تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا دا 23 جىل تولىپ وتىر. تاريحي تۇرعىدان العاندا، ارينە، تۇك تە ەمەس. بىراق قازاق حالقى ءۇشىن بۇل وتە  ماڭىزدى جىلدار، وتە ماڭىزدى ۋاقىت. مەنى تولعاندىرىپ وتىرعان ماسەلە – قازىرگى جيىرماداعى جاستار ەلۋگە كەلىپ ەل تىزگىنىن العانشا، وسى تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاي الامىز با؟

بۇل وي مەنى عانا ەمەس، قازىرگى جاعدايدى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ەل بولاشاعىنا الاڭدايتىن ءاربىر قازاقتى مازالايتىنى انىق. سەبەبى، تاۋەلسىز ەلدە ومىرگە كەلىپ، باسقاشا ءومىردى كوز الدىنا ەلەستەتە المايتىن ۇرپاق قانا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندى بولۋىنا تولىق مۇددەلى بولادى دەپ ويلايمىن. قازىر بيلىك باسىندا وتىرعاندار دا، قوعامنىڭ ءتۇرلى سالاسىنداعى بەلسەندىلىگىمەن تانىلىپ جۇرگەن ازاماتتار دا، ودان قالسا قاراپايىم حالىقتىڭ باسىم بولىگى دە - كەڭەس داۋىرىندە ومىرگە كەلىپ وتارشىلىقتىڭ ازدى-كوپتى ء«دامىن تاتقاندار». ياعني، سىرتىنان تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن وڭەش جىرتىپ قانشالىقتى ايقايلاسا دا، ونىڭ ميىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جاتقان وتارلىق كەزەڭدەگى ءتاپ-ءتاۋىر ءومىر تۋرالى ەستەلىگىن، كومپيۋتەردىڭ جادىنان ءبىر نۇكتەنى باسىپ جويىپ تاستاعانداي ءوشىرىپ تاستاي المايسىز. "كەڭەس داۋىرىندە ءتارتىپ بار ەدى، ءومىر تىنىش ەدى، جاستارعا بارىنشا جاعداي جاسالعان ەدى" دەگەن سارىنداعى اڭگىمەلەر ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلاتىنى ەشكىمگە دە جاسىرىن ەمەس. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ەكى داۋىردەگى ءومىردى سالىستىرۋ ەمەس، جامان ايتپاي جاقسى جوق دەگەندەي، قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، بىراق ەل باسىنا كۇن تۋىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى قولىمىزعا قارۋ الىپ قورعايتىنداي كۇن تۋا قالعان جاعدايدا، كوپشىلىگىمىزدىڭ بويىمىزدا "سوعىسقاننان نە پايدا، بىرەۋگە تاۋەلدى بولىپ تا جامان ءومىر سۇرگەن جوقپىز عوي" دەگەن ساتقىن وي قىلاڭ ەتە قالماي ما دەگەن كۇدىك. بۇل اڭگىمەنىڭ بارلىعى سايىپ كەلگەندە قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ بولمىسىنا كەلىپ تىرەلەدى.

