1220-1230 جىلدارى كەيبىر قىپشاق تايپالارىنىڭ مونعولدارعا ءوز ەركىمەن باعىنۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى جازبالار

دەشتى قىپشاقتىڭ مونعول يمپەرياسى قۇرامىنا كىرۋى ءبىرشاما ۋاقىت بويى مونعول يمپەرياسىنىڭ ىشكى ساياساتىنداعى باسىمدىقتارىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ۇزاق پروتسەسكە اينالدى. كوپتەگەن اۆتورلار بۇل پروتسەستى ادىلەتتى تۇردە مونعولداردىڭ دەشتى قىپشاقتى جاۋلاپ الۋى رەتىندە قاراستىرادى.

سونىمەن قاتار، كەيبىر قىپشاق تايپالارىن تەك جاۋلاپ الۋى تۋرالى عانا ەمەس، سونداي-اق، مونعولدىق بوداندىقتى ءوز ەركىمەن نەمەسە «ەرىكتى – ءماجبۇرلى تۇردە» قابىلداۋى جونىندە راستايتىن تۇپكى دەرەكتەر ۇمىتىلۋدا. (مىسال رەتىندە [11,351-362] [21,184-240] [23] [20,47-56] [8,131-151]). بەرىلگەن ماقالا وسى ماسەلەنى قاراستىرۋعا ارنالادى.

مونعول بوداندىعىن قابىلداعان قىپشاق تايپالارى تۋرالى 4 راستاۋشى تۇپكى دەرەك بار:

1.يۋليانانىڭ گۋرەگە، ۆيتۋت جانە گۋرگۋت تۋرالى اڭگىمەسى [10, 237-239].

يا.پيليپچۋك ۆيتۋت پەن گۋرەگا اراسىنداعى سوعىس - بۇل قىپشاق حاندارى قىران مەن ينالچۋك اراسىنداعى سوعىس دەپ سانايدى.[12,195] (اعاسى مەن جيەنى). م.س.گاتين، ل.ف.ابزالوۆ، ا.گ.يۋرچەنكو گۋرگۋتتى كەيدە «قارا قىتاي گۋرحانى» [10, 237]، كەيدە شىڭعىس حان دەپ اتايدى [10,239]. يا.پيليپچۋك پ.گولۋبوۆسكي مەن ح.گەكونياننىڭ [13,169] نۇسقالارىن مىسالعا كەلتىرەدى، ياعني گۋرەگ بۇل يۋري كونچاكوۆ ەكەنىنە ول تولىقتاي كەلىسەدى [13,167]. ان-ناساۆي دجالال اد-دينمەن وداق قۇرىپ، دەربەندكە جورىققا شىعۋدى جوسپارلاعان كاۆكاز قىپشاقتارىنىڭ بيلەۋشىسى گيۋر-حاندى اتاپ كورسەتتى [24,213-214]. يا.ۆ.پيليپچۋك ونى يۋري كونچاكوۆيچپەن تەڭەستىردى [13,101]، بۇل جەردە ءبىز دە كەلىسەمىز، تەك جالعىز تۇزەتۋمەن، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، بۇل وداق دەربەندتەن وتۋىنە بوگەت جاساپ، جەبە جانە سۇبەدەيدىڭ جورىعىنا دەيىن جاسالدى.

قىسقاشا ايتقاندا بەرىلگەن حابارلاما تومەندەگىدەي ەستىلەدى.

