ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى، «ۇلى دالا قىراندارى» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق الەۋمەتتىك-مادەني قوزعالىسىنىڭ تەڭ توراعاسى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى سادىبەك تۇگەلمەن سۇحبات.

- سادىبەك اعا، الدىمەن كىندىك قانىڭىز تامىپ، تۋىپ-وسكەن ولكەڭىز تۋرالى ايتساڭىز.

- مەنىڭ كىندىك قانىم تامعان جەر - بار قازاقتىڭ ىرىسى مەن بەرەكەسى سانالاتىن ءور التاي، اسقار التاي، اساۋ ەرتىس، ەركە ەرتىس ءوڭىرى. سوعىستىڭ جەڭىسپەن اياقتالۋىنىڭ 10 جىلدىعىن 1955 جىلى بۇكىل حالىق بولىپ اتاپ وتۋگە ارنالعان دايىندىقتىڭ قىزعان شاعىندا قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى، «قىزىل تۋ» كولحوزىنىڭ جىلقىشىلار بريگاداسىنىڭ بريگاديرى تۇگەل قۇمارۇلى مەن كولحوز جۇمىسشىسى ءماريا تۇگەلكەلىنىنىڭ شاڭىراعىندا جەتىنشى بالا بولىپ جارىق دۇنيەگە كەلدىم. 

- جاڭا ەلوردامىز – استاناعا كەلۋىڭىز، اتقارعان جۇمىستارىڭىز، العان اسەرلەرىڭىز تۋرالى ايتساڭىز...

 - استانا قالاسىن جانىمداي جاقسى كورەمىن. وعان ءتورت سەبەپ بار. ءبىرىنشىسى: حح-ءححى عاسىرلاردىڭ توعىسىندا تۋعان ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان، ۇلت ومىرىندە وتە سيرەك كەزدەسەتىن تاريحي وقيعا بولدى، قازاقتىڭ كەڭ جازيرا دالاسىندا،  سارىارقانىڭ ناق توسىندە جاڭا شاھار – استانا قالاسى سالىندى. بۇگىن استانانى بۇكىل الەم تانىپ، مويىندادى.استانا – دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ساۋلەتتى قالالاردىڭ بىرىنە، قازاقتاردىڭ باستى ماقتانىشىنا اينالدى.

ەكىنشى سەبەپ: وسى شاھاردا مەنىڭ دە باعىم جانىپ، جۇلدىزىم جارقىرادى. تاعدىردىڭ قالاۋىمەن ماعان جاڭا استانا اكىمىنىڭ تۇڭعىش ءباسپاسوز حاتشىسى بولۋ باقىتى بۇيىردى. بەس جارىم جىل قايناعان قازاننىڭ، تاريحي وقيعالاردىڭ ناق ورتاسىندا ءجۇردىم. كەرەمەت جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، قالانىڭ جەتىستىكتەرى مەن جەڭىستەرىنە كۋا بولعان جانمىن. قولىمدا سول كەزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن، ءتاي-ءتاي باسقان ەلوردانىڭ دامۋىنان بارىنشا مول ماعلۇمات بەرەتىن ارحيۆ قۇجاتتارى ساقتالعان. ءسوزىمدى تۇيىندەپ ايتسام، ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ 17 جىلدىڭ ىشىندە اسەم قالا، ەرتەگى شاھار استانامەن بىتە قايناسىپ كەتكەم. وسىندا ۇلىمىزدى ۇيلەندىرىپ، قىزىمىزدى تۇرمىسقا ۇزاتتىق. قازىر جۇبايىم قايكەن ەكەۋىمىز ولاردان 5 نەمەرە ءسۇيىپ وتىرمىز. نەمەرەلەرىمنىڭ الدى مەكتەپتە وقيدى.