بۇگىندە بىرقاتار ساراپشىلار ۋكرايناداعى كيكىلجىڭ ۋكراينداردىڭ ناعىز تولىققاندى ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا تۇرتكى بولدى دەپ تۇجىرىم جاساۋدا. ياعني، ۋكراين حالقى وزدەرىنىڭ ۇلت رەتىندە جاڭا بەلەسكە كوتەرىلۋىنە سەبەپكەر بولعان پۋتينگە راحمەت ايتۋلارىنا دا بولادى. ارينە، ۋكرايناعا جاسىرىن اسكەرىن ايداپ سالىپ، قيتۇرقى سوعىس جۇرگىزىپ، تالاي ادامدى اجال قۇشتىرعانىمەن قويماي، وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي ەتىپ اقپاراتتىق سوعىس تا جۇرگىزىپ وتىرعان پۋتينگە ەشبىر ۋكرايننىڭ العىس ايتا قويۋى ەكىتالاي. الايدا، باستارى بىرىگىپ، ۇلتتىق سەزىمدەرى جاڭاشا ويانعان ۋكراينداردى ەندى رەسەي دە، باسقا جاۋ دا جەڭە المايدى. ارينە، پۋتيندەي امبيتسياسى شەكتەن تىس، كەۋدەسىنە نان پىسكەن پرەزيدەنتى تۇرعاندا ازۋى التى قارىس رەسەي بۇل سوعىستا ۋاقىتشا جەڭىسكە جەتۋى دە مۇمكىن. ءتىپتى ۋكراينا اۋماعىن تۇگەل جاۋلاپ الۋعا دا رەسەيدىڭ الەۋەتى جەتەدى (مۇنداي ستسەناريدىڭ ورىن الۋى ەكىتالاي، مۇنىڭ رەسەيگە دە كەرەگى شامالى). بىراق، ۋاقىت وتە كەلە، ۋكرايندار ءوز دەگەنىنە جەتىپ، ەۋرووداق پەن ناتو-عا كىرۋگە مۇمكىندىك الادى. ال ءوز تاعدىرىن وزدەرى شەشۋگە تىرىسقان ۋكراينداردى «ۇلتشىلدار»، «باندەروۆشىلدار» دەپ ايىپتاپ، ولاردى ەركىنەن تىس «ەمدەۋگە» كىرىسكەن ورىستاردىڭ وزىنە كەلسەك، ءدال قازىرگى كەزەڭدە ولاردىڭ ءوزى ۇلتشىلدىق اۋرۋىنا شالدىققان سياقتى. جالپى ۇلتشىلدىق دەرتىمەن بۇگىندە وركەنيەتتى دەپ سانالاتىن فرانتسۋزىڭ دا، نەمىسىڭ دە، جاپونىڭ دا، يتاليانىڭ دا كەزىندە ءبىر اۋىرىپ شىققان. 

ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، كەزىندە ۇلتشىلدىعى اسقىنعان فرانتسۋزىڭ مەن نەمىسىڭنىڭ كەۋدەسىندەگى جەلىگىن باسىپ، ءتاۋباسىنا كەلتىرگەن ورىسىڭنىڭ بۇگىنگى تاڭدا ءوزىنىڭ ۇلتشىلدىعى بارىنشا اسقىنىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. ەڭ قاۋىپتىسى، بۇل ماسەلە بۇكىلۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن سياقتى. ء«بىز ورىسپىز، قۇداي بىزبەن بىرگە»، ء«بىز ورىسپىز، بىزدىكى حاق» سياقتى ورىستىڭ ەرەكشە ۇلت ەكەندىگىن دارىپتەيتىن ۇرانسىماقتاردىڭ قالىڭ ورىستىڭ اراسىندا كەڭىنەن قولداۋ تاۋىپ جاتقانى وسىعان ايقىن دالەل.

ارينە، مۇنداي جاعدايدا ءبىزدى ءبىرىنشى كەزەكتە تولعاندىراتىنى - قازاقتىڭ جاعدايى. كورشىسىن سىيلاۋعا بەيىم قازاققا رەسەي مەن قىتاي سياقتى ەكى بىردەي الىپ كورشى سىيلاعان قۇداي حالقىمىزعا ولاردىڭ قاھارىنان قورعاناتىنداي ءبىر قاسيەت نەمەسە ءبىر مۇمكىندىك سىيلايتىن شىعار دەگەن ۇمىتتەمىن. كەزىندە جارتى الەمدى باعىندىرعان شىڭعىسحان جاپونيانى باسىپ الۋ ءۇشىن اتتاندىرعان بىرنەشە مىڭ كەمەسىن كۇيرەتكەن تەڭىز داۋىلىن جاپوندار «قاسيەتتى داۋىل» دەپ اتاپ، ءالى كۇنگە دەيىن شۇكىرلىك ەتسە، ماسكەۋگە دەيىن جەتكەن ناپولەون مەن گيتلەر اسكەرىنىڭ اپتىعىن باسۋعا دا رەسەيدىڭ قىتىمىر قىسى مەن سارىشۇناق ايازىنىڭ سەپتىگى از بولماعانى بارىمىزگە ايان (مۇنى ورىستاردىڭ وزدەرى عانا مويىنداعىسى كەلمەيدى). «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگىزىپ، قۇدايدىڭ دا اۋزىنا ءسوز سالىپ قويعان قازاق ءۇشىن ءدال قازىر تەك قۇدايىنا سەنىپ وتىرا بەرەتىن زامان بولماي تۇر. بايى تاستاعالى وتىرعان دولى قاتىننىڭ كۇيىن كەشىپ وتىرعان رەسەيدەن قازىرگى كەزدە نەنى دە بولسا كۇتۋگە بولادى. مۇنداي جاعدايدا قازاققا نە ىستەۋ كەرەك؟ ۇلت رەتىندە ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت وسىنداي قىسىلتاياڭ ۋاقىتتا تاۋەلسىزدىكتى، ەلدىڭ تۇتاستىعى مەن تىنىشتىعىن ساقتاپ قالۋ. قازىرگى ۋاقىت بۇل - «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» حالقىمىزدىڭ بولاشاعىن ايقىندايتىن شەشۋشى كەزەڭ. بۇل قازاق ءۇشىن ۇلكەن سىن. وسى سىننان امان وتە بىلسەك، بۇل ۇلت ساناسىن جاڭا ءبىر بەلەسكە كوتەرۋگە سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.

مەملەكەتتىلىگى تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىنان باستاۋ الاتىن قىتايلاردا ء«بارى دە اسپان استىندا» دەگەن كەرەمەت ناقىل ءسوز بار. بۇگىنگى تاڭدا بۇكىل قازاق وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ، بويلارىنا ءسىڭىرىپ قانا قويماي، ونى ومىرلىك قاعيدا ەتىپ الۋلارى ءتيىس. بۇل ءسوزدىڭ استارى وزدەرىن «اسپان استى ەلى» دەپ اتايتىن قىتايدا سەن كىم بولساڭ ول بول، ءتىپتى قىلمىسكەر بولساڭ دا ءبىر قاعيدادان اتتاپ كەتپەۋىڭ كەرەك. ول - مەملەكەتتىلىك پەن تاۋەلسىزدىك، قالعانىنىڭ بارلىعى ەكىنشى كەزەكتەگى ماسەلەلەر. بۇل قازاق ءۇشىن دە وتە وزەكتى ماسەلە، ياعني رۋعا، جۇزگە، جەرگە ودان قالسا، «شالاقازاق» پەن «تازا قازاق»، «دالا قازاعى» مەن «قالا قازاعى»، «وڭتۇستىك»، «سولتۇستىك» جانە «باتىس» قازاعى، «ورالمان» سياقتى مىڭ-سان سەبەپپەن ءبولىنىپ الىپ، قىرىقپىشاق بولىپ قىرقىسۋعا قۇمار حالقىمىز ءۇشىن، ونىڭ ىشىندە ءاربىر قازاق ءۇشىن ءسوزسىز باس ءيىپ، مويىندايتىن ءبىر قاعيداسى بولۋى كەرەك. ول قاعيدا – قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تۇتاستىعى. ەڭ باستى دا نەگىزگى قاعيدا وسى بولۋى ءتيىس.  

بيلىكتى قولدايتىندار بار، جاقتىرمايتىندار بار، بىراق بۇل قازىرگى ۋاقىتتا اسا ماڭىزدى ەمەس. باستىسى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى جولىندا ءبىر ماقساتقا جۇمىلا ءبىلۋ، ال قازىرگى ۋاقىتتىڭ حالقىمىزعا قويىپ وتىرعان تالابى ونسىز دا سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەپ، اينالاسىنداعى شاعىن ەلدەرگە تيىسەرگە قارا تاپپاي وتىرعان رەسەيمەن قارىم-قاتىناستا اباي اتامىز ايتقانىنداي اقىرىن ءجۇرىپ، انىق باسۋ. ءاربىر قادامدى جەتى ولشەپ ءبىر ءپىشىپ، رەسەيدەگى كەيبىر بەلسەندىلەردىڭ ارانداتۋىنا بوي بەرمەي، بەينەلەپ ايتساق، بەتەگەدەن بيىك جۋساننان الاسا بولا تۇرۋدان باسقا جول جوق سياقتى. سەبەبى، اشىعىن ايتار بولساق، ەگەر قازىر الدا-جالدا رەسەيمەن ارادا اسكەري كيكىلجىڭ بولا قالسا، رەسەي تاراپىنان قازاقستانداعى ورىسىڭ عانا ەمەس، قازاقتىڭ دا ءبىر بولىگى ءوز ەركىمەن ءوتىپ كەتۋى ىقتيمالدىعىن وكىنىشكە وراي، ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. مۇنداي سوعىستا ءبىز اسكەري تۇرعىدان عانا جەڭىلىپ قويماي، اقپاراتتىق تۇرعىدان دا بىت-شىتىمىز شىعىپ جەڭىلۋىمىز عاجاپ ەمەس. سەبەبى، قازاقستاننىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىندەگى رەسەيلىك باق-تىڭ ءرولى وتە مىعىم ەكەندىگى بارشامىزعا بەلگىلى. ءتىپتى، قيتۇرقى اقپاراتتىق ساياسات ارقىلى قازاقتىڭ اراسىنا لاڭ سالىپ، قازاقتى قازاققا قارسى قويۋى مۇمكىن. ونداي جاعدايدا تاۋەلسىزدىگىمىز «كاپۋت» بولىپ قانا قويماي، ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاۋىپ تونەدى. ارينە، قۇداي مۇنداي جاعدايدىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، مۇنى جازىپ وتىرعان سەبەبىم ەشكىمدى دە قورقىتىپ-ۇركىتۋ ەمەس، تەك ونسىز دا شىدامدى قازاقتى سابىرلىلىققا شاقىرىپ، بۇگىنگى قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدىڭ قانشالىقتى بەيمازا ەكەندىگىن جەتە ءتۇسىنسىن دەگەن تىلەك قانا.   

تاريحقا ۇڭىلە كەتسەك، كەزىندە وتارلاۋشىلارعا بارىن سالىپ قارسىلاسقان تۋمىسىنان جاۋىنگەر ءۇندىس تايپالارىنىڭ باسىم بولىگى قازىر جويىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر، ال كەيبىر تايپالاردان باسقاسى نەگىزىنەن وتارلاۋشىلارعا باس ءيىپ، باعىنعان افريكانىڭ حالقى قازىر 1 ميللياردتان اسىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتتەر سانى 50-گە جەتىپ وتىر، ودان قالسا، مۇحاممەد پايعامبارعا كاريكاتۋرا سالىپ، كەلەمەجدەۋدى ەرمەككە اينالدىرعان ەۋروپادا نەمەسە امەريكادا افريكالىق نەگردى كەلەمەجدەي قالساڭ، باسىڭ بالەگە قالدى دەي بەر. مۇنداي مىسالداردى ءۇندىستان مەن قىتايدىڭ تاريحىنان دا كەلتىرۋگە بولادى. تۇيىندەيتىن بولساق، بيلىكتىڭ، ودان قالسا ءاربىر ازاماتتىڭ قازىرگى ۋاقىتتاعى مىندەتى – بۇل حالقىمىزدى سوعىسقا، كيكىلجىڭگە ۇرىندىرماي امان الىپ قالۋ. ەرتەلى-كەش بۇل جاعداي دا وتەر، رەسەي دە ساباسىنا تۇسەر، ءالى-اق حالقىمىز ءۇشىن مامىراجاي زامان تۋار.

ورىستىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا ەرىپ جۇرە بەرۋىمىز كەرەك پە، ونداي تاۋەلسىزدىكتىڭ نە كەرەگى بار دەيتىندەر دە تابىلار. ارينە قول قۋسىرىپ، قاراپ وتىرماي ەلدىگىمىزدى نىعايتۋ جولىندا كەشەندى شارالار اتقارۋ كەرەك. ءوز باسىم، ەلدىگىمىزدىڭ ىرگەسىن بەكىتۋ ءۇشىن ءۇش باعىتتا جۇمىس ىستەۋ كەرەك دەپ سانايمىن.

ءبىرىنشىسى، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ورتاق يدەيانى قالىپتاستىرۋ جانە ونى ءاربىر ازاماتتىڭ بويىنا سىڭىرە ءبىلۋ. ەلباسىمىز ۇسىنعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى وسى تالاپقا تولىق سايكەس كەلەتىن ناعىز قولداۋعا تۇرارلىق باستاما دەپ ويلايمىن. ءاربىر ازاماتتىڭ جۇرەگىندە وسى يدەيانى ۇيالاتۋ ءۇشىن ەلىمىز ەڭ اۋەلى اقپاراتتىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ كەرەك سەكىلدى. كۇنى-ءتۇنى دامىل تاپپاي، سانامىزدى قالاي بولسا سولاي بيلەپ جاتقان ورىس ءتىلدى ارنالاردان بىرتىندەپ قۇتىلعان ءجون. ايتپەسە، ءوز ەلىمىزدە ءوز ساياساتىمىزدى حالقىمىزدىڭ ساناسىنا جەتكىزە المايتىنداي جاعدايدان الىس ەمەس سياقتىمىز. سونداي-اق بۇل يدەيانى مەكتەپ باعدارلاماسىنا دا ەنگىزىپ، بالالاردىڭ ساناسىنا قۇيا بەرۋ كەرەك.

ەكىنشىسى، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ، ارينە، بۇل تاۋەلسىزدىك العالى ايتا-ايتا تىلگە سۇيەل شىعىپ، ەستي-ەستي قۇلاق جاۋىر بولعان ماسەلە. بىراق بۇل ماسەلەنى شەشۋگە جاڭا قىرىنان كەلۋ كەرەك سياقتى. كەزىندە ەلباسىنىڭ ء«ار قازاق ءبىر-بىرىمەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن ۇندەۋىن نەگە جاڭعىرتىپ، سونى ورىنداۋدى بۇكىل ۇلت بولىپ قولعا الماسقا؟ بۇل ءۇشىن قازاقتىڭ ار-نامىس كودەكسىن ازىرلەپ، ونىڭ باستى قاعيداسى رەتىندە ءاربىر قازاقتىڭ ءبىر-بىرىمەن قازاق تىلىندە سويلەسۋى تيىستىگىن باسا كورسەتسەك، ناتيجە شىعادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. ونىڭ ۇستىنە اتالعان كودەكستى ازىرلەۋ جانە ونى حالىق اراسىندا كەڭىنەن ناسيحاتتاۋدى، مەملەكەتكە جۇكتەمەي-اق، قازاق تىلىنە جاناشىرلىق تانىتىپ جۇرگەن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ بىرىنە جۇكتەسە دە بولادى. قازاقتار ءبىر-بىرىمەن تەك قازاق تىلىندە سويلەسە باستاسا، وندا تىلىمىزگە باسقا ۇلت وكىلدەرى دە قۇرمەتپەن قارايتىن ەدى.

ءۇشىنشىسى، حالقىمىزدىڭ سانىن كوبەيتۋ، مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزگى تۇتقالارىنىڭ ءبىرى – حالىقتىڭ سانى، دالىرەك ايتساق، حالىق سانىنىڭ كوپتىگى. سانى كوبەيگەن سايىن قازاقتىڭ دا مەرەيى وسە تۇسەدى. دەموگرافيالىق ساياساتتى تەك مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن عانا ءتيىمدى جۇرگىزۋگە بولادى. سوندىقتان دا بيلىك باسىنداعىلار تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندىلىعىنا مۇددەلى بولسا، قازاقتىڭ وسۋىنە بارىنشا جاعداي جاساۋى ءتيىس. ارينە، ءدال قازىرگىدەي ەكونوميكالىق داعدارىس تۇسىندا مەملەكەتتىڭ بۇعان شاماسى دا كەلمەس، بىراق دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆ اعامىز ۇسىنعانىنداي بەلگىلى جاستان اسقان بويداقتارعا سالىق ەنگىزۋ ارقىلى دا بۇل ماسەلەگە تۇرتكى بولۋعا بولادى. سونداي-اق، جاڭبىرسىز جازدا تارتىلىپ قالعان وزەن سياقتى توقتاپ قالعان ورالمان كوشىن دە قايتا جاڭعىرتساق نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. توق ەتەرىن ايتساق، دەموگرافيا ماسەلەسى ۇنەمى مەملەكەت نازارىندا بولۋى ءتيىس.

توقسان اۋىز ءسوزدى توبىقتاي تۇيىندەر بولساق، اتالعان ءۇش باعىتتى ەلدىگىمىزدىڭ ءۇش تۇتقاسى دەپ الىپ، وسى ءۇش تۇتقانى نىعايتا تۇسۋگە ءاربىر قازاق ۇمتىلسا، شىنىندا دا ۋاقىت وتە كەلە، ماڭگىلىك ەلگە اينالارمىز.  

بيماحانبەت اسانوۆ.

اباي.kz