العاش رەت تاتارلاردىڭ سوعىسى وسىلايشا باستالدى. گوتتا ەلىندە بيكەش اپاسى بار گۋرگۋتا ەسىمدى پاتشا بولدى. ءبىر كۇنى بيكەش اپاسى الدەبىر كورشىلەس جاتقان ەلگە شابۋىل جاسايدى. الايدا بۇل سوعىستا قىز جەڭىلىسكە ۇشىراپ، جاۋىنىڭ قولىنا تۇتقىنعا ءتۇسءىپ، ال اسكەرى كەرى شەگىنەدى. تۇتقىنعا العان ەلدىڭ كوسەمى وعان زورلىق كورسەتىپ، سوڭىندا ولتىرەدى. ادام تۇرشىگەلىك اۋىر قىلمىس جاساعان كوسەم ءوز جەرىن تاستاپ، ادامدارىمەن بىرگە ورناح سۇلتانعا قاشادى. وسى وقيعادان كەيىن، الدەبىر كۋمان ەلىندەگى ۆيتۋت ەسىمدى كوسەم بولدى. ەل اۋزىندا تارالعان قاۋەسەتتەر بويىنشا ونىڭ بايلىعىنىڭ كەرەمەتتىلىگى سونشالىقتى ءتىپتى مال-جانۋارلارى دالاداعى التىن ارىقتاردان سۋ ءىشكەن. ونىڭ بايلىعى ءۇشىن بۋز وزەنى جاعاسىنداعى گۋرەگ ەسىمدى كوسەم وعان شابۋىل جاساپ جەڭەدى. سوعىستان جەڭىلگەن كوسەم ەكى بالاسىمەن جانە سوعىستان امان قالعاندارمەن بىرگە ورناح سۇلتانعا قاشىپ بارادى. سۇلتان ونىڭ وزىنە كەزىندە جاساعان ارەكەتتەرىن كەشىرمەي, كوسەمدى دارعا اسادى، ال حالىقتى ءوزىنىڭ بيلىگىنە باعىندىرادى. ۆيتۋتتىڭ ەكى ۇلى تەز ارادا قاشىپ شىعىپ، تۇراتىن باسپاناسى بولماعاندىقتان، وزدەرىن جانە اتا-اناسىن توناعان جوعارىدا اتالعان گۋرەگكە قايتىپ كەلەدى. ول اشۋلانىپ، ۇلكەنىن جىلقىنىڭ تۇياعىنا تاستاپ ولتىرەدى. ال كىشىسى جوعارىدا اتالعان تاتارلاردىڭ كوسەمى گۋرگۋتكە قاشىپ كەلىپ، ءوزىنىڭ اعاسىن ءولتىرىپ، اتا-اناسىن توناعان گۋرەگتەن كەك الۋ ءۇشىن كوسەمنەن كومەك سۇرايدى. بۇل ءوتىنىشى ورىندالىپ، جەڭىسكە جەتكەن جاس جىگىت قايتادان گۋرگۋت كوسەمنەن اكەسىنىڭ ايانىشتى ءولىمى مەن قۇلدىقتا قالعان حالقى ءۇشىن ورناح سۇلتانعا كەگىن قايتارۋعا كومەكتەسۋىن سۇرايدى. ەكى ەسە جەڭىسكە جەتىپ قۇمارلانعان ول جاس جىگىتتىڭ بۇيىمتايىنا كەلىسىپ، سۇلتانعا قارسى سوعىستا داڭقتى جەڭىسكە جەتەدى. سونىمەن، بارلىق جەردە لايىقتى جەڭىستىڭ ماداقتارىنا يە بولعان جوعارىدا اتالعان تاتارلاردىڭ كوسەمى گۋرگۋت بارلىق اسكەري كۇشىمەن، كەزىندەگى قايشىلىقتار ءۇشىن، پارسىلارعا قارسى شىقتى. سول جەردە ول داڭقتى جەڭىسكە جەتىپ, وزىنە پارسى پاتشالىعىن باعىندىردى[10, 237-238]. مۇنداعى گۋرەگ - يۋري كونچاكوۆيچ، ورناح سۇلتان - حورەزمشاح، ال گۋرگۋتتا - شىنعىس حان ەكەنىنە كەلىسۋگە بولادى. مۇندا ۆيتۋتتىڭ ۇلى - اكەسى مەن ۇلكەن اعاسىنىڭ كەگىن قىلمىسكەرلەردەن قايتارۋعا ۇمىتتەنىپ، شىڭعىس حاننىڭ بوداندىعىن ەرىكتى تۇردە قابىلداعان كىپشاقتىڭ كوسەمى بولىپ تابىلادى.

 2. ەننۋۆەيري ءوزىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسىنداعى مالىمەتتەردە «تۇرىكتەردىڭ ءىسى تۋرالى» تاراۋىندا: ونىڭ (بەيبارىس) ايتۋىنشا ولار 626 جىلعا دەيىن ءوز جەرلەرىنە قونىستانۋعا، باسپانالارىنا تاراۋدى توقتاتقان جوق. ءبىر كۇنى دۋرۋت تايپاسىنداعى كوتياننىڭ ۇلى مانگۋش ەسىمدى جىگىت اڭ اۋلاۋعا شىققاندا، وعان توقسوبا تايپاسىنىڭ اككۇبۇل ەسىمدى جىگىتى جولىعادى، (؟) —  ەكى (تايپانىڭ) اراسىندا بۇرىنان بەرى باقتالاس بولعاندىقتان, ونى تۇتقىنعا الىپ, ولتىرەدى. مانگۋش تۋرالى حابار جەتپەگەندىكتەن اكەسى مەن ونىڭ ادامدارى دجامگار (نەمەسە دجالانگار)ەسىمدى ءبىر ادامدى انىقتاپ كەلۋگە جىبەرەدى. بۇل قايتىپ كەلىپ، ونىڭ ولتىرىلگەندىگىن جەتكىزەدى. مانگۋشتىڭ اكەسى ءوز تايپاسىنداعى ادامدارىن جيناپ، اققۇبۇلعا قارسى اتتانادى. اققۇبۇل وزىنە قارسى شىققان تايپانىڭ جورىعى تۋرالى حابار جەتكەندە، ولارمەن (دۋرۋتتارمەن) شايقاسقا دايىندالادى. ولار كەزدەسىپ شايقاسىپ; بىراق جەڭىس دۋرۋت تايپاسىنا ءتيدى. اققۇبۇل ءوزى جارالانىپ، ونىڭ اسكەرى جان-جاققا بىتىرايدى. سول كەزدە ول ءوزىنىڭ اعاسىن انساردى (نەمەسە ۋنسۋر) دۋشيحانعا ياعني شىنعىسحاننىڭ تاعىندا وتىرعان، سولتۋستىك ەلدەردە اسكەرى بار ۋكەدەيگە جىبەرەدى. ول (اققۇبۇلدىڭ اعاسى) وعان (دۋشيعا) ونىڭ حالقىن كىپشاق تايپاسى دۋرۋتتىڭ جاۋلاپ العانىن جانە ەگەر ول (دۋشي) بارسا، دۋرۋتتان باسقا حالىقتاردىڭ قارسى شىقپايتىنىن ايتادى. سول كەزدە (دۋشي) ءوزىنىڭ اسكەرىمەن ولارعا شابۋىل جاساپ جانە كوپ بولىگىن ۇرىپ-سوعىپ، تۇتقىنعا الادى. وسى ۋاقىتتا تۇتقىن حالىقتى ساۋداگەرلەر ساتىپ الىپ، ءارتۇرلى ەلدەر مەن جەرلەرگە الىپ كەتەدى [5, 65]. ر.يۋ.پوچەكاەۆتىڭ ويىنشا، دۋشي ەسىمدى ادامنىڭ باتۋ ەكەنىن، ال ۆەنگرلەرگە كەتكەن كوتياننىڭ ءوزى كوتيانعا ۇقساس كەلمەيتىنىن ايتادى [16,110]. سونداي-اق، ر.يۋ.پوچەكاەۆ ا.گ.يۋرچەنكونىڭ كوتيان تەركەن-قاتىننىڭ تۋىسى بولعانى تۋرالى نۇسقاسىن قولدايدى [16,108]. بۇل كوتيان اراب دەرەكتەرىندەگى كوپ جىلدار بويى مونعولداردىڭ جاۋى بولىپ كەلگەن كوتيان سۋتوەۆيچكە ۇقساس كەلەتىنىن ءبىز الدىندا جازعانبىز. بىراق، كوتيان دۋرۋت تايپاسىنان شىققاندىقتان، ول ۋران (كاي) اۋلەتىنەن شىققان تەركەن-حاننىڭ تۋىسى بولۋى مۇمكىن ەمەس [19,181]. سونىمەن قاتار، ءبىز اۋەلدە بۇل وقيعانىڭ سۇبەدەي مەن جەبەنىڭ كوتياندى جەڭگەن قالقا وزەنىنىڭ ماڭىندا بولدى دەپ بولجادىق [19,181]. قازىر ءبىز ءوز كوزقاراسىمىزدى وزگەرتىپ، بۇل وقيعانىڭ (اققۇبىل مەن كوتياننىڭ شايقاسى) 1227-1228 جىلدارى بولعان دەپ سانايمىز. س.ت.كاتانچيەۆ توقسوبا تايپاسى XII عاسىردىڭ سوڭىندا دون الابىندا ورنالاسقانىن، قالقا شايقاسى كەزىندە ولار ەدىل بويى جانە دنەستر وڭىرىنە كوشكەنىن اتاپ كورسەتەدى [7,54]. س.ا.پلەتنەۆانىڭ ويىنشا، اققۇبىلدىڭ ءوتىنىشى مونعولداردىڭ 1228-1229 جىلدارداعى قىپشاققا قارسى جورىعىن ۇيىمداستىرۋعا سەبەپ بولدى [15, 69-170]، ۆ.ا.زلىگوستەۆ كومەك كورسەتۋ تۋرالى ءوتىنىشتى 1227-1228 جىلدار دەپ كورسەتىپ، بۇل پىكىرمەن كەلىستى [4,195]. يا.ۆ.پيليپچۋك اققۇبىلدى شارۋكانيد [12,194]، ياعني يۋري كونچاكوۆيچتىڭ ءدال ءوزى دەپ ەسەپتەيدى (اققۇبىل – قىپشاق ەسىمى، ال يۋري – شوقىندىرۋ كەزىندەگى ەسىمى) [13,91]. سونداي اق، بۇل جەردە 626 حيجرا جىلى بويىنشا  06.12.1228 جىلدان باستاپ 25.11.1229 جىلعا دەيىن بولىنگەنىن ەسكەرە كەتكەن ءجون. بارلىعى اتاپ كورسەتكەندەي، اققۇبىلدىڭ ءوتىنىشى شىنىندا 1229 جىلى 30 مىڭ اسكەردىڭ دەشتى قىپشاققا اتتانۋىنا سەبەپ بولعانىن ايقىندايدى [17,109]، [18,67]. بۇل جەردە تاعى ءبىر جاعدايدى كورسەتكەن ءجون. 635 حيجرا جىلدارىنا (31.08.1237-20.08.1238) تەڭىستىرىلگەن يت جىلىندا بەركە قىپشاقتارعا جورىققا اتتانىپ، اردجۋماك، كۋرانباس، كاپاراندى، بەركۋتتىڭ اسكەرباسشىلارىن تۇتقىنعا الدى [6, 86]. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇل جەردە بەركۋت ەسىمىنىنىڭ استارىندا باتىس قىپشاقتاردىڭ بيلەۋشىسى كوتيان حاننىڭ ەسىمى جاسىرىن جاتىر. ەر دەگەن تەڭەۋى بار (باتىر) بەركۋت (يەركۋتي) تۋرالى جازىلعان جازبانىڭ ەر-كوتيان دەپ وزگەرتىلگەن جازباسى ەكەنى انىق. يا.ۆ.پيليپچۋك قىپشاقتاردىڭ ۆەنگرياعا قونىس اۋدارۋىن 1239 جىلعى پاسحا دەپ (1239 جىلعى ناۋرىز-ءساۋىر؟) كورسەتەدى [12,202]. ماتۆەي پاريجسكي مەن رودجەر بەكون كوتيان ۆەنگرياعا مونعولداردان جەڭىلگەننەن كەيىن كەتكەنىن ايتادى [10,295]، [10,391]، يا.ۆ.پيليپچۋك بۇنىمەن كەلىسەدى [12,194]. سونىمەن، بەركە كوتيان اسكەرىن ويسىراتا جەڭىپ، ونىڭ اردجۋماك كۋرانباس جانە كاپاران تايپاسىنان شىققان اسكەرباسشىلارىن تۇتقىنعا العاننان كەيىن، كوتيان ۆەنگرياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى دەپ بولجام جاساۋعا بولادى. 