ءۇشىنشى سەبەپ: استانا ماعان ادەبيەت كەڭىستىگىنە جول اشتى، قالامگەر بولىپ قالىپتاسۋىما ىقپال ەتىپ وتىر. قولىم قالت ەتسە، قالامىمدى الىپ استاناعا ارنالعان شىعارمالار جازامىن. مەن جازىپ جارىققا شىعارعان «كوك كۇمبەزدى استانا»، «استانا - گورود سولنەچنوي مەچتى»، «استانا - جەرۇيىعى ەلىمنىڭ»، «استانا - تريۋمف سترانى»، «استانا - ەل جۇرەگى»، «استانا –سەردتسە سترانى»، «العاشقى استانالىقتار»، «پەرۆوپروحودتسى استانى»، «استانا ءباسپاسوزىنىڭ شەجىرەسى»، «لەتوپيس ستوليچنوي پرەسسى»، «استانا حيكايالارى» اتتى كىتاپتارىم مەن «تۇڭعىش» اتتى سپەكتاكلىم ەلوردانىڭ ءبىرىنشى كۇندەرىنەن، 17 جىلدىق تاريحىنان سىر شەرتەدى. ولار - وقىرماندار تاراپىنان ءوز باعاسىن العان ەڭبەكتەر. قازىر «استانا حيكايالارى» اتتى اڭگىمە-كىتاپتى جازۋ ۇستىندەمىن. ودان ۇزىندىلەر جۋرنالداردا باسىلدى. وسى كىتاپتاردىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىكتىگى - «العاشقى استانالىقتار» ەنتسيكوپەديالىق جيناعى. وعان ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ باستاعان 186 العاشقى استانالىقتىڭ انكەتالارى مەن ەستەلىكتەرى باسىلدى. بۇل جوبا توڭىرەگىندە ءبىز 500-دەن اسا ادامداردىڭ انكەتەلەرىن جينادىق. ول ماتەريالدار ءالى ەكى كىتاپقا جەتەدى دەپ وتىرمىن.

ءتورتىنشى سەبەپ: cەنىمدى ارىپتەستەرىممەن بىرىگىپ استانا قالاسىنىڭ جانە ەلىمىزدىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە ءوز ورنى بار «تۇگەل مەديا» اتتى قۋاتتى اقپاراتتىق سەرىكتەستىك اشىپ، ونىڭ جۇمىسىن ۇزبەي جۇرگىزىپ كەلەمىز. ۇيىمنىڭ ۇرانى: ء«بىز ءجۋرناليسپىز - ءبىز بىرگەمىز!»، «مى جۋرناليستى - مى ۆمەستە!» دەپ اتالادى.

 - قاتالەسپەسەم، ەل ەگەمەندىگىن العان تۇستا «قايداسىڭ، قازاعىمنىڭ قازاناتى؟!» دەپ، ەڭ العاش قازانات تاقىرىبىن قوزعاعان ءسىز بولاتىنسىز.

