي.زولوتۋسسكي بىلاي دەپ جازادى: «ونىڭ اكاكي اكاكيەۆيچكە ايعايى يمپەراتوردىڭ ۇرەيىنە وتە ۇقسايدى، بۇل ۇرەي - وزىنەن تومەن تۇرعان ادامدارعا ەركىندىك بەرۋدەن، «تابيعاتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنە» ەرىك بەرۋدەن قورقۋ. ء«سىزدىڭ قالايشا ءداتىڭىز بارادى؟ كىممەن سويلەسىپ تۇرعانىڭىزدى بىلەسىز بە؟ الدىڭىزدا كىم تۇرعانىن تۇسىنەسىز بە؟»، - دەگەن سوزدەردى ايتىپ تۇرعان، سونداعى قولاستىندا بار-جوعى ون-اق ادام جۇمىس ىستەيتىن گەنەرال ءۇشىن بۇل تىم ارتىق».

كەك وعىن اتقان باقتىعۇل ءوز ۋاقىتى ءۇشىن وتە جوعارى ساتىعا كوتەرىلدى، الەۋمەتتىك قارسىلىققا جەتتى ونىڭ ار جاعىندا ساياسي قارسىلىق پەن كۇرەستىڭ نەگىزى كورىنەدى. گەروي ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە قارسىلىق كورسەتتى. الدىمەن ءساتتىڭ جىلقىسىن ايداپ اكەتتى، كەيىن بيلەردىڭ الدىندا ىستەگەن ارەكەتتەرىن جاسىرماي، وي-پىكىرىن اشىق ءبىلدىردى، ەڭ سوڭىندا قولىنا قارۋ الىپ، ياعني قارۋلى قارسىلىق دەڭگەيىنە كوتەرىلدى.

انىعىن ايتار بولساق، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ كەڭ اۋقىمدى، قۋاتتى دا پاراساتتى كەيىپكەرى باقتىعۇل بەينەسىنەن قيلى-قيلى زامانداردا باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتان ەش مويىماعان، كەرىسىنشە، ءور كەۋدەسى قاسقايىپ تۇرىپ كۇرەسىپ وتكەن، ازات، ماڭگىلىك ەل بولۋ مۇراتىنان اينىماعان قازاق حالقىنىڭ ءوزىن كورەمىز.  

مۇحتار كارىباي.

Abai.kz