2010 جىلعى شىلدە ايى ەدى. ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەن ءبىر وقيعا بولدى. «ول نە؟» دەيسىزدەر عوي. اتاقتى ەستاي اقىن ءانىنىڭ ءپروتوتيپى قورلان اپامىز بار ەمەس پە؟! مىنە، سول اسىلىمىزدىڭ زيراتى تابىلىپتى. بىلمەي كەلىپپىز، سۇلۋلىق سيمۆولى بولعان عازيز جاننىڭ بەيىتى وقيعا بولىپ، ءان تۋعان پاۆلودار وڭىرىندەگى مارالدى ماڭايىندا ەمەس ەكەن. ول سوناۋ رەسەي فەدەراتسياسىنداعى التاي ولكەسىنىڭ سلاۆگورود توڭىرەگىندە بولىپ شىقتى. مىنە، سول جەردە بۇكىل ءبىر حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنگەن، ۇلت ماحابباتىنا اينالعان قازاقتىڭ حاس سۇلۋى 30-جىلداردىڭ اياعىندا ماڭگىلىك ساپارعا اتتانىپتى.

ال ونى تاۋىپ، انىقتاعان، انىق­تاپ قانا قويماي، باسىنا قىزىل گرا­­نيتتەن بەلگىتاس ورناتقان كىم­دەر دەي­سىزدەر عوي... ولار – قۋات ەسىم­حا­نوۆ پەن ەرلان ارىن دەگەن ەكى ازا­مات. قۋاتتى كوزى قاراقتى جۇرت باس­پاسوز بەتتەرىنەن جاقسى بىلسە كەرەك. ول ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا ەرتىس بوي­ىندا قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپ ەر­ماك­تىڭ ەسكەرتكىشىن العىزعان، ودان كەي­ىن قىزىلجارداعى جۇمىسى كە­زىن­دە ومبىداعى ماعجان جۇماباەۆ وقىعان پەداگوگيكالىق ۋچيليششەنىڭ قا­بىرعاسىنا ۇلى اقىنعا ارناپ مە­مو­ريالدىق تاقتا ورناتۋعا ۇيىتقى بول­عان قانداسىمىز. بۇل ازامات وسى بە­رتىندە استانادا قىزمەت اتقارىپ ءجۇ­رىپ، 1937 جىلى كوكشەتاۋداعى ەس­كى زيراتتا جەرلەنگەن داۋىلپاز اقىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ تۇياعى – عاي­ىپ قۇسى ايانعا بەلگىتاس قويىپ تا­عى ءبىر ساۋاپتى ءىس جاسادى. ال ەرلان بولسا، ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان 2010 جىلعا دەيىن پاۆلودارداعى س.تورايعىروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋني­ۆەرسيتەتتە رەكتور بولا ءجۇرىپ، وب­لىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى رە­تىندە قالاداعى كوپتەگەن كوشە، مەكە­مە اتتارىن قازاقىلاندىرۋعا بەل شە­شە كىرىسكەن ۇلتجاندى ازامات-تىن. سون­داي-اق، ونىڭ سول كەزدەرى اتاقتى ءماش­ھۇر-ءجۇسىپ مۇرالارىنىڭ 20 توم­دىعىن شىعارۋدى قولعا الىپ، قا­سيەت­تى بابانىڭ ەسكەلدىدەگى مازارىن جاڭا ءۇل­گى­دە تۇرعىزۋعا ەرەكشە ۇلەس قوسقان ەڭ­بەگى جانە بار. وسى ەكى باۋىرىمىزدان 2010 جىل­دىڭ 8 شىلدەسىندە رەداكتسياعا ار­نايى حات كەلگەنى ءالى ەسىمىزدە. ون­دا رەسەيدىڭ التاي ولكەسىندەگى پري­تىكا سەلوسى ىرگەسىندەگى قازاق زي­را­تىندا اتى ءان مەن جىرعا اي­نال­عان قورلان اپامىزعا بەلگىتاس ور­نا­تى­لا­تىندىعى، سول شاراعا ءبىزدىڭ گازەت­تەن دە وكىل قاتىسۋى سۇرالىپتى. وسى­دان كەيىن كوپ كەشىكپەي جولعا شىق­قانبىز. قۇ­­رامىمىزدا عالىمدار ق.