قازاقتىڭ قوعامدىق ومىرىندە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلە جاتقان وزەكتى تاقىرىپتىڭ ءبىرى – ءتىل. وسى ماسەلەگە ارنالعان كەزەكتى القالى جيىن 27 قاڭتاردا الماتىداعى «دوستىق» ۇيىندە ءوتتى. ۇيىمداستىرۋشى – حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى، ال اڭگىمە ارقاۋى – «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قازىرگى جاي-كۇيى مەن بولاشاعى». دوڭگەلەك ۇستەلدى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك ومىرزاق ايتبايۇلى جۇرگىزدى. باس قوسۋعا حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باسقارما مۇشەلەرى، قالالىق، اۋداندىق ۇيىمدارىنىڭ وكىلدەرى، زيالى قاۋىم، باق وكىلدەرى، ءتىل ماماندارى قاتىسىپ، ءوز وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.

باسقوسۋدا ايتىلعان ءتۇيىندى پىكىرلەردى جۇرتشىلىق نازارىنا ىقشامداپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

ومىرزاق ايتبايۇلى: قادىرلى  ارىپتەستەر، جىل باسىندا باستارىڭىزدى قوسىپ وتىرۋىمىز تەگىن ەمەس. قازىر الەم كۇردەلىلەنىپ بارا جاتىر. كورشىلەس ەلدەردە بولىپ جاتقان وقيعالاردان ءبارىمىز دە حاباردارمىز. ەلىمىزدىڭ مادەني-ساياسي ومىرىندە دە ءبىراز وزگەرىستەر بوي كورسەتتى. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق شارتى كۇشىنە ەندى. تىلدىك تۇتاستىققا، ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋگە، ەكونوميكالىق دەربەستىككە ءالى دە قول جەتكىزە الماي كەلە جاتقان ءبىز ءۇشىن الاڭداۋشىلىقتى تۋعىزاتىن جايتتار جەتكىلىكتى. سوندىقتان قازاق ءتىلىن تۇعىر ەتۋ ارقىلى ارقىلى ەلدىگىمىزدى ساقتاۋدى، مەملەكەتتىلىگىمىزدى نىعايتۋدى كوزدەيتىن بۇقارالىق ۇيىم رەتىندە ءبىز بۇل ماسەلەلەردى نازاردان تىس قالدىرا المايمىز.

سونداي-اق، بىلتىر انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە بولعانىنا دا، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قۇرىلعانىنا دا 25 جىل تولدى. الايدا ەلىمىز تاريحىندا ەلەۋلى مانگە يە وسىناۋ كەزەڭدى ءسات ءوز دەڭگەيىندە اتاپ وتىلمەدى. ءتيىستى سارالاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەدى. 25 جىل – از ۋاقىت ەمەس. شيرەك عاسىرلىق كەزەڭدەگى تىلدىك احۋالىمىزدى سارالاۋ، بۇگىنگىمىزدى باعالاۋ جانە بولاشاعىمىزدى باعدارلاۋ قاجەتتى ءىس دەپ ويلايمىز.

بيىل دا الدىمىزدا ۇلكەن جوسپارلار مەن جوبالار تۇر. ەلباسى ءوز جولداۋىندا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن، جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىن جانە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋدى تاپسىردى. ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزى زور وسى شارالاردى ەلدىگىمىزدى نىعايتاتىنداي ەتىپ ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋعا قاتىستى دا ويلارىمىزدى ورتاعا سالعانىمىز ءجون.

سىزدەرگە باعدار بەرۋ ماقساتىندا بۇگىنگى جيىنىمىزدىڭ بەتالىسىن  تانىستىرۋ ءۇشىن العاشقى ءسوز قوعامنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، پروفەسسور ەردەن قاجىبەككە بەرىلەدى. سودان كەيىن رەتىمەن ارقايسىلارىڭىز ءوز ويلارىڭىزدى قىسقا دا نۇسقا ەتىپ ايتىپ، پىكىر الىسۋعا جول اشساق.

ەردەن قاجىبەك: «قازاق ءتىلى» قوعامىن – قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ىشىندەگى العاشقى قارلىعاشى دەۋگە بولادى. قوعام – ەلىمىزدىڭ، ەلباسىنىڭ ساياساتىن قولدايتىن، ءتىلىمىزدىڭ جوعىن جوقتايتىن ۇيىم. وسى ۋاقىت ىشىندە تۇراقتى باعىتىنان اۋىتقىماي جۇمىس اتقارىپ كەلەدى. كوپتەگەن اۋقىمدى ىستەرگە مۇرىندىق بولدى.