3. باشقۇرت شەجىرەلەرىندە مۇيتەن (توقسابانىڭ ۇلى نەمەسە توقسابا رۋىنان شىققان) شىڭعىسحانعا كەزدەسۋگە بارىپ، ونىڭ بوداندىعىن قابىلداپ، جايىق بويى، ساكمارە جەرلەرىن يەلىككە العانى كورسەتىلگەن [9,336]. ي.ۆ.انتونوۆتىڭ پىكىرى بويىنشا مۋيتەن-بي «ساكماردان دونعا دەيىن» جەتىپ، باتىستىق جورىققا قاتىسىپ، شىڭعىسحاننىڭ ەمەس، باتۋدىڭ زامانداسى بولدى [1,88-89]. باشقۇرت شەجىرەلەرىنە سايكەس، مۇيتەن ءبيدىڭ ۇسەرگان ەسىمدى ۇلى بولعان، باشقۇرتتاردىڭ ۋسەرگان تايپاسى وسىدان تارايدى، ۋسەرگەننىڭ شاعالي دەگەن ۇلى بار (شەيحالي) [3,84-85]. ۇسەرگاننىڭ ۇرانى توقسوبا اتاۋى بولدى [3,201]. بۇل جەردە ەننۋۆەيريدىڭ حابارلاماسىمەن قاتارلاسا سايكەستەندىرگەن ءجون: ەكى حابارلامادا دا قىپشاقتاردىڭ توقسوبا تايپاسى (تەك تايپا بيلەۋشىلەرىنىڭ ەسىمدەرى ەرەكشەلەنەدى: مۇيتەن مەن اققۇبۇل) تۋرالى ايتىلادى. بىراق وسىمەن بىرگە ۇسەرگان (مۇيتەن ءبيدىڭ ۇلى) جانە انسار (ۋنسار) (اققۇبۇلدىڭ اعاسى) ەسىمدەرىنىڭ ۇقساستىعىن اڭعارۋعا بولادى. اققۇبۇل مەن ۋنساردىڭ (ۋسەرگان) شىڭعىسحاننىڭ زامانداسى بولعان، شامامەن ءبىر مەزگىلدە قايتىس بولعان مۇيتەن ءبيدىڭ بالالارى دەپ تولىعىمەن جورامالداۋعا بولادى. وسىلايشا، نەلىكتەن مونعولداردىڭ اققۇبۇلدىڭ ءوتىنىشىن ورىنداۋعا تەز كەلىسكەنىن وڭاي تۇسىندىرۋگە بولادى. ول اكەسى مۋيتەن ءبيدىڭ ورىنىنا ميراسقا يە بولىپ، ولاردىڭ ۆاسسالى بولدى. بۇدان باسقا، بۇل ەكى حابارلامانى يۋليانانىڭ حابارلاماسىمەن سايكەس كەلتىرۋگە بولاتىنىن ايتۋعا بولادى. شىڭعىسحانعا قولداۋ ىزدەپ كەلگەن ۆيتۋتتىڭ كىشى ۇلى - توقسوبا تايپاسىنان شىققان مۋيتەننىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن. وندا مۋيتەن مەن ونىڭ ۇرپاعىنىڭ شىڭعىسحانعا ادال قارىم-قاتىناسىن وڭاي تۇسىندىرۋگە بولادى. مۇيتەن ءوز اكەسى (حورەزمشاحقا كەگى ءۇشىن) مەن اعاسىنىڭ (يۋريۋ كونچاكوۆيچكە) ءولىمى ءۇشىن شىڭعىسحاننىڭ كەك قايتارۋىنا كومەك كورسەتكەنىنە العىسىن ءبىلدىردى. ال ونىڭ ۇلى اققۇبۇل 1223 جىلى مونعولدارعا قارسى قالقادا سوعىسقان، مونعولداردىڭ تاعى ءبىر باستى جاۋى كوتيانمەن كەزدەسىپ، ۆاسسال رەتىندە موڭعولداردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە قۇقىلى بولدى.

4. يۋان ءشيدىڭ تۋتۋك بيوگرافياسىندا ونىڭ ارعى اتالارى تۋرالى تاپتىشتەپ كورسەتىلگەن: يناسىنىڭ حۇلۇسۇمان (ۋرۋسمان؟) ەسىمدى ۇلى بولعان، حۇلۇسۇماننىڭ باندۋچ (تۋتۋكتىڭ اكەسى) ەسىمدى ۇلى حۇلۇسۇماننىڭ اينالاسىن يەمدەنۋگە باس سالعان مەنگۋگە (ر.پ.حراپاچەۆسكي ساناعانداي، يناسى مەملەكەتى ەمەس) ۇگەدەيگە ءوز ەركىمەن باعىنىشتى بولۋعا كەلىسىمىن ءبىلدىرىپ ەلشى جىبەرەدى. باندۋچا ءوز حالقىن كوتەرىپ، مەنگۋگە قارسى شىعىپ، وعان باعىنادى. كەيىن باندۋچا مەنگۋ اسكەرىنىڭ قۇرامىندا ماگاستى (الانداردىڭ استاناسى) قورشاۋعا قاتىسادى [22,46-47]. ر.پ.حراپاچەۆسكيدىڭ ويىنشا، قىپشاق-كۋندارىنىڭ ءبىر بولىگى بۇرىنعى يناسى حاننىڭ ورداسىنان سۋن- كيپساكتاردىڭ ارعى بابالارى بولىپ سانالاتىن باشقۇرتتارعا قاشىپ بارعان [22,36]. بۇل جەردە ر.پ.حراپاچەۆسكي تۋتۋك ديناستياسىنىڭ  (جانە ونىڭ ارعى اتاسى يناسى) شىعۋ تەگى كۋن تايپاسىنان ەكەنىن دالەلدەۋگە تالپىنىسى نەگىزسىزدىگىن اتاپ وتكەن ءجون [22,22-25]. ر.پ.حراپاچەۆسكي ءبىر ناقتىلىقتى نازاردان تىس قلدىرعانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. پ.پەللو كەزىندە يناسى مەن ينالچۋكتى (تەركەن-حاتۋننىڭ نەمەرە اعاسى جانە وتىرار وقيعاسىنىڭ سەبەپكەرى) تەڭدەستىرگەن، بۇنىمەن يا.ۆ.پيليپچۋك تە تولىقتاي كەلىستى [14,260]. سونىمەن، تۋتۋك ينالچۋكتىڭ شوبەرەسى، ال ينالچۋكتىڭ ۇلى مەن نەمەرەسى (حۇلۇسۇمان مەن باندۋچا) تەك 1236 جىلدار شاماسىندا (باتىس جورىعىنىڭ باسى) مەنگۋ اسكەرىنىڭ قىسىمىمەن مونعول بوداندىعىن قابىلدادى دەگەن بولجام جاساۋعا بولادى. وعان دەيىن ينالچۋكتىڭ بالالارى اكەلەرىنىڭ ولىمىنە كەك الۋ ءۇشىن مونعول اسكەرلەرىنە بارىنشا قارسىلىق كورسەتىپ وتىرعان، تەك قارسىلاس كۇشتىڭ باسىمدىعىنان جەڭىلىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن. س.م.اقىنجانوۆتىڭ حۇلۇسۇمان مەن باچماندى تەڭەستىرۋى [2,237]، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، وسال دالەلدەنگەن، الايدا باچمان حۇلۇسۇماننىڭ تۋىسى ەكەنىن بولجاۋعا بولادى. ينالچۋك (يناسى), ءبىزدىڭ ويىمىزشا، كۋن رۋىنا جاتپايدى. س.م.اقىنجانوۆ تەركەن حاتۋن ينالچۋكتىڭ نەمەرا اپاسى (ولاردىڭ اكەلەرى بىرگە تۋعان) [2,220]، باياۋت (ناساۆي مالىمەتى بويىنشا) تايپاسىنان شىققانىن اتاپ كورسەتەدى [2,206]. ال تۋتۋكتىڭ نەمەرەسى، يۋان ديناستياسىنىڭ سوڭعى مونعول يمپەراتورى تۋگ-تەمۋردىڭ ايەلى كىپشاق تايپاسى باياۋتتان شىققان (پ.پەللو مەن يۋان شي مالىمەتتەرىنە ساي) [2,207]. تۋتۋكتىڭ ارعى اتاسى يناسى تەركەن قاتىننىڭ نەمەرە اعاسى بولۋىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىز ولاردىڭ ەكەۋى دە قىپشاق تايپاسىنىڭ باياۋت رۋىنا قاتىستى ەكەنىن ايتا الامىز. 