سال­عا­­راۇلى مەن ت.جۇرتباي، جا­زۋشى ءا.سا­راي، ساياساتتانۋشى د.مىڭباي مەن قالامگەرلەر ە.شايمەردەنوۆ، ع.ءمۇ­سىرەپ جانە كومپوزيتور ج.تۇر­سىنباەۆ بار توپ استانادان پاۆ­لو­دار­عا كەلدىك. ول جەردەن ەرتەسىندە تا­­ڭەر­تەڭ رەسەي شەكاراسىنا بەت ال­دىق تا، باقىلاۋ بەكەتىنەن وتكەن سوڭ قۇ­لىن­دى دالاسىن كەسىپ وتتىك. كوپ ۇزا­ماي سلاۆگورود تا كورىنگەن. ونى دا ارت­قا تاستاپ، ءبورىلى دەپ اتالاتىن اۋ­د­ان­­نىڭ بۇرىنعى توپولسكي كەڭ­شا­رىنا قاراي بۇرىلدىق. ءسويتىپ مۇن­دا­عى پريتىكا بولىمشەسىنە جەتكەن­دە ات باسىن تەجەدىك. كولىكتەن تۇسكەن سوڭ وسى ەلدى مەكەن ىرگەسىندەگى زيراتقا بەتتەپ، ونداعى بەل­گىتاستىڭ اشىلۋىنا جينالعان جەر­گىلىكتى تۇرعىندارمەن امانداسىپ، ءجون سۇراسا باستادىق. مۇندا كوپ­تەگەن قازاق وتباسىلارى تۇرادى ەكەن. «بۇل جەر نەگىزىنەن قاراناي دەپ اتالادى، دەدى التاي ولكەسىندەگى بلا­گوۆەششەنسك قازاق دياسپوراسىنىڭ توراعاسى ساپاربەك ماۋسىمباەۆ. – وسىدان 25 شاقىرىم قاشىقتىقتا سۇلتان، سۇڭقاربەك دەگەن قونىستار بار. ول قورلان اپامىزدىڭ تۋعان جەرى ءارى اكەسى مەن اكەسىنىڭ اعاسىنىڭ اتتارى ساقتالىپ قالعان ەلدى مەكەندەر. ال قارانايدان 60 شاقىرىم شاماسىنداعى قۋات اۋىلى ءوزىمىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كەيىپكەرىمىزدىڭ كە­لىن بولىپ تۇسكەن جەرى. ەندى، مىنا قا­را­نايدىڭ وزىنە كەلسەك، بۇل – قورلان سۇل­تانقىزىنىڭ ناعاشى جۇرتى. 1937 جىل­عى زوبالاڭدا ول كىسى بالالارىمەن وسى اۋىلدى ساعالاپ كەلگەن عوي. ق­ا­زىر بۇل جەر پريتىكا دەپ اتالادى».

وسىدان كەيىن كوپ ۇزاماي جيىن دا باستالعان. ونى قىسقاشا سوزبەن اش­قان قۋات ەسىمحانوۆ: «ۋاقىت قا­با­عى مەن مەزگىل اۋانىنا بايلانىس­تى سۇلۋلىق سيمۆولى – قورلان اپا­مىز­دىڭ مۇردەسىنىڭ قايدا ەكەنىنەن حا­بارسىز بولدىق. ەندى، مىنە، 73 جىلدان كەي­ىن جوعالتقان جاۋھارىمىزدىڭ دە­رەگىن تاۋىپ، باسىن قارايتۋعا كەلىپ تۇر­مىز. وتكەن زاماندا بايان سۇلۋ، قىز جىبەك، ەڭلىك سياقتى حاس سۇلۋلار ءومىر ءسۇر­گەن دەسەك، قورلان اپامىزدى دا سول ارۋلاردىڭ قاتارىنا قويۋعا ابدەن بو­لادى. سەبەبى، ول حح عاسىرداعى قا­زاق دالاسىنىڭ ماحاببات گيمنىنە اي­نالعان بەينە»، دەپ جۇرتشىلىق ال­دىنا قانات نازىمبەكۇلى اتتى قا­ريانى شاقىردى. سۇراستىرىپ ءبىل­سەك، بۇل كىسى قورلان اپامىزدىڭ تۋ­عان نەمەرەسى ەكەن. اقساقال ءوز ءسوزىن ەر­تە­دەگى وسى ءوڭىر قازاقتارىنىڭ تا­ري­حىنا شولۋ جاساۋدان باستادى. وند­ا­- عى اڭگىمەگە قاراعاندا اپالى-ءسىڭلىلى