ەلباسىنىڭ تەك تىلگە قاتىستى ءۇش جارلىعى شىقتى. وندا مەملەكەتتىك ءتىلدى مارتەبەسىنە ساي دامىتۋدىڭ ناقتى ارەكەتتەرى كوزدەلگەن. الايدا ونىڭ ورىندالۋى كوڭىل كونشىتپەيدى. ەلباسى جارلىعىمەن بەكىتىلگەن ءتىل تۋرالى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا مەجەلەنگەن ءىس-ارەكەتتەر تولىق اتقارىلمادى. مۇنى ىسكە اسىرۋعا ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ وسىعان جاۋاپتى بولعانىن كورمەدىك.

ول تۇرماق، وسى 25 جىلداعى ءتىل ساياساتىنىڭ ناتيجەلەرىن قورىتقان مالىمەت تە جوق. ۇكىمەتتە دە، قوعامدا دا. ال، جوسپار بويىنشا ىستەلگەن جۇمىستار سارالانباسا، ورىندالماۋ سەبەپتەرى تۇسىندىرىلمەسە، وعان ەشكىم جاۋاپ بەرمەسە، ويداعىداي ناتيجە قايدان بولسىن؟! سوندىقتان ءبىز وسى شيرەك عاسىرلىق كەزەڭدى ءبىر سارالاپ الايىق.

وسىعان بايلانىستى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى بىرنەشە جوبانى قولعا الىپ وتىر. الدىمىزداعى 2-3 اي بويى بۇكىل باق بەتتەرىندە «تىلگە 25 جىل» دەگەن سەكىلدى ايدارلار اشىپ، ماقالا، مالىمدەمە، ۇندەۋ، ت.ب. ءتۇرلى فورماتتا ساراپتامالىق، تالدامالىق، پروبلەمالىق ماتەريالداردى تۇراقتى بەرىپ وتىرساق. وسىعان وتاندىق باق باسشىلارى، جۋرناليستەر، ءتىل جاناشىرلارى ات سالىسسا دەگەن تىلەگىمىز بار. بۇعان قوعامنىڭ بۇكىل قۇرىلىمدىق بولىمشەلەرىنىڭ بارلىعى جۇمىلدىرىلاتىن بولادى.

سونىمەن بىرگە قازىر تاريحقا بەت بۇرۋىمىز دا تەگىن ەمەس. بۇل شارالاردان ەلىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرى دە تىس قالماۋى كەرەك. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كەي ساتتە ء«ۇي ىشىنەن ءۇي تىككەندەي» اسەر قالدىراتىنى دا جاسىرىن ەمەس. دەگەنمەن ەلدى بىرلىككە، تۇتاستىققا ۇيىستىراتىن ۇيىم رەتىندە اسسامبلەيانىڭ ماڭىزى زور. سونى ورىندى پايدالانۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك.

 اي سايىن «دوستىق» ۇيىندە زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ، ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ باسىن قوسىپ، تىلگە، رۋحانياتقا، ەلدىگىمىزگە قاتىستى ناقتى ءبىر تاقىرىپ جونىندە القالى جيىن وتكىزىپ وتىرۋدى ۇسىنامىز. قوعامداعى تولعاقتى ماسەلەلەردى ورتاعا سالىپ، تالقىلاي وتىرىپ، ءتيىستى ورىندارعا ناقتى ۇسىنىستار مەن تالاپتارىمىزدى قويىپ وتىرۋىمىز قاجەت.

مىسالى، القاشقى وتىرىستى اقپان ايىندا وتكىزىپ، ونى 25 جىلدىقتى سارالاۋعا، ناۋرىزدا – شەتەلدەگى قازاقتارعا، ساۋىردە – اسسامبلەياداعى مادەني ورتالىق ۇيىم جەتەكشىلەرىن شاقىرىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ بويىنشا ۇلكەن القا قۇرۋعا ارنالسا دەگەن ۇسىنىسىمىز بار. مۇنىڭ بارلىعى دا حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ اياسىندا ۇيىمداستىرىلادى. وسىنداي «ايلىق وتىرىستاردىڭ» بەرەرى كوپ بولادى دەگەن ءۇمىتىمىز بار.