ماقالانى قورىتىندىلاي كەلە، ءبىرىنشى بولىپ مونعولدارعا ءوز ەركىمەن باعىنعان العاشقى قىپشاق تايپاسى ول - ءبىز توقسوبا تايپاسىنىڭ كوسەمىمەن تەڭدەستىرگەن، مۋيتەن ءبيدىڭ اكەسى، ۆيتۋت تايپاسى بولعانىن اتاپ كورسەتۋگە بولادى. ۆيتۋت يۋري كونچاكوۆيچتەن (گۋرەگ) جەڭىلىپ، ۇرگەنىشكە قاشىپ، وندا حورەزمشاحتىڭ قولىنان قازا تابادى. ونىڭ ەكى بالاسى ءوز وتانىنا قايتىپ كەلىپ، ونىڭ بىرەۋىن يۋري كونچاكوۆيچ ولتىرەدى. ەكىنشىسى (بولجام بويىنشا مۇيتەن-بي) حورەزمشاح پەن يۋري كونچاكوۆيچتەن كەگىن قايتارۋ ءۇشىن شىڭعىسحاننان كومەك سۇرايدى. مۇيتەن بي شىڭعىسحاننان مول تارتۋ الىپ، مونعولداردىڭ ۆاسسالىنا اينالادى. حورەزمشاحتىڭ قۇلدىراۋى مەن ينالچۋكتىڭ ولىمىنەن كەيىن، جەبە جانە سۇبەدەي جاساعى شابۋىل جاساپ، يۋري كونچاكوۆيچتى ولتىرەدى، ءسويتىپ ۆيتۋت ۇلىنىڭ (مۋيتەن-بي) كەگىن قايتارادى. كەيىن بۇل جاساق قالقادا كوتيان اسكەرى مەن ورىس كنيازدەرىنىڭ اسكەرىن ويسىراتا جەڭەدى. كوپ كەشىكپەي شىڭعىسحان ولىمىمەن ءبىر ۋاقىتتا توقسابا تايپاسىنان شىققان مۋيتەن بي قايتىس بولدى. ونىڭ ارتىندا اققۇبۇل مەن انسار (ۋسەرگان) ەسىمدى ۇلدارى قالدى. اققۇبۇل ءبىر قاقتىعىستا دۋرۋت تايپاسىنان شىققان كوتياننىڭ ۇلى موگۋشتى ولتىرەدى. كوتيان اققۇبۇلعا شابۋىل جاساپ، ول اعاسى ۋنساردى مونعولداردان كومەك سۇراۋعا جىبەرەدى. 1229 جىلى ەدىل بويىنا سۇبەدەي مەن كوكوشايا جاساعى (كۋكي كيات) مونعولداردان كەلگەن "كومەك" رەتىندە كەلەدى. بىراق بۇل جاساق قىپشاقتاردى باعىندىرۋدا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن جوق. بۇرىنعى ينالچۋك حان (باياۋت اۋلەتىنەن شىققان ونىڭ ۇلى حۇلۇسۇمان) ورداسىنان شىققان قىپشاقتاردىڭ ءبىر بولىگى توقسوبا تايپاسىنان شىققان قىپشاقتارمەن بىرىگىپ، 1236 جىلى باتىس جورىعى باستالعانعا دەيىن مونعولدارمەن سوعىسادى. تەك مەنگۋدىڭ كەلۋى حۇلۇسۇماننىڭ جەڭىلۋىنە اكەلدى. ونىڭ ۇلى باندۋچا مەنگۋ جاساعىندا امانات بولادى. باندۋچا باتىس جورىعى اياقتالۋىنىڭ ءبىرىنشى بولىگىندە مەنگۋدىڭ جاساعىمەن بىرگە قىتايعا كەتەدى. باندۋچانىڭ ۇلى تۋتۋك مەنگۋدىڭ اعاسى حۇبىلايعا قىزمەت ەتەدى.