قۇسني مەن قورلاننىڭ اكەلەرى سۇل­تان بي، ال اعاسى سۇڭقاربەك وسى قاراناي ايماعىنىڭ بولىسى بولعان ادامدار ەكەن. قورلان كامەلەتتىك جاس­قا جەتكەن كەزدە بويجەتكەندى ءىر­گەلەس اۋىلداعى قۋات بايدىڭ ۇرپاعى نۇر­مۇحانبەتكە ۇزاتادى. اللانىڭ جا­زۋى، اتالارىنىڭ ۇيعارۋى بويىنشا وتاۋ قۇرعان جۇبايلار ءومىر­دە سىيلاستىقپەن عۇمىر كەشەدى. ءناسيفوللا، عابدىجاپپار، عاب­دۇل­حا­ميت، زەينەلعابيدەن، نا­زىم­بەك ەسىمدى بەس بالانىڭ اكە-شەشەسى اتانىپ، 30-جىلدارعا دەيىن باقىتتى ءومىر سۇرەدى. سودان كەيىنگى تاركىلەۋ مەن اشار­شىلىق قۋات بايدىڭ اۋلەتىن قاتتى ەسەڭ­گىرەتەدى. ال 37-ءنىڭ زوبالاڭى ءتىپتى سۇمدىق ەدى. جەرگىلىكتى بيلىك قازاق اۋىلدارىنداعى وقىعان ازاماتتاردى اتىپ-اسىپ بولعان سوڭ، ارالارىندا نۇرمۇحانبەت بار توپتى شاحتا مەن تەمىر جول جۇمىسىنا اپارىپ سالۋ ءۇشىن پريمورەگە ايدايدى. سول الاساپىران ۋاقىتتا قورلان انادا ءبىر عانا ءۇمىت بولعان دەيدى بىلەتىندەر. ول ءوزىنىڭ شيەتتەي بالا-شاعاسى – بەس ۇل، ءبىر قىزىن قالاي دا امان الىپ قالۋ ءۇشىن 60 شاقىرىم جەردەگى نا­عا­شى­لارىنا جەتۋ ەدى. جەتەدى دە. بىراق پەر­زەنتتەرىن ءوزى ىزدەپ كەلگەن وتباسى­نا تابىستاپ بولا بەرىپ، كۇزگى قارا سۋىق­تاعى ازاپتى جولدان قالجىراعان عا­زيز جان ءۇزىلىپ كەتەدى. قارعىس اتقىر 37-دەگى قورلاننىڭ جاع­دايى وسىلاي بولسا، ەرى نۇر­مۇ­حان­بەتتىڭ تاعدىرى باسقاشا ءور­بي­دى. ول كىسى يتجەككەندەگى لاگەردە ءجۇر­گ­ەندە ەلدەگى بەس ۇلىنىڭ ۇشە­ۋى سو­­عىسقا الىنادى. 1942 جىلى ولار­دىڭ اراسىنداعى زەينەلعابيدەن ستا­لين­گراد تۇبىندە قازا تابادى. سول ۋا­قىت­تاعى زاڭ بويىنشا ءبىر وتباسىنان ەكى نەمەسە ءۇش ادامنىڭ مايداندا بولۋى رەپرەسسياعا ۇشىراعان اتا-اناعا جە­ڭىلدىك اكەلەدى ەكەن. پريمورەدە ءجۇر­گەن نۇرمۇحانبەت ۇكىمەتتىڭ وسىنداي پارمەنىمەن لاگەردەن بوسايدى. بۇل 1943 جىلدىڭ كوكتەمى-ءتىن. ەلگە كەل­گەن سوڭ بار جاعدايعا قانىعادى. با­لالارىن جيناپ الىپ وقىتىپ، ولار­دى ادام قاتارىنا قوسۋعا ارەكەت جا­سايدى. ەشكىمگە ۇيلەنبەي، ۇل-قىز­دا­رىنىڭ تىلەۋىن تىلەگەن كۇيى 1966 جىلى ومىردەن وزادى. قانات نازىمبەكۇلىنىڭ جو­عا­­رى­داعى ءسوزىن بار زەيىندەرىمەن تىڭ­دا­­عان جۇرتشىلىق كەلەسى كەزەكتە زي­رات باسىنداعى سايلاۋبەك مولدا وقىعان قۇران-حاتىمعا ۇيىدى. وسى­دان سوڭ استانادان كەلگەن عالىم-جا­زۋشىلار قويشىعارا سالعاراۇلى، انەس ساراي جانە ءسوز ەتىپ وتىرعان شاراعا مۇرىندىق بولا بىلگەن قۋات ەسىمحانوۆ پەن ەرلان ارىن باستاعان توپ بەلگىتاستى اشۋعا بەتتەدى. لەنتا قيىلىپ، ەسكەرتكىشتەن اق جامىلعى سى­پىرىلىپ تۇسكەن ساتتە قورلان اپا­مىزدىڭ تاسقا قاشالىپ جازىلعان اتى-ءجونى، تۋعان جانە قايتىس بولعان جىلدارى كوزگە شالىندى. ال ودان تومەنىرەكتە: «داريعا، ولمەيتۇعىن انگە اينالعان، دۇنيەگە قايتا كەلمەس قايران قورلان...» دەگەن اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ قالامىنان تۋ­عان ولەڭنىڭ ەكى جولى ورىن تەۋىپتى. بەلگىتاستىڭ اشىلۋ ءراسىمى بىتكەن سوڭ وسى پريتىكا بولىمشەسىندەگى س­ە­گ­ىزجىلدىق مەكتەپتىڭ اسحاناسىندا قوناقتارعا ارنالىپ داستارقان جاي­ىلدى. سول جەردە كومپوزيتور جولامان تۇر­سىنباەۆ جانىندا وتىرعان قور­لان اپامىزدىڭ نەمەرەسى قانات نا­زىمبەكۇلى قارياعا ەكى ساۋال قوي­د­ى. ونىڭ العاشقىسى ەستايدىڭ «قۇس­ني-قورلان» ءانىنىڭ تۋ تاريحى دا، ودان كەيىنگىسى قۇسني قىزدىڭ تاع­دى­رى تۋرالى سۇراق ەدى. – رەسەيدەگى مىنا سلاۆگورود، قۇ­لىن­دى ءوڭىرى مەن قازاقستانداعى ما­- ر­ال­دىنىڭ اراسى جاقىن، – دەپ باستادى ءسو­زىن قانات اقساقال. – ۇلكەندەردەن ەس­تۋىمىز بويىنشا ءبىر جازدا اپالى-ءسىڭ­لىلى قۇسني مەن قورلان سول ەل جاقتاعى تويعا بارادى. وندا ەستاي اقىن دا بولىپتى. جاستارعا ارنالىپ تىگىلگەن كيىز ۇيدەگى ويىن-ساۋىقتا اتاقتى ءانشى وزدەرى دە، كيىمدەرى دە ءوز­گە­شە ەكى سۇلۋ قىزدى كورىپ قالادى. ءسوي­تەدى دە ءبىر ساتتىك كورىنىستى ۇمىتا ال­ماي، تەرەڭ تولعانىسقا بەرىلەدى. ال قورلان شە؟ تويدان كەلگەن بوي­جەت­كەندى بۇرىنعى اتاستىرىپ قويعان جە­رى­نە ۇزاتىلۋ كۇتىپ تۇرعان ەدى. ونى ەستىگەن ەستاي اقىن ءتۇرلى ويعا بە­رى­لەدى. اقىرى سونىڭ، ياعني سان ءتۇرلى سە­زىمنىڭ اسەرىنەن كەيىن ول «قۇسني-قورلان» ءانىن تۋدىرادى. اپامىز كورشى اۋىلعا كەلىن بولىپ تۇسكەن سوڭ، مارالدى، كەرەكۋ جاققا قايتىپ بار­ما­عان. بۇكىل ءومىرى وسى توڭىرەكتە ءوت­كەن. ەستايدىڭ دا بۇل جاققا جولى ءتۇس­­پەگەن. وسىلايشا تويداعى ءبىر ءسات­­تىك كورىنىس اسەرىنەن اقىن ارتىندا اڭىز­عا اينالعان عاجايىپ ءان قالعان. ال قۇسنيعا كەلسەك، ول كىسىنى ەشكىم ءبىل­مەيدى. قايدا، كىمگە ۇزاتىلعان؟ تاع­دىرى قالاي بولعان؟ قاشان ومىردەن وتكەن؟ مىنە، مۇنىڭ ءبارى سول زامانداعى ءجون بىلەتىن اتالارىمىزعا دا، ودان كەيىنگى بىزدەرگە دە جۇمباق؟ ەش جەردە ەشقانداي دەرەك قالماعان. قانات قاريا وسى سوزدەردى ايتتى دا ءبىر ساتكە ءۇنسىز قالدى. وسى كەزدە قايتار جولدىڭ ۇزاقتىعى ەسىمىزگە تۇسكەن ءبىز ورنىمىزدان قوزعالاقتاي باستادىق. مۇنى سەزگەن سايلاۋبەك مولدا اس قايىرىپ، بارىمىزگە ءسات ساپار تىلەدى. ءبىز دە ورمانداي ورىستىڭ ورتاسىندا وتىرعان قاراكوز باۋىرلارىمىزبەن قايىر قوش ايتىسىپ، رەسەي – قازاقستان شەكاراسىنا قاراي بەت الدىق.

جانبولات اۋپباەۆ،

دەرەككوزى: «ەگەمەن قازاقستان»

Abai.kz