- مەن «قازانات» ءسوزىن ەڭ العاش اكەم تۇگەلدەن بەس جاسىمدا ەستىدىم. «جىگىتتەر، مىناۋ ۇلان عايىر ۇلى دالانى، التايدان - اتىراۋعا، ۇلىتاۋدان - الاتاۋعا دەيىن ۇشى-قيىرسىز سوزىلىپ جاتقان كەڭىستىكتىكتى اتا-بابالارىمىز جاياۋ ءجۇرىپ، شوقپاردى بەلدەرىنە قىستىرىپ ءجۇرىپ قورعادى ما؟ ولاي ويلاساڭدار،  مۇلدەم قاتەلەسىڭدەر. ءبىزدىڭ باتىرلار جەردى، ەلدى، تۋعان وتاندى ات ۇستىندە ءجۇرىپ قورعادى. ات بولعاندا جاۋىنگەر قازاناتتاردىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي، بويلارىنداعى جاندارىن بەرسە دە، ۇلتاراقتاي جەرلەرىن بەرمەي قورعادى ەمەس پە؟! سوندىقتان دا ءبىز، قازاقتار،  قازاناتتارعا قارىزدارمىز. قازاناتتاردى قازاققا قايتارىپ، ولاردى تۇلەتۋىمىز كەرەك» دەپ مارقۇم اكەمىز وسيەت ءسوز قالدىرعان. ال، ءبىز اكەنىڭ سول وسيەتىن ورىنداپ، ەل يگىلىگىنە جاراتا بىلدىك. 2004 جىلى «فوليانت» باسپاسىنان جارىققا شىققان «قايداسىڭ، قازاعىمنىڭ قازاناتى؟!» دەگەن كىتابىمدا: «مەن قازاعىمنىڭ قازاناتىن ىزدەپ جۇرگەن جانمىن! قازانات حالقىمىزدىڭ قاناتى، قورعانى، ايبىنى بولعانى راس. قازاناتى بولعاندا حالىق قور بولماعان! ايگىلى فيلوسوف جازۋشى اعامىز اسقار سۇلەيمەنوۆ: «وسى باسقالار قايدان جارالسىن، مەيلى، مايمىلدان بولسىن، شاتاعىم جوق. ءدال ءبىزدىڭ قازاق جىلقىدان، تۇلپاردان تۋعان!" دەگەن. جازۋشى ءسوزىنىڭ جانى بار. قازاق – جىلقى مىنەزدى، رۋحى بيىك، ەر حالىق! قازانات – قازاقتىڭ ساحاراسى، ۇلى دالاسىنىڭ ەكىنشى ەسىمى. وسىنشاما كەڭ دالانى مەڭگەرۋ ءۇشىن، وسىنشاما شالعايلىقتى قاۋسىرۋ ءۇشىن تەك قازاناتتىڭ عانا جالى مەن بەلى، تۇياعىنىڭ جەلى كەرەك بولدى. بۇل سوزىمە تاريح كۋا»، - دەپ جازدىم.

مەنىڭ زەرتتەۋىمدە، قازانات – الىس جورىقتارعا مىنەتىن جاۋىنگەر جىلقىلار، ازىناعان ايعىرلار! قازانات تۋرالى 1885 جىلى بىلىكتى ورىس زەرتتەۋشىسى، جىلقى تاريحىنىڭ بىلگىرى ۆ.فيرسوۆ بىلاي دەپ جازدى: «قازاقتار قازاناتتى بارلىعىنان جوعارى قويادى. قازاناتتىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن باعالايتىنى سونشالىق، ايعىرىن سۇرامايدى دا. سەبەبى، قازاق بيەسىنىڭ تۇقىمى تۇراقتى باسقالارمەن قوسىلعاندا، تەك سولاردىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن الادى. وزىنىكىن دە جوعالتپايدى. سوندىقتان دا جەرگىلىكتى حالىق قازاناتتارعا جوعارى سەنىممەن قارايدى». 2006 جىلى پاراساتتى ازامات كەنەس راقىشەۆپەن بىرگە جازىپ، «تايماس» باسپا ۇيىنەن ءۇش تىلدە جارىققا شىققان «قازانات» كىتاپ-ەنتسيكلوپەدياسى تمد ەلدەرى اراسىندا ماسكەۋ قالاسىندا وتكىزىلگەن «كىتاپ ونەرى» اتتى بەدەلدى حالىقارالىق بايقاۋدىڭ جەڭىمپازى بولىپ تانىلدى. ەلىمىزگە ۇلكەن ابىروي اكەلدى.