ومىرزاق ايتبايۇلى: دۇرىس، وسىندا ايتىلعاندارعا قاتىستى ۇسىنىس-پىكىرلەرىڭىزدى ايتىپ وتىرساڭىزدار. كەلەسى ءسوز حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ الماتى قالالىق فيليالىنىڭ توراعاسى، الماتى قالاسى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى قۇسمان شالاباەۆقا بەرىلەدى.

قۇسمان شالاباەۆ: قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىن ءتىل ماسەلەسىنە تارتىپ، بىرلەسە جۇمىس جۇرگىزۋ دەگەن ءجون. بيىل ونىڭ 20 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتاپ وتىلمەك. ايتالىق، الماتى قالالىق ءماسليحاتىندا ءتۇرلى فراكتسيالار قۇرىلعان. سولاردىڭ ءبىرى – وسى اسسامبلەيا فراكتسياسى. وعان جەتەكشىلىك جاساۋ ماعان تاپسىرىلعان. ياعني، قالالىق اسسامبلەيا وكىلدەرىمەن كەلىسە وتىرىپ، تىلگە قاتىستى شارۋالاردى اتقارۋعا بولادى.

ارينە، ايلىق وتىرىستار وتكىزۋ ماڭىزدى. ونى قولدايمىن. الايدا وسى باسقوسۋلارعا كىرىسپەس بۇرىن، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ 25 جىلدىعىن حالىقارالىق كونفەرەنتسيا تۇرىندە وتكىزىپ العانىمىز ءجون دەپ بىلەمىن. وسى شارا بارىسىندا دا كوپتەگەن كەلەلى كەڭەستەرگە جول اشىلادى. بۇل شارانى الماتىدا وتكىزۋدى ۇسىنامىن. وعان مۇمكىندىگىنشە ۇلەس قوسۋعا دايىنبىز.

ەردەن قاجىبەك: قۇسمان كارىمۇلىنىڭ حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ 25 جىلدىعىن الماتى قالاسىندا اتاپ وتەيىك دەگەن ۇسىنىسى وتە ورىندى. ءوز كۇشىمىزبەن دە وتكىزۋگە بولادى. بىراق بۇل – ەلدىك ماسەلە. جالپى جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن اۋدارتۋدى قاجەت ەتەتىن دۇنيە. سوندىقتان بۇل مەملەكەتتىڭ ات سالىسۋىمەن، جوعارى دەڭگەيدە وتكەنى دۇرىس. ول ءۇشىن ايلىق وتىرىستارىمىزدى وتكىزىپ، بۇقارالىق اقپارات بەتتەرىندە ماتەريالدار جاريالاپ، دەپۋتاتتىق ساۋالدار جاساپ، قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋىمىز كەرەك. ءسويتىپ، قوعامنىڭ 25 جىلدىعىن كۇزگە سالىم مەملەكەتتىك دەڭگەيدە، لايىقتى دارەجەدە وتكىزگەنىمىز ءجون دەپ ويلايمىن.

ومىرزاق ايتبايۇلى: ورتامىزدا احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور مىرزابەرگەن مالباقوۆ وتىر. كەلەسى ءسوزدىڭ رەتىن مىرزابەرگەن مىرزاعا بەرسەك.

مىرزابەرگەن مالباقوۆ: حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى 25 جىل بويى تالاي ماسەلەلەرگە مۇرىندىق بولىپ كەلە جاتىر. ءتىلىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر جوقشىسى. بۇدان بىلايعى ۋاقىتتا دا قوعامنىڭ اتىنا زاتى ساي، ىستەرى تارتىمدى بولاتىنداي ىرگەلى جۇمىستاردى اتقارعانى ءجون. مەنىڭشە، قوعامنىڭ اياسىنا بىرنەشە ينستيتۋت سىيىپ كەتەدى. سوندىقتان قوعام جانىنان عىلىمي ينستيتۋتتار، تاعى دا باسقا قۇرىلىمدار اشقان ءجون سەكىلدى.

وسى ورايدا ء«تىل تازالىعى» دەگەن ماسەلە – وتە وزەكتى. ەلىمىز الدىنا زور مىندەتتەر قويىپ وتىر. «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى جاريالاندى. 2050 جىلى 30 ۇزدىك ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلساق، سول كەزدە ءبىزدىڭ ءتىلىمىز قانداي جاعدايدا بولادى؟ ءۇش تىلدىلىكتىڭ جاعدايىندا ءتىل تازالىعى ساقتالا ما؟ الدە الاشۇبار كۇيگە ۇشىراي ما؟ قازىرگى ءسوز قولدانىسىمىزعا قاراساق، شۇبارلاپ، ساۋاتسىز سويلەۋ، جازۋ ەتەك الىپ بارا جاتىر. مۇنىڭ الدىن الۋىمىز كەرەك. بۇعان ءبارىمىز دە جاۋاپتىمىز. ءتىل قوعامىنىڭ اتقاراتىن ماڭىزدى ىستەرىنىڭ ءبىرى وسى بولۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىز.

ومىرزاق ايتبايۇلى: ءسوز كەزەگى «ۇلت تاعدىرى» قق توراعاسى، قوعام قايراتكەرى دوس كوشىمدە.

دوس كوشىم: بۇگىنگى تاقىرىپ بويىنشا بۇعان دەيىن دە تالاي جيىن ءوتتى. بۇل – اشىق اڭگىمە. قاتتى ايتسام، رەنجىمەڭىزدەر. ءبىز الدىمەن قازاق ءتىلىن قولدايتىن ۇيىم بولۋىمىز كەرەك. ال اتالعان ماسەلەنى ءارتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار اتقارۋى كەرەك. سوندىقتان قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرى ءوزارا كەزدەسىپ، بۇكىل ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العانىمىز ءجون. سوندا جۇمىس ءتيىمدى بولادى. قازىر قوعامدىق ۇيىمدار اراسىندا ۇيلەستىرۋشىلىك جوق. وسىنى قولعا الۋ كەرەك. وسى ورايدا ناقتى بىرنەشە ۇسىنىستى ورتاعا سالعىم كەلەدى:

1) قوعامدىق ۇيىمدار مەملەكەتتىك ۇيىمدارمەن بىرلەسە وتىرىپ ءماسليحات جاساۋ كەرەك، سەبەبى، مەملەكەتتىك ۇيىمدار ارقىلى ورتاق جوبالار جاسالسا، سول ارقىلى قارجىلاندىرۋ كوزىن دە تابا الامىز. قازاق ءتىلى باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەز كەلگەن ۇيىممەن، مەكەمەمەن كەزدەسۋ بويىنشا ارنايى باعدارلاما جاسالۋى ءتيىس;

2) سولتۇستىك وبلىستاردا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر اشۋ ماسەلەسى وتە وزەكتى. بۇل ءۇشىن بۇكىل اۋىلدى، اۋداندى تۇگەل قامتىپ، ناسيحاتتاۋ شارالارىن جۇرگىزۋ قاجەت. بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە بەرۋگە ۇگىتتەۋ ىسىمەن اينالىسۋ قاجەت. قوعام قۇرىلىمدارى وسىعان جۇمىلدىرىلسا;

3) ءتىل تازالىعىن تۇزەۋ وڭاي. تەحنيكا-تەحنولوگيانىڭ دامىعان زامانىندا ءتىل تازالىعىن تۇزەۋدىڭ وڭاي جولى – بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىندەگى سايتتىڭ اشىلۋى. بۇل رەتتە ءتىلدىڭ تازالانۋىن كەز كەلگەن ادام قاتەسى بار جازۋدى، كوشەدەگى قاتە ماتىندەردىڭ سۋرەتتەرىن سايتقا جىبەرۋ ارقىلى، ناقتى مەكەمە اتاۋىن سايتتا ورنالاستىرۋ جانە ونىڭ تۇزەلگەندىگىن قاداعالاۋ ارقىلى رەتتەي الامىز. جوبا دايىن تۇر، الايدا بىلتىر ۇكىمەن گرانت بولمەدى. وسىنىڭ ورىندالۋىن قولعا الۋ كەرەك;

4) قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسى بۇزىلىپ بارا جاتىر.  مىسالى: «الماتى-2»، «اينابۇلاق-3» دەگەن جازۋلار بارلىق جەردە جازىلىپ تۇر، الايدا قازاق «2-الماتى» نەمەسە «3-اينابۇلاق» دەپ اتايدى. وسى ماسەلە جونىندە ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ءتۇيىندى پىكىردى ايتۋى كەرەك;

5) ءورىستىلدى اۋديتورياعا قازاق ءتىلىن ناسيحاتتاۋ ماسەلەسى وتە ماڭىزدى. وسى كەزگە دەيىن ءبىز وبلىستاردا، قالالاردا 80-دەي كەزدەسۋ وتكىزدىك. مۇنىڭ ساياسي ماڭىزى جانە تۇراقتىلىققا تىكەلەي قاتىسى بار. مۇنى ءبىز بىلتىر ءتىل كوميتەتى بولگەن 16 ميلليونداي قارجىعا جوبا رەتىندە اتقاردىق. وسى بويىنشا ءارى قاراي جۇمىستاردى جالعاستىرعان ورىندى;

6) ازاماتتاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن انىقتايتىن قازتەست جۇيەسى جاسالعان. جۇيەسىنىڭ ءبارى دايىن، بىراق ءالى ەنبەي وتىر، بىرقاتار وبلىستار ءوز بەتتەرىنشە ەنگىزىپ تە جاتىر. سوندىقتان وسىنى باق-تا كوتەرىپ، قازتەستى جاپپاي ەنگىزۋگە ىقپال ەتۋگە تىرىسۋىمىز كەرەك;

7) قازاقستانداعى تەلەارنالاردىڭ ەڭ كەم دەگەندە 50%-ى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلۋىن جەكە تۇلعالار ەمەس، «قازاق ءتىلى» قوعامى تەكسەرۋى قاجەت. 50 دە 50 پايىز بولۋ كەرەك دەگەن زاڭ جوق، 99 دا 1 پايىز بولۋى مۇمكىن، ونىڭ ىشىندە 99 پايىزى قازاق تىلىندە نەمەسە ەڭ كەم دەگەندە 50%-ى قازاق تىلىندە بولۋ كەرەك;

8) تاعى ءبىر جوبا. مىسالى، امەريكادا بۇكىل وقۋشى «مەن – امەريكا ازاماتىمىن» دەگەن شىعارما جازادى. سول سەكىلدى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە «مەنىڭ بولاشاعىم – قازاق تىلىندە» دەگەن تاقىرىپقا قازاقستانداعى بۇكىل مەكتەپتە 7-11 سىنىپ وقۋشىلارىنا (ونىڭ ىشىندە بارلىق ۇلت وكىلدەرى) جىل سايىن شىعارما جازدىرىپ، جارىس ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ال العاشقى ورىن يەلەرىن ىنتالاندىراتىن سىيلىق نەمەسە ەلباسىمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرساق، كەم دەگەندە 2 ميلليونداي ادام ويلانادى، «بولاشاعىم، ءتىلىم نە بولماق؟» دەگەن وي سالامىز. بىراق شىعارمانى تەكسەرىپ، قورىتىندىسىن شىعاراتىندار قوعام تاراپىنىن قۇرىلعان كوميسسيا بولۋى ءتيىس. بۇكىلحالىقتىق شىعارما جازۋ جوباسىن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۇيىمداستىرۋىنا بولادى.

قورىتا ايتقاندا، قازاقتىڭ ماسەلەسى ۇيدە وتىرىپ شەشىلمەيدى. اتقا ءمىنىپ، دالاعا شىقپاساق، جوڭعاردى جەڭبەس ەدىك. سوندىقتان اۋىل-اۋىلعا شىعىپ، ەل ارالاپ، ناسيحات جۇمىسىن اتقارايىق. اسىرەسە، سولتۇستىك، شىعىس وبلىستارعا بارۋ كەرەك. قازاق ءتىلى ءۇشىن قاراجات سۇراۋ دۇرىس ەمەس. الدىمەن ءوزىڭ ءبىر نارسە بەرمەسەڭ، ەشنارسە دە بولمايدى. جينالىسپەن الىسقا بارا المايمىز. الگىندەگى جوبالاردى ءبىز بىرلەسىپ اتقارۋعا دايىنبىز.

قازىر «تىلدىك ديسكريميناتسيا» دەگەن ءسوز ءجيى ەستىلەدى. بىراق ونىڭ ءمانىن جەتە ءتۇسىنىپ جۇرگەن ادام از. مەن ءورىستىلدى اۋديتوريالارمەن كەزدەسۋدە وسى سۇراقتان باستايمىن. سوندا ونى ايتىپ جۇرگەندەردىڭ كوبى مۇنىڭ ءمانىن دۇرىس ءتۇسىندىرىپ بەرە المايدى. وسىنى تاراتىپ ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك.سوندا دۇرىس ۇعىم قالىپتاسادى، ۇعىم تۇزەلگەن سوڭ تۇراقتىلىق تا بولادى.

