ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ رەسمي جۇمىسى باستالعانىنا، مىنە، ايعا جۋىق ۋاقىت بولدى. اتالمىش وداق 1 قاڭتاردان قازاقستان، رەسەي، بەلارۋس ەلدەرى اياسىندا جۇمىس ىستەي باستاسا، 2 قاڭتاردان باستاپ رەسمي تۇردە ارمەنيا وداق مۇشەسى بولىپ قابىلداندى. قىرعىزستاننىڭ مۇشەلىگى بيىلعى جىلدىڭ 29 مامىرىنان باستالادى دەپ كۇتىلۋدە. ازىرگە وداقتىڭ رەسمي جۇمىس ناتيجەسى كورىنىس بەرە قويعان جوق. ەسەسىنە قۇجاتتىق كەلىسىمدەر مەن اقپاراتتىق ناسيحاتتار بەلسەندى تۇردە دارىپتەلىپ جاتىر.

اتالعان وداققا مۇشە ەلدەردىڭ ەلشىلەرى 23 قاڭتاردا انكارادا ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزدى. وندا تۇركيانىڭ دا ەاەو-عا مۇشە بولۋى مۇمكىن ەكەنى ايتىلدى. وسى وتىرىستا بەلارۋس ەلشىسى اندرەي ساۆينىح: ء «بىز ەاەو-نىڭ تۇركيامەن ساۋدا-ەكونوميكالىق، ينۆەستورلىق قارىم-قاتىناسىنا باسا نازار اۋدارامىز. ءارى قىزۋ قولدايمىز» دەسە، قازاقستان ەلشىسى جانسەيىت تۇيمەباەۆ:  «تۇركيا ءبىزدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق وداققا تولىقتاي مۇشە بولۋى مۇمكىن، وداقتىڭ ىسكەرلىگىنە تۇركيا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر. ءبىز ارىپتەستىك كورسەتۋگە دايىنبىز»، - دەپ مالىمدەمە جاسادى.

تۇركيانىڭ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە بولۋى مۇمكىن ەكەنى بىلتىر دا ايتىلعان. ن.نازارباەۆ بىلتىرعى جىلى ماۋسىم ايىندا تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەر ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىنىڭ تۇركيانىڭ بودرۋم قالاسىندا وتكەن سامميتىندە «ەاەو اشىق ۇيىم، وعان وزگە مەملەكەتتەردىڭ قوسىلۋىنا بولادى. ماسەلەن، تۇركيا جانە باسقا مەملەكەتتەر اتالعان بىرلەستىكتىڭ قاۋىمداسقان مۇشەسى بولا الار ەدى. سونىمەن قاتار، بۇل ماسەلە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ قۇزىرەتىندەگى شارۋا سانالادى»، - دەپ مالىمدەگەن ەدى.

الەمدە بولىپ جاتقان ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايلاردى ساراپتايتىن بولساق، تۇركيانىڭ ەاەو-عا مۇشە بولۋى ابدەن مۇمكىن. 1993 جىلدىڭ قاراشاسىنان جۇمىسىن باستاعان ەۋروپا وداعىنا تۇركيا 1999 جىلى ۇمىتكەر رەتىندە تىركەلدى. الايدا ءالى كۇنگە دەيىن ەۋرووداقتىڭ تولىق مۇشەسى رەتىندە قابىلدانباي كەلەدى. كەشە دجيبۋتي رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىمەن كەزدەسكەن ەردوعان، سوماليدەگى تۇرىك دەلەگاتسياسىنا قاتىستى جاسالعان جارىلىس تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ، تاياۋ كۇندەردەگى يسلام اتىمەن بايلانىستىرىلعان تەرراكتتەردى «يسلام فوبياسىن» تۋدىرعىسى كەلەتىندەردىڭ ءىسى رەتىندە سيپاتتادى. ول ءوز سوزىندە: ء«بىزدى ەۋرووداققا قابىل ەتەر، مۇمكىن قابىل ەتپەس، بۇل ماڭىزدى ەمەس» دەدى. ەۋرووداقتى «حريستيان وداعى» تەزيسىندە سيپاتتاعان ول كوپتەگەن الەمدىك ۇيىمداردىڭ مۇشەسى بولعان تۇركيانىڭ ەۋرووداققا ءالى كۇنگە مۇشە بولا الماۋ سەبەبىن باسقادان ىزدەۋ كەرەك ەكەنىن اتاپ ءوتتى. «تۇركيا ەندى كۇشتى مەملەكەت، ەگەر تۇركيانى ەسىگىڭىزگە كەلىپ تىلەنەدى دەسەڭىز، قاتەلەسەسىز. تۇركيا تىلەنشى ەل ەمەس. تۇركيانىڭ ءوز ەنەرگەتيكالىق كۇشى بار، ەۋرووداققا قابىلدانباسا دا ءوز جولىمەن جۇرە الادى»، - دەپ مالىمدەدى ەردوعان.