- قۇلاگەرگە ەسكەرتكىش تۇرعىزۋىڭىز - ۇلت رۋحانياتىنداعى ەلەۋلى وقيعا بولدى. باسىڭىزدى بايگەگە تىگىپ، دۇنيە-مۇلكىڭىزدى لومباردقا وتكىزىپ، نارتاۋەكەلگە سالدىڭىز. سونىمەن، لومباردقا جۇگىنۋىڭىزگە كىم ءسىزدى ماجبۇرلەدى؟ وسىنداي فاناتيزم كەرەك پە؟

– جاعداي ماجبۇرلەدى. جىگىتتەرمەن الدىن الا كەڭەسكەسىن، ولاردىڭ ۋادەلەرىنە وراي بۇل جۇمىستى 2008 جىلدىڭ سوڭعى ايلارىندا باستاپ كەتتىم. يدەيا ماقۇلداندى، جوسپار جاسالىندى، ونداعان ەسكيزدىڭ نۇسقالارى ىستەلىندى، وعان تانىمال ازاماتتار قاتىستى. بەلگىلى ارحيتەكتور سۇلتان يلياەۆ جاساعان ۆاريانتتى قر اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد باسقارعان مەملەكەتتىك كوميسسيا 2009 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا بەكىتتى. بىرنەشە دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى باسقوسۋلار، جينالىستار، ەكسپەديتسيالار وتكىزىلدى. وعان ەلىمىزدىڭ جاقسىلارى مەن جايساڭدارى قاتىستى. الدىمەن ءاربىر قۇرىلىس نىساندارىنا ءتان گەودەزيا، جوبالاۋ، جەر ماسەلەلەرى قارالىپ، شەشىلدى. نە كەرەك، بىشكەكتە قىرعىز ەلىنىڭ اتاقتى ساۋلەتشىسى، پروفەسسور بولاتبەك سادىقوۆتىڭ شەبەرحاناسىندا قۇلاگەردىڭ ءمۇسىنىن جاساۋدامىز، وعان ءۇش ەلدىڭ شەبەرلەرى قاتىسۋدا، قازاقستاندا قۇرىلىسشىلار ەسكەرتكىشتىڭ ىرگەتاسىن قۇيۋدا جانە تاعى باسقا ۇلكەندى-كىشىلى قاراجات تىلەيتىن جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. كۇنتىزبەگە سايكەس، ولاردى قارجىلاندىرۋ كەرەك. اقشا جوق. ءبىز الەمدىك قاراجات داعدارىسىنا تاپ بولدىق. ۋادەلەرىن ءۇيىپ-توگىپ بەرگەن جىگىتتەر، داعدارىستىڭ سالدارىنان سۋى تارتىلعان وزەندەگى بالىقتاي قايراڭداپ قالدى. ەندى قايتتىك؟ داعدارىستى توسساق، ەسكەرتكىش سالىنبايدى. سوندىقتان، ماعان جىگىتتىك نارتاۋەكەلگە بارۋعا تۋرا كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا، قۇلاگەر ەسكەرتكىشى مەجەلەنگەن مەرزىمىندە سالىنىپ، مەن ەل الدىنداعى ۋادەمدى ورىنداپ شىقتىم.

- قىزعانشاقتىققا قالاي قارايسىز؟

- ەڭ الدىمەن، قازاق قازاق بولىپ جاراتىلعاندا بىزدە ءجاي، ەشبىر زيانسىز قىزعانۋ ۇردىستەرى بولدى. كەيىن بۇل پالەڭ كورەالماۋشىلىققا اۋىستى. سوسىن كەلە-كەلە وسى كورەالماۋشىلىقتان - كۇنشىلدىك شىعىپ، قازاق قوعامىنا جازىلمايتىن دەرت، قاسىرەت بولىپ جابىستى. اتاڭا نالەت وسى كۇنشىلدىك وتكەن حح عاسىردا ۇلتىمىزدىڭ ارداقتى ارىستارىن جۇتتى، ءولتىردى، اتقىزدى، يتجەككەنگە ايدادى، تۇرمەدە ءشىرىتتى، ساعىن سىندىردى، رۋحىن تاپتادى. وسى پالەدەن قاشان قۇتىلامىز دەپ جۇرگەنىمىزدە، ءححى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ قازاقتى ساتقىندىق اۋرۋى باسىپ الدى. بۇل اۋرۋ قازاق قوعامىندا قازىر مۇلدەم ءورشىپ تۇر. ساتقىندىق – كۇنشىلدىكتەن مىڭ ەسە جامان عوي.