مىرزابەرگەن مالباقوۆ: دوس كوشىمنىڭ پىكىرىنە قوسىلامىن. وسىعان قازاقستان حالقىنىڭ ءتىلدى مەڭگەرۋ دەڭگەيىنە قاتىستى ءبىر پىكىر قوسقىم كەلەدى. قازتەستى قولدانا وتىرىپ، حالىقتىڭ ناقتى قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋىن انىقتاي وتىرىپ، سودان كەيىن ارەكەت ەتسەك.

ەردەن قاجىبەك: وتە ورىندى ۇسىنىستار مەن جوبالار ايتىلدى. حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى مۇددەلى بىرنەشە ۇيىممەن بىرلەسە وتىرىپ، شەتەلدەگى قازاقتار مەن تۇركى تەكتەس حالىقتار شوعىرلانا قونىستانعان ەلدەردە قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن ورتالىقتار جەلىسىن اشۋدى قولعا الىپ وتىر. بەس جىل ىشىندە وسىنداي 50 شاقتى وسىنداي اشپاق ويدامىز.

ومىرزاق ايتبايۇلى: «تاقيالى پەرىشتە» ءفيلمىن كورمەگەن قازاق جوق شىعار. ورتامىزدا سونداعى باستى ءرولدى سومداعان اقساقالىمىز – الىمعازى رايىمبەكوۆ وتىر. وسى كىسى ءبىر پىكىر قوسسام دەيدى.

الىمعازى رايىمبەكوۆ: ءوز باسىم مەكتەپتەرگە وقۋشىلارمەن كەزدەسۋلەرگە ءجيى بارامىن. سوندا قازاق ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىمىزدى ناسيحاتتاپ جۇرەمىن. قاراعاندىدا «تازا ءتىل» دەگەن اكتسيا ۇيىمداستىرىلدى. وسىنداي شارالاردى قوعام جەر-جەردە كوپتەپ وتكىزسە دەگەن تىلەك بار.

ارينە، ءتىل بولۋ ءۇشىن سول تىلدە سويلەيتىن ادامدار كوبەيۋى كەرەك. قازاق كوبەيمەيىن دەپ وتىرعان جوق. كوبەيەيىن دەسە، ۇيلەنەيىن دەسە، باسپاناسى جوق. قازاقتىڭ كوپ بالاسىنىڭ ءبىر باسپانا زارىمەن-اق ءومىرى وكسىپ ءوتىپ جاتىر. بۇكىل ءومىرىڭدى، قۋاتىڭدى، شىعارماشىلىق قابىلەتىڭدى باسپانا الۋ جولىندا، سونىڭ قارىزىن وتەۋ جولىندا جۇمساۋ دەگەن نە سۇمدىق؟ باي ەلمىز دەيمىز، قازبا بايلىعىمىز، شيكىزاتىمىز كوپ دەيمىز. قايدا سول بايلىق؟ كىم يگىلىگىن كورىپ جاتىر؟ وندا قازاق نەگە كەدەي؟ وسى جاعىن اتقامىنەرلەرىمىز ويلاماي ما ەكەن؟ شەنەۋنىكتەر ەل بولماسا، كىمدى باسقارادى؟ قويشى قوي بولماسا، نەنى باعادى؟ ەل اشىنباي تۇرعاندا، وسى جاعىن ويلانۋ، شەشۋ كەرەك.

نۇرتورە ءجۇسىپ («ايقىن» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى): 25 جىلداعى ارەكەتتەردى قاراساق، شاشىراڭقىلىق بايقالادى. وسىنى ۇيلەستىرۋ الداعى ۋاقىتتا «قازاق ءتىلى» قوعامى ارقىلى ءجۇرىپ جاتسا، دۇرىس بولار ەدى. دوس كوشىمنىڭ وقۋشىلارعا شىعارما جازدىرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن قولدايمىن. ءتىلدى دە، تاربيەنى دە قالىپتاستىراتىن انالار ەكەنىن ەسكەرسەك، شىعارمانى ەڭ الدىمەن قىزدارعا جازدىرسا دۇرىس بولاتىن سياقتى. ەلىمىزدە ءالىپبي ماسەلەسى ءالى شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. لاتىنعا كوشەمىز دەگەن ءسوز بولىپ ەدى. اياقسىز قالدى. ەندى جالپىحالىقتىق قارىپ ستاندارتىن جاساۋ كەرەك.