جاقسىلىق ء سابيتوۆ.

اباي.kz

قولدانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى: 

1. انتونوۆ ي. ۆ. سرەدنەۆەكوۆىە باشكيرى. ۋفا. 2013. 192 س.

2. احينجانوۆ س. م. «كىپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا» الماتى. گىلىم، 1995. 296 c.

3. باشكيرسكيە شەجەرە. ۋفا. 1960. 305 س.

4. زلىگوستەۆ ۆ.ا. سۋبەدەي. ۆسادنيك، پوكورياۆشي ۆسەلەننۋيۋ. ۋفا. ديزاين پوليگراف سەرۆيس. 2011. 396 س.

5. يستوريا كازاحستانا ۆ ارابسكيح يستوچنيكاح. توم 1. الماتى. دايك-پرەسس. 2005. 711 c.

6. يستوريا كازاحستانا ۆ پەرسيدسكيح يستوچنيكاح. توم 4. الماتى. 2006 620 س.

7. كاتانچيەۆ س. ت. الەكساندر نەۆسكي — پراۆنۋك كىپچاكسكوگو (پولوۆەتسكوگو) حانا كوتيانا. نالچيك: ەلبرۋس، 2008. 248 س.

8. كۋزەمباەۆ ن.ە. مونگولسكوە زاۆوەۆانيە كىپچاكسكيح پلەمەن ۆوستوچنوگو دەشت-ي كىپچاكا ي سۋدبى كىپچاكسكوي ەليتى ۆ سوستاۆە مونگولسكوي يمپەري ي زا ەە پرەدەلامي//كىپچاكي ەۆرازي: يستوريا، يازىك ي پيسمەننىە پامياتنيكي. سبورنيك ماتەريالوۆ مەجدۋنارودنوي ناۋچنوي كونفەرەنتسي، پوسۆياششەننوي 1100-لەتيۋ كيمەكسكوگو گوسۋدارستۆا ۆ رامكاح دنەي تيۋرسكسكوي پيسمەننوستي ي كۋلتۋرى. استانا، 2013. س. 131-151. 

9. ماجيتوۆ ن.ا.، سۋلتانوۆا ا.ن. يستوريا باشكورتوستانا: درەۆنوست. سرەدنەۆەكوۆە. ۋفا. كيتاپ. 2010. 496 س.

