جاقىندا ناعاشى اپامىز قايتىس بولىپ، ماعان اياق استىنان وزبەكستانعا، دالىرەك ايتقاندا قاراقالپاقستاننىڭ قوڭىرات قالاسىنا ساپار شەگۋگە تۋرا كەلدى. بەس كۇننىڭ ىشىندە ۆيزاسىز كىرىپ-شىعۋعا بولادى دەگەندى ەستىگەن سوڭ، «ماڭعىشلاق-قوڭىرات» پويىزىنا بارار-كەلەر بيلەتىمىزدى الدىن الا قامداپ الدىق. قارالى شاڭىراققا بارا جاتقان سوڭ، ونىڭ ۇستىنە قاراقالپاق جەرىندە دۇنيەگە كەلىپ، ون جاسىمدا اتا كۇلدىككە قونىس اۋدارعان مەنىڭ دە اراعا 35 جىل سالىپ اعايىن-تۋىسقا العاش بارۋىم. وسىنىڭ ءبارىن ەلەپ-ەسكەرگەن جولداسىم دا تۋىسقاندارعا دەگەن ىرىم-قادەلەرىن مولداۋ الىپ، قاداۋ-قاداۋ سومكەلەرگە توعىتتى. ونىسىن ونشا قوش كورمەسەم دە، قارايعان جۇكتى كولىك كوتەرەدى عوي دەپ كوڭىل جۇباتتىم.

قالپاق بولۋدان شارشادىق...

سونىمەن تال تۇستە جولعا شىقتىق. ءبىز مىنگەن ۆاگون وزگەلەرگە قاراعاندا سۇرىقسىزداۋ، بويى دا باكەنەلەۋ ەكەن. بىراق بار «قىزىعى» مەن «شىجىعى» ىشىندە بوپ شىقتى. قاڭتاردىڭ سوڭىن الا سوققان سۋىق جەل تۇكپىر-تۇكپىردى ءتىنتىپ، تەرەزەنىڭ جاقتاۋىنا دەيىن مۇز قاتىرىپ تاستاپتى. مىنەر كەزدە قىزدى-قىزدىمەن شەشىنىپ، جەڭىل كيىممەن وتىرعاندار ازدان سوڭ امالسىزدان سىرت كيىمدەرىن كيە باستادى. ەلۋدى ەڭسەرىپ قالعان، سەلەبە مۇرت جولسەرىككە توڭىپ قالعانىمىزدى، جاس بالالار اۋىرىپ قالاتىندىعىن ايتىپ ارىزدانا باستادىق. سالدەن سوڭ جالىنا باستادىق. الايدا «جاعىپ جاتىرمىننان» باسقا جاۋاپ ەستىمەدىك. ارسىز ۇيقى دا قارىن توقتا، قول-اياعىڭ جىلىدا كەلەدى ەكەن، انشەيىندە جاستىققا باسى تيسە قور ەتە قالاتىندار اڭگىمە-دۇكەنگە كوشكەن.

مەن دە كورشى ورىندا توماعا-تۇيىق وتىرعان وتىزدى ورتالاپ قالعان جىگىت اعاسىن سوزگە تارتتىم.

- اتىم - مۇرات، رۋىم - ءالىم. اتا-بابامىز سوناۋ سۇرگىن جىلدارى اقتوبەنىڭ ويىل جاعىنان كوشىپتى. اعا-اپالارىم الدەقاشان قازاقستانعا كوشىپ كەتتى. قولىمدا كەمپىر-شال بار، ونىڭ ۇستىنە شيەتتەي بالا-شاعانىڭ قامى ءۇشىن، ونشاقتى جىل بولدى، اقتاۋدا جۇمىس جاساپ ءجۇرمىن. جۇمىس تاڭدامايمىن. قورا تازالاپ، قي شىعارۋدان باستاپ، ءۇي قالاۋ، ۇستاشىلىقتىڭ نەشە ءتۇرىن ۇيرەندىم. بىراق، نەسىن جاسىرايىن، تابان اقى، ماڭداي تەرىمىزبەن تاپقان اقشامىزدىڭ تەڭ جارتىسى پوليتسيانىڭ قالتاسىندا كەتىپ كەلدى. قازاق بولساق تا «قالپاق» دەپ قورلاپ، ۇيلەرىن سالدىرىپ، قورالارىن قىمتاپ العان سوڭ، ەڭبەك اقىمىزدى بەرمەي، ۇرىپ-سوعىپ، قۋىپ جىبەرەتىندەر دە كەزدەستى. ادام يت جاندى ەكەن. بارىنە دە كوندىك.