ماماي احەتوۆ (الماتى قالاسى ءتىل باسقارماسىنىڭ باسشىسى): ءبىزدىڭ باسقارما 2010-2015 جج. ەرەسەكتەر اراسىندا، مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ بويىنشا مونيتورينگ جاساعان. زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن «قازاق ءتىلى» قوعامىنا ۇسىنۋعا دايىنبىز. بالاباقشالارعا ارنالعان مەتوديكالىق، كورنەكى قۇرالدار ماسەلەسى بۇكىل رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە شەشىلمەگەن. وسىنى قوعام قولىنا السا بولادى. سول سەكىلدى تەلەارنالارداعى ءتىل ماسەلەسىن دە «قازاق ءتىلى» قوعامى سياقتى قوعامدار قاداعالاسا، قوعامدىق ۇيىمدار ارقىلى ءتىلدى بۇرمالاپ جۇرگەن ءتۇرلى ازىلكەش-سىماقتاردى ساراپتاپ، سۇزگىدەن وتكىزسە، دۇرىس بولار ەدى. ال كازتەست-ءتى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر اراسىندا پايدالانىپ ءجۇرمىز. وتە قاجەت دۇنيە جانە وسىنى قولعا الۋ كەرەك.

نۇرپەرزەنت دومباي («انا ءتىلى» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى): ۇلتتىق سانامىز ءوز دەڭگەيىندە دامىماي كەلە جاتقان سياقتى. قوعامنىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردەگى باستاۋىش ۇيىمدارىن جانداندىرۋ قاجەت. سولاردىڭ ءۇنى شىقپاي جاتىر. مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى ءالى دە دۇرىس تالاپ ەتىلمەي وتىر. وسىنى مىندەتتەيتىن تالاپتى ءتيىستى ەنگىزۋ قاجەت. بۇل دا «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ باقىلاۋىندا بولاتىن دۇنيە.

دوس كوشىم: تاعى دا ءبىر-ەكى پىكىر قوسايىن. مادەنيەت مينيسترلىگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا جىلدا گرانتتار، گرانتتان بولەك تەندەرلەر ارقىلى قاراجات بولەدى. سول قاراجاتتىڭ قايدا كەتكەنىنە مونيتورينگ جاساۋ كەرەك. ونىڭ ەكى ءتۇرلى پايداسى بار: 1) بيلىك وسى قاراجاتتىڭ قايدا كەتكەنىن قاداعالايتىن ۇيىمنىڭ بار ەكەنىن ءبىلۋ كەرەك; 2) «قازاق ءتىلى» قوعامىنا دا ۇلكەن بەدەل بولادى. مىنا قاراجات مىناعان جۇمسالدى، مىناداي كەمشىلىكتەر بار دەپ وتىرۋى ءتيىس. سەبەبى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ جۇمىس ىستەۋ باعىتىنىڭ ءبىرى مونيتورينگ جاساۋ.

ەكىنشى، وكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا جەرگىلىكتى وبلىستاردان بولىنەتىن قاراجاتتىڭ ەڭ بولماسا ءبىر گرانتىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ناسيحاتتاۋعا (قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى، ويۋ-ورنەكتەرى سىندى ماسەلەلەر ەمەس، ناقتى ءتىل پروبلەمالارىنا جۇمسالۋى ءتيىس) بولىنسە دەپ تالاپ ەتۋ جانە ونىڭ ستراتەگيالىق باعىتتارىن «قازاق ءتىلى» قوعامى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە انىقتاپ، قاداعالاۋى كەرەك.

قۇسمان شالاباەۆ: ءبىز ءتىل ماسەلەسىمەن بىرگە الەۋمەتتىك، مادەني، ت.ب. ماسەكلەلەردى دە قاتار الىپ جۇرگەنىمىز دۇرىس. ويتكەنى، ولار ءبىر-بىرىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. ال وقۋشىلار اراسىنداعى شىعارما جازدىرۋدى الماتى قالاسىنان باستايىق.

وسى رەتتە قوسىمشا مىناداي جايتقا نازار اۋدارتقىم كەلەدى.  حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ نەگىزىن قالاعان اكادەميك ءابدۋالي قايدار بىلتىر توقسانعا تولدى. ىستەگەن ەڭبەگى زور. عالىمدىعىن، قايراتكەرلىگىن بىلاي قويعاندا، وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى. سوندىقتان اكادەميك اقساقالىمىزدى الماتى قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاعىنا جانە رەسپۋبليكالىق باسقا دا ماراپاتتارعا ۇسىنساق دەگەن ۇسىنىسىم بار.