بىلتىرعى جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايپ ەردوعانمەن انكارادا كەزدەسكەن بولاتىن. وندا ولار ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا ارىپتەستىگىن ءسوز ەتۋگە ءبىر جارىم ساعات ۋاقىت جۇمساعان ەدى. وسى كەزدەسۋ تۋرالى رەسەي باق-ى ءپۋتيندى «ولجالى» قايتتى دەپ جازدى. ءپۋتيننىڭ ەردوعانعا يىلەتىن ءجونى دە بار. سەبەبى، قىرىمدى العان سوڭ رەسەيدىڭ قارا تەڭىزگە جولى اشىلدى. تۇركياعا، ەۋروپاعا قارا تەڭىز ارقىلى گاز تاسىمالداۋ رەسەي ءۇشىن اناعۇرلىم ءتيىمدى بولماق. بۇل شىنتۋايتىندا رەسەي ءۇشىن عانا ەمەس، جاڭا قۇرىلىپ جاتقان ەاەو-عا مۇشە ەلدەرگە دە ءتيىمدى.

ءرۋبلدىڭ قۇلدىراۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ جۇمىسى، ارينە، رەسەيمەن وداق قۇرعان ەلدەرگە تيىمدىرەك بولعالى تۇر. بۇنداي ۇيىمعا تۇركيانىڭ قوسىلۋى وداققا مۇشە ەلدىڭ قاي-قايسىسىنا دا جاعادى. تۇركيا – 1961 جىلى  ەۋروپا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ، 1971 جىلدان ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ (ەقىۇ)  مۇشەسى.  سونىمەن قاتار ەكونوميكاسى قۋاتتى، الپاۋىت جيىرما مەملەكەتتىڭ ءبىرى رەتىندە تۇراقتانعان. يسلام ارىپتەستىك ۇيىمىنا دا مۇشە تۇركيا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا 1995 جىلدىڭ وزىندە مۇشە بولىپ قابىلدانعان. سونداي-اق، تۇركيادان سىرت ارمەنيا، قىرعىزستان ەلدەرى دە دسۇ-عا  مۇشە.

ەگەر قازاقتارمەن باۋىرلاس تۇرىك ەلى وداق مۇشەسى رەتىندە قابىلدانسا، قازاقستاننىڭ «تاۋەلسىزدىككە تونەر قاۋىپ تۋراسىندا» الاڭداماۋىنا دا بولاتىنداي. بىلتىرعى تامىز ايىندا ۇلىتاۋ تورىندە سۇحبات بەرگەن ەلباسى نازارباەۆ: «تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاۋىپ توندىرەتىن قانداي دا ءبىر وداققا مۇشە بولمايمىز»، - دەي كەلىپ، ء«بىزدىڭ «تەڭىزىمىز» رەسەيدىڭ، قىتايدىڭ تەرريتورياسى» دەگەن ەدى. دسۇ-عا كىرۋگە اسا نيەتتى قازاقستاننىڭ شيكىزات ەكسپورتىندا داڭعىل جولعا مۇقتاج ەكەنى داۋسىز. جاڭا وداقتىڭ «تەڭىزى» ۇلعايا تۇسسە، قازاقستان ءۇشىن نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz