(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە. ءبىرىنشى سىلتەمە, ەكىنشى سىلتەمە).

استارلى جوبا

اقىرى اعارتۋ ءمينيسترى پەتر ميحايلوۆيچ فون-كاۋفمان حالىق اعارتۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى زاڭ جوباسىمەن حالىق وكىلدەرىنىڭ الدىنا شىقتى. جۇزىنەن  پاراساتتى بايسالدىلىق ەسكەن، جاسى ەلۋلەردى ەڭسەرگەن وسىناۋ اقسۇيەك  دۋمادا كۇل استىندا بىقسىپ جاتقان وتقا ماي قۇيارمىن دەپ ويلاماعان دا بولار-اۋ. قالاي بولعاندا دا، ءمينيستردىڭ جوبانى دۋماعا ۇسىنعان جانە ونىسىن دەپۋتاتتار تالقىعا سالعان ءبىر كۇننىڭ وزىندە  پىكىرلەر شارپىسى ءورت باپ لاۋلاپ، شەگىنە جەتتى. اينالىپ كەلگەندە، وتارشىل يمپەريانىڭ جۇرەك اينىتار ەكىجۇزدى بەينەسى ءىس جۇزىندە تاۆريا سارايى كۇمبەزى استىنداعى رۋحاني ايناعا شاعىلىسقانداي ايقىن كورىنىس تاپتى.

جالپى، ەكىنشى دۋمانىڭ پلەنارلىق ماجىلىستەرىنىڭ بۋىرقانىپ، قىزۋ ايتىسقا تولىپ وتەتىنى ادەتكە اينالعان-