عاريفوللا انەس (حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى): ءبىزدىڭ باس قوسۋىمىز – زامان تالابى. ءبارىمىزدى دە الاڭداتاتىن، كوڭىلىمىزدى دە جۇرگەن ويلار ايتىلدى عوي دەيمىن. ەندى سوزدەن ىسكە كوشۋ ءۇشىن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى جانىنان ۇيلەستىرۋ كەڭەسىن نەمەسە اقىلداستار القاسىن قۇرساق. مەنىڭشە، ونىڭ ءۇش تاعانى بولۋ كەرەك: 1) ءتىل، 2) ساياسي جانە 3) بيزنەس. وسى ۇشەۋىن بىرلەستىرە وتىرىپ، جۇرتشىلىق نازار اۋداراتىن، بيلىك قۇلاق اساتىن جاعدايعا جەتۋىمىز كەرەك.

حاكىم ومار («تەمىرقازىق» جشس ديرەكتورى): قازىر ءتىل ۇيرەنەمىن دەگەن ازاماتتار كوپ. سولارعا قاجەتتى وقۋ قۇرالدارىن، سوزدىكتەردى، ءتىلاشارلاردى كوپتەپ، ساۋاتتى شىعارۋدى قولعا الۋ كەرەك. قازىر جارىق كورىپ جاتقان وسىنداي كىتاپتاردى قوعام ساراپتاپ وتىرسا. ويتكەنى، ولاردىڭ كوپشىلىگىندە قاتە دەگەن ءورىپ ءجۇر.

نۇرلان اسقاروۆ (حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى): قازىر جەر-جەردە قازاق تىلىنە بايلانىستى سوتتاسۋ ءجيى كورىنىس بەرىپ ءجۇر. سوت وتىرىستارىندا كوبىنەسە قازاق ءتىلدى ازاماتاتردى جىعىپ بەرۋ فاكتىلەرى كەزدەسىپ وتىر. بۇعان قوعامعا كومەك سۇراپ جۇگىنگەن ازاماتتار كۋا. سوندىقتان ماسەلە تۋىنداعان جاعدايدا كەڭەس بەرەتىن قازاق ءتىلىن جاقسى بىلەتىن زاڭگەرلەر توبىن قۇرۋ قاجەت.

زاڭ جوبالارى ورىس تىلىندە دايىندالىپ، قازاق تىلىنە اۋدارىلعاندىقتان، وعان لينگۆيستيكالىق ساراپتاۋ جۇمىستارى دا ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. بۇعان قىرۋار قاراجات بولىنەدى. سوندىقتان زاڭ جوبالارىنىڭ تۇپنۇسقاسىنىڭ قازاق تىلىندە دايىندالۋىن تالاپ ەتۋىمىز قاجەت. سوندا وعان لينگۆيستيكالىق، قۇقىقتىق ساراپتاۋ جۇمىستارى دا قازاق تىلىندە جۇرگىزىلىپ، قازاق ءتىلدى ماماندارعا سۇرانىس تۋىندار ەدى.

***

جيىندى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك ومىرزاق ايتبايۇلى قورىتىندىلاپ، باسقوسۋعا قاتىسۋشىلار حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جانىنان ۇيلەستىرۋ كەڭەسىن جانە ءار وبلىستان ءبىر-ءبىر ادامنان قاتىستىرا وتىرىپ، اقىلداستار القاسىن قۇرۋ; حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ 25 جىلدىعىن كۇزدە جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋ; اي سايىن بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا ارناپ تۇراقتى تۇردە باسقوسۋ وتكىزىپ، ونىڭ قورىتىندىسىمەن جۇرتشىلىقتى حاباردار ەتۋ; جيىندا اتالعان ۇسىنىستاردى قورىتىپ، ولاردى ىسكە اسىرۋ جوسپارىن جاساۋ; حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قۇرمەتتى پرەزيدەنتى، اكادەميك ءابدۋالي قايداردى الماتى قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتاعىنا جانە جەڭىستىڭ 70 جىلدىعىنا وراي باسقا دا ماراپاتتارعا ۇسىنۋ جونىندە ورتاق بايلامعا كەلدى. 

Abai.kz