سوڭعى جىلدارى جاعداي جاقسارىپ كەلەدى. سالىعىمىزدى تولەپ، زاڭدى تۇردە 3 ايعا دەيىن ەمىن-ەركىن جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. وسى بارا جاتقاندا دا قاراقالپاقستان جاقتاعى شەكارادان ءتۇسىپ قالىپ، تولقۇجاتىما قايتادان ۆيزا باستىرىپ، 1-2 كۇندە اينالىپ كەلەمىن، -دەدى مۇرات تىڭدايتىن قۇلاق تابىلعان سوڭ، جايماشۋاقتانىپ.

ءبىز اڭگىمەمىزدى اياقتاي بەرگەندە سەرجانت شەنىندەگى 2 پوليتسيا قىزمەتكەرى الگى «قالپاقتاردىڭ» ءبىرازىن جيىپ-تەرىپ اكەتىپ قالدى. ىشىندە مۇرات تا بار. بىراق ساپارلاسىم لەزدە ورالدى. ميىعىنان كۇلىپ قويادى.

– بۇلار جەلىلىك كولىك پوليتسياسىنىڭ جىگىتتەرى عوي، تولقۇجاتى دۇرىس ەمەستەردەن 2 مىڭنان 6 مىڭ تەڭگەگە دەيىن جيناپ الادى. قارسى كەلسەڭ ءتۇسىرىپ الىپ قالادى. امالسىز بەرەسىڭ. مەنىڭ تاجىريبەم مولداۋ عوي، ونىڭ ۇستىنە قاعازدارىم دا دۇرىس، تەز جىبەردى، - دەيدى جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ.

شەكاراداعى «شاتاق» نەمەسە 5 كەلى سارى ماي

9 ساعاتتى ارتقا سالىپ بەينەۋ ستانساسىنا دا كەلىپ جەتتىك. بەينەۋ - قاراقالپاقستان، وزبەكستان ودان ءارى تۇركىمەنستانمەن دە توعىسىپ جاتقان توعىز جولدىڭ تورابى. تەمىر جول بۇرىنعى جىبەك جولىنىڭ ەسكى سۇرلەۋىنە سالىنعان. جەرگىلىكتى حالىق نەگىزگى كۇنكورىسىن وسى شويىن جولدىڭ بويىنان تاۋىپ وتىر. بەكەتكە جەتكەن بويدا ۆاگون ءىشى بوساپ قالدى، جولاۋشىلار جاپاتارماعاي تۇسە قالىپ، جول بويىنداعى ساتۋشىلاردان اقتوبەنىڭ 5 كەلىلىك سارى مايى مەن 5 ليترلىك شەمىشكە مايىن «تالاپ» الدى دەسە دە بولادى. «باقساق باقا ەكەن» دەگەندەي، وزبەكستانعا ادام باسىنا وسىنشاما عانا تاۋار الىپ وتۋگە بولادى ەكەن. ءومىر الما-كەزەك دەگەن وسى دا. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن قازاقتار قاراقالپاق اعايىنداردان بوشكەلەپ شەمىشكە ماي ساتىپ الىپ، توننالاپ ازىق-تۇلىك تاسۋشى ەدى، ەندى جاعداي كەرىسىنشە بولىپتى. بىزگە وزبەك وكىمەتىنىڭ حالىق تۇتىناتىن ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن وزدەرىنە الىپ وتۋگە مۇنشاما شەكتەۋ قويعاندىعى تۇسىنىكسىز بوپ قالدى.

جول ۇستىندەگى پايدالى بيزنەستىڭ ءبىرى - ۆاليۋتا ايىرباستاۋ ەكەن، ۆوكزال باسىندا اقشا اۋىستىراتىن ارنايى ورىن بىزدە دە، وزبەكتەردە دە جوق بوپ شىقتى. وزبەك اقشاسىنىڭ دا قۇنى ابدەن تومەندەپ كەتىپتى. ءبىزدىڭ 1 تەڭگەمىز 20 سۋمعا جۋىقتاپتى. جول ۇستىندە 10 مىڭ تەڭگەسىن سۋمعا اۋىستىرعان ءبىزدىڭ ۇيدەگى بايبىشە اياق استىنان مول اقشاعا كەنەلدى دە قالدى. بۇرقىرعان اقشانى قايتا-قايتا ەسەپتەپ، ۆاگون ارالاپ تاماق ساتىپ جۇرگەندەردەن ءبىر كەسە پالاۋدى 5 مىڭعا العاندا بارىپ ارەڭ ساباسىنا ءتۇستى. ساۋداگەر دەمەكشى، ساتۋشىلاردا قۇستىڭ سۇتىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى بار بوپ شىقتى، كيىكتىڭ ەتىنەن جاسالعان كاۋاپ، بال تاتىعان پالاۋ، تۇشپارا، سورپا دەيسىز بە؟..