- ال، ساتقىندىقتان قالاي قۇتىلامىز؟

- قازىرگى شەنەۋنىكتەردىڭ ساتقىندىعى – جەمقورلىق. تۋعان وتاندى ساتۋ جەمقورلىقتان باستالادى. تەندەرلەردى جەپ، ەكى اساپ، زاڭدى بەلىنەن باسىپ، ءىستى بولىپ جۇرگەن ءار دەڭگەيدەگى اكىمدەر، مينيسترلەر، ولاردىڭ ورىنباسارلارى، گەنەرالدار، شەندىلەر، شەنەۋنىكتەر - وتانىن ساتقاندار. ولاردى ۇستاپ، توپ-توبىمەن اتىپ-اسۋ كەرەك. اياقتارىنان ءىلىپ، باستارىن سالبىراتىپ دارعا اسىپ قويۋ كەرەك. تەك سوندا عانا ادىلدىك ورنايدى. ءبىر-اق مىسال كەلتىرەيىن. ۋكراينا مەملەكەتىنىڭ تۇبىنە جەتكەن رەسەي دە، امەريكا دا، ەۋروپالىق وداق تا ەمەس. ۋكرايندەردىڭ توز-توزىن شىعارعان، نوكاۋتقا تۇسىرگەن، ەسىنەن تاندىرعان، بەرەكەسىن كەتىرگەن - وسى جەمقورلىق-كوررۋپتسيا. جەمقورلىق بار جەردە دۇرىس مەملەكەت بولمايدى.

- ەندى جاستار تاربيەسى، دەموگرافيا، ءوسىپ-ءونۋىمىز تۋرالى نە ايتاسىز؟

- «ۇلى دالا قىراندارى» قوزعالىسى قازاق جاستارىنا، بالالارىنا، جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «25» دەگەن باعدارلاما دايىندادى. ءبىر عاسىر ءتورت شيرەك عاسىردان تۇرادى. ءار شيرەك عاسىردا 25 جىل بار. ءبىزدىڭ ستراتەگيانىڭ ءمانى بالالاردى جاسىنان باستاپ تەك وتباسى عانا ەمەس، قوعام بولىپ تاربيەلەۋىمىز كەرەك. سوندا ۇرپاق تاربيەسىندە ۇلكەن ناتيجە بولادى. ءبىر مىسال: قازاقتىڭ ۇلى ەر جەتىپ،  25 جاسقا دەيىن مىندەتتى تۇردە ۇيلەنۋى قاجەت، ال قازاقتىڭ قىزى بولسا، بوي جەتىپ، مىندەتتى تۇردە 25 جاسقا دەيىن تۇرمىسقا شىعۋى ءتيىستى. بۇل جەردە باسا ايتاتىنىم: قازاقتىڭ قىزى تەك قازاق جىگىتىنە كۇيەۋگە شىعۋى كەرەك. باسقالارعا رۇقسات جوق. ءار قازاقتىڭ جىگىتىمەن قازاق قىزىنىڭ ۇيلەنۋى بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ قۋانىشى بولۋى قاجەت. سوندا جاۋاپكەرشىلىك ارتادى. اجىراسۋ بولمايدى. ال، جىگىت 25-كە كەلىپ، ودان ءارى ۇيلەنبەي جۇرسە، قازاقتىڭ قىزى 25-كە كەلىپ تۇرمىس قۇرماي جۇرسە قوعام بولىپ دابىل قاعۋىمىز كەرەك.

سۇحباتتاسقان اسحات اسىلعازين.

اباي.kz