10. وبرازوۆانيە زولوتوي وردى. ۋلۋس دجۋچي ۆەليكوي مونگولسكوي يمپەري (1207-1266). كازان. تاتارسكوە كنيجنوە يزداتەلستۆو. 2008. 480 c.

11. وللسەن ت.ت. پرەليۋديا ك زاپادنىم پوحودام: مونگولسكيە ۆوەننىە وپەراتسي ۆ ۆولگو-ۋرالسكوم رەگيونە ۆ 1217-1237 گوداح//ستەپي ەۆروپى ۆ ەپوحۋ سرەدنەۆەكوۆيا. ت. 6. زولوتووردىنسكوە ۆرەميا. سب. ناۋچ. رابوت. دونەتسك، 2008. س.351-362.

12. پيليپچۋك يا.ۆ. زاۆوەۆانيە مونگولامي ۆوستوچنوەۆروپەيسكيح ستەپەي (1237–1242 گگ.)// زولوتووردىنسكايا تسيۆيليزاتسيا. سبورنيك ستاتەي. ۆىپۋسك 4. – كازان: ووو «فوليانت»، ينستيتۋت يستوري يم. ش.ماردجاني ان رت، 2011. C. 187-206.

13. پيليپچۋك يا.ۆ. ەتنوپولiتيچنىي روزۆيتوك داشت-i كىپچاك ۋ IX-XIII ست. كيiۆ. 2013. 288 س.

14. پيليپچۋك يا.ۆ. مونگولسكوە زاۆوەۆانيە كوچەۆي ۆوستوچنىح كىپچاكوۆ// تيۋركولوگيچەسكي سبورنيك. 2009-2010. تيۋركسكيە نارودى ەۆرازي ۆ درەۆنوستي ي سرەدنەۆەكوۆە. موسكۆا: «ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا». 2011. س. 259-288.

15. پلەتنەۆا س.ا. پولوۆتسى. موسكۆا. ناۋكا 1990. 208 س

16. پوچەكاەۆ ر.يۋ. «باتىي، حان كوتورىي نە ستال حانوم». موسكۆا. است. 2006. 350 c.

17. سابيتوۆ ج.م. مونگولسكايا ارميا ۆ 1206-1259 گگ.//ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي زاپادنوگو كازاحستانا. 2011. № 1.  س. 86-114.

18. سابيتوۆ ج.م. «و چيسلەننوستي مونگولسكوي ارمي ۆ زاپادنوم پوحودە (1235-1242)»//ۆوپروسى يستوري ي ارحەولوگي زاپادنوگو كازاحستانا. №1. 2010. ۋرالسك. س.55-73

19. سابيتوۆ ج.م. حرونولوگيا زاپادنوگو پوحودا 1235-43 گودوۆ//ۆەستنيك ەۆرازيسكوگو ناتسيونالنوگو ۋنيۆەرسيتەتا. № 5 (84). 2011. س. 180-183.

20. ۋسكەنباي ك.ز. ۆوستوچنىي داشتي-كىپچاك ۆ XIII-ناچالە XV ۆەكا. پروبلەمى ەتنوپوليتيچەسكوي يستوري ۋلۋسا دجۋچي. كازان. 2013. 288 س.

21. حراپاچەۆسكي ر.پ. ارميا مونگولوۆ پەريودا زاۆوەۆانيا درەۆنەي رۋسي. سەريا: زابىتىە ۆوينى روسسي. كۆادريگا. 2011. 280 س.

22. حراپاچەۆسكي ر.پ. پولوۆتسى-كۋنى ۆ ۆولگو-ۋرالسكوم مەجدۋرەچە (پو داننىم كيتايسكيح يستوچنيكوۆ). يستوريكو-گەنەالوگيچەسكي پروەكت `سۋيۋنوۆى`. سەريا `ماتەريالى ي يسسلەدوۆانيا پو يستوري كوچەۆنيكوۆ ۆوستوچنوەۆروپەيسكيح ستەپەي`. ت. II. م.: تسيۆوي. 2013. 128 س.

23. حرۋستالەۆ د.گ. رۋس ي مونگولسكوە ناشەستۆيە (20-50 گگ. XIII ۆ.) سانكت-پەتەربۋرگ ەۆرازيا 2013. 416 س.

24. شيحاب اد-دين ان-ناساۆي. سيرات اس-سۋلتان دجالال اد-دين مانكبۋرنى. موسكۆا. ۆوستوچنايا ليتەراتۋرا. 1996. 290 س.