قىزىقتىڭ كوكەسى تاڭ اتا وزبەك شەكاراسىندا باستالدى. تاڭعى ۇيقىسىن قيماعانداردى الگى سەلەبە مۇرت جولسەرىكتەر جۇلقىلاپ وياتىپ، ساعاتتاپ تىك وتىرعىزىپ قويدى. تەكسەرىستىڭ دە سان-الۋان ءتۇرى بار ەكەن. الدىمەن الا تاقيالىلاردىڭ جاسىل كيىنگەن ءتارتىپ ساقشىلارى ءبىزدى ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى. ىزىنشە كەدەندىك دەكلاراتسيا تولتىراتىندار جەتتى. ءيىسشىل يت ەرتكەن اسكەريلەر دە قوينى-قونىشىمىزدى قۇر قالدىرمادى. قاسىمداعىلار «قۋىرداقتى كوكەسى ءالى الدا...» دەپ ۇرەيلەندىرىپ قويادى. سويتسەك، ناعىز تەكسەرىس ەندى باستالادى ەكەن. اكەلە جاتقان دۇنيەمىزدى الدىمىزعا جايىپ سالىپ، ۇياتتى كيىمدەرىمىزدىڭ قىرتىسىنا دەيىن تەكسەرۋدەن ءوتتى. ءبىز ءبىراز دۇنيەلەردى ارتىق الىپپىز. ادام باسىنا شاققاندا وزبەكستانعا اپارا جاتقان زاتتارىمىزدىڭ «پەشەنەسى پالەن كەلى، كامپيتى سونشا كەلى بولۋى كەرەك» ەكەن. وعان «يت باسىنا ىركىت توگىلگەن» قازاقستاندا وسكەن، ونىڭ ۇستىنە زاتى ايەل سۇيگەن جارىم كونە مە، كەدەنشىلەرمەن قىم-قۋىت ايقايدى باستاپ كەپ جىبەردى. نە كەرەك، ءبىراز زاتتارىمىز قاتتالىپ، كەدەنشىلەردىڭ قولتىعىندا كەتسە، اكەلە جاتقان تاتتىلەرىمىز اياق استىندا تاپتالىپ قالا بەردى.

ءبىر بايقاعانىمىز، وزبەك كەدەنشىلەرى جاستاردىڭ ۇيالى تەلەفونىنا دەيىن تەكسەرەدى ەكەن. ونىسىن وزدەرى جات اعىمنىڭ ءدىني ۋاعىزدارى ەلىمىزگە ءوتىپ كەتپەسىن دەگەن ساقتىعىمىز دەپ ءتۇسىندىردى. ءبىزدىڭ «بارەكەلدى» دەگەننەن باسقا ايتارىمىز بولمادى.

قاراقالپاقستاندى وزبەكتەندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر

قاراقالپاقستانداعى قازاقتار ءبىراۋىزدان وسىلاي دەيدى. بىزبەن تىلدەسكەن اۋىل تۇرعىندارى قازاقتار تاستاپ كەتكەن ۇيلەردى وزبەكتەر الىپ جاتقانىن، تىپتەن وزبەكستاننىڭ ورتالىق وبلىستارىنان ارنايى كۆوتامەن الا تاقيالى اعايىندار قونىستانىپ جاتقانىن ايتادى. شىنىندا دا حالىقتىڭ ابدەن كۇيى كەتكەن. وتىزدى ورتالاپ قالعان قىز-جىگىتتەردىڭ جانارىنان ءۇمىت ساۋلەسىن كورمەيسىز، جۇزدەرى شارشاڭقى، سوزگە ساراڭ. بارلىعىنىڭ ارمانى اتاجۇرتقا جەتۋ، قازاقستان ۇكىمەتى جاعداي جاساسا ەلگە ورالۋ. ويتكەنى، ءبىر كەزدەرى ساز بالشىقتان قۇيىپ جاسالعان، ىرگەسىن قامىسپەن بۋعان ۇيلەر ساتۋعا كەلمەيدى. ءتۇرتىپ قالساڭ ۇگىتىلىپ ءتۇسىپ جاتىر. ال ساتۋعا جارايتىندارىن ءوز-اعامدار تىم ارزانعا سۇرايدى ەكەن.

ءبىز كورگەن شاعىن اۋىلدار، بۇرىنعى ءىرىلى-ۇساق كولحوز-سوۆحوزدار كوگىلدىر وتىن كوزىنەن مۇلدەم اجىراتىلعان. جارىعىنىڭ ءوزى جالپ-جالپ ەتىپ 2 ساعات سايىن ءسونىپ قالا بەرەدى. ءبىر كەزدەرى كۇرىشىمەن اتاعى شىققان چاپاەۆ سوۆحوزى دا وسى كەپتى كيىپ وتىر ەكەن. دەنى قازاقتار مەكەندەيتىن، ءتورت تۇلىك مالمەن عانا كۇن كورىپ وتىرعان اۋىلدا قازاق مەكتەبى جوق، بىرنەشە عانا سىنىپ قالىپتى. ءبىر كەزدەرى ۇلى كوشتەن قالىپ قويعان قازاقتاردىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ الدى لاتىن قارپىمەن وقۋ وقىپ، مەكتەپ بىتىرگەلى وتىر. ەندى ەس جيىپ، ەلگە كەلگىسى كەلەتىندەرگە بۇل دا ءبىراز جۇك بولعالى تۇر. ءبىر كەزدەرى قازاق مەكتەبى دە مادەنيەت ءۇيى دە بولعان. قازىر ورنىندا كۇل-قوقىس قالىپتى، شارباعىنا دەيىن بۇزىپ اكەتكەن.

وزبەكستاننىڭ باتىسقا شىعار باستى قاقپاسى - قوڭىرات قالاسىنىڭ دا جاعدايى اناۋ ايتقانداي ءماز ەمەس، جاپپاي جۇمىسسىزدىق جايلاعان. كوگىلدىر وتىننىڭ ۇستىندە وتىرسا دا تۇرعىندار گازدى باستى قۇبىردان ناسوسپەن سورىپ، ۇيلەرىنە ارەڭ جەتكىزىپ، جىلىتىپ وتىر. ەتى تىرىلەرى بازار جاعالاپ، جاعدايى بارلار وزبەكستاندا شىعاتىن «نەكسيا»، «داماس»، «ماتيز» كولىكتەرىمەن ادام تاسىپ، ءشاي-پۇل ايىرىپ وتىر. بۇل جاقتا اكىم-قارادان باسقا پوليتسيا مەن اسكەري قىزمەتكەرلەر عانا باقۋات تۇرادى ەكەن. مۇنداي قىزمەتكە تۇرۋعا ىشتەرىڭىز سەزىپ وتىرعانداي، ۇلتىڭىز وزبەك بولۋى شارت.

وزبەك بيلىگى «وتاۋ تۆ-دان» نەگە قورقادى؟

ءبىز ارالاعان قازاق اۋىلدارىنىڭ ءاربىر شاڭىراعىندا ءوزىمىزدىڭ كادىمگى «وتاۋ تۆ» قوسۋلى تۇرعاندىعىنىڭ كۋاسى بولدىق. انشەيىندە بايقامايدى ەكەنبىز، ەلىمىزدىڭ تەلەارنالارى مۇنشاما تارتىمدى بولار ما، 14 وبلىستىڭ ارنالارىن اداقتاپ، «قازاقستان»، «حابار»، «31-كانال»، «كتك-لاردى» قايتا قايتا قوسىپ ءماز بوپ قالدىق.

– بىرنەشە جىلدان بەرى وسى وتاۋ تۆ-نى قوسىپ، كوزىمىز اشىلىپ قالدى. ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ ەل الدىندا جولداۋ جاساپ، بولاشاققا باعدار جاساۋى ءبىزدى ابدەن قۋانتادى. قازاقستاننىڭ تەلەارنالارىنان ەلدىك ماسەلەلەر، الەۋمەتتىك جاعدايلار اشىق ايتىلادى، كوپتىڭ تالقىسىنا تۇسەدى. ءسويتىپ ناتيجە شىعىپ، ەل-جۇرتتى قۋانتىپ جاتادى. كۇن سايىن جاقسى حابارلار كورسەتىلىپ، زاۋىت-فابريكالاردىڭ جۇمىس جاساپ، جاستاردىڭ ەڭبەككە، بىلىمگە قۇشتارلىعىن كورىپ جۇرەگىمىز جارىلىپ كەتە جازدايدى، قاراعىم! ءبىز دە سول ەلگە تەزىرەك جەتسەك ەكەن، پرەزيدەنتىمىز باستاعان، الەم مويىنداعان قازاق ەلىنىڭ ءبىر پۇشپاعى بولىپ يلەنىپ، كىرپىشى بولىپ قالانساق ەكەن دەگەن ارمان مىنا كارى جۇرەگىمىزگە مازا بەرمەيدى. ءبىز جەتپەسەك تە وسى ارمانعا مىنا شيەتتەي بالا-شاعا جەتسە ەكەن؟! - دەپ اعىنان جارىلعان كونە قالا تۇرعىنى زەينۇر ەشماتوۆ اقساقال تاعى ءبىر اڭگىمەنىڭ ۇشىعىن شىعاردى. جەتپىستى القىمداعان اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، قاراقالپاقستاننىڭ ءبىراز جەرلەرىندە، تىپتەن نوكىستىڭ وزىندە دە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وتاۋ تۆ-نى جاپپاي جيناپ جاتقان كورىنەدى. سەبەپ - قازاقستاننىڭ ساياساتى وزبەك ەلىنە كەراعار كورىنەدى. جاقىندا قازاق تەلارنالارىنان الەۋمەتتىك جاعدايلار ءجيى ايتىلاتىندىعىن كورگەن قاراقالپاق اعايىندار دا باس قوسىپ، قارا دەگەن جەردە جەرگىلىكتى بيلىككە مۇڭ-زارىن شاعىپتى. مۇندايدى تۇسىندە دە كورمەگەن وزبەك بيلىگىنىڭ زارە-قۇتى قاشىپتى. ونىڭ ۇستىنە كوپتەگەن مەكتەپتەردىڭ باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى قازاقستان ءانۇرانىن ايتىپ، تاۋەلسىز ساراپتاما جۇرگىزۋشىلەرگە «پرەزيدەنتىمىز - نۇرسۇلتان نازارباەۆ!» دەپ ماقتانىشپەن ايتۋى دا جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولىپتى.

ءتۇيىن:

اسىلى ادام بالاسى باردىڭ قادىرىن جوقتا بىلەدى، جاقسى مەن جاماندى سالىستىرۋ ارقىلى ايىرادى. ءبىز دە بۇل انىقتان الىستاپ كەتپەدىك. كورگەن-بىلگەنىمىزدى وزىمىزشە تۇيسىندىك، تالداۋ جاسادىق، قاراپايىم تىلمەن وقىرمانعا جەتكىزۋگە اسىقتىق. جاڭادان كوشى-قون زاڭى شىعىپ، جەات جەردەگى قانداستارىمىزدى قۋانتار ما ەكەن دامە ەتتىك.

مەن ەل-جۇرتتان جىراقتا جۇرگەن 4-5 كۇننىڭ ىشىندە ونداعى قانداستارىمىزدىڭ قاناعاتشىلدىعىنا، توزىمدىلىگىنە تاڭعالدىم. قۇبىرىنداعى سۋى اقپاي، قوراسىنداعى قيى شىعارىلماي قالسا دا بيلىكتى كىنالايتىن، جەردەن الىپ، جەرگە سالاتىن، قاراپايىم جۇمىستى مەنسىنبەي، مۇنايعا كىرىپ، كۇرپىپ قارجى تاپقىسى كەلەتىن، اشتان ولسە دە ساۋساعىن قيمىلداتۋعا ەرىنەتىن، كەمپىر-شالدىڭ زەينەتاقىسىنا، جاس بالانىڭ جورگەك پۇلىنا قاراپ وتىراتىن اۋىلداستارىم مەن زامانداستارىم ءۇشىن ۇيالدىم ءھام نامىستاندىم.

قاراعايعا قارسى بىتكەن بۇتاقتاي، قولدارىن كۇس باسقان، جۇزدەرىن تۇرمىس قاجىتقان ابىز اقساقالدار مەنى قول بۇلعاپ شىعارىپ سالدى. ولاردىڭ ارقايسىسى كوز الدىمدا اي نۇرىن جەل وپكەن، تامىرىن جەر ەمگەن بابادان قالعان بالبالتاستارعا، قۇرىشتان قۇيىلعان قۇلپىتاستارعا اينالىپ بارا جاتتى.

ساعىندىق رزاحمەتوۆ،

اقتاۋ - قوڭىرات - اقتاۋ.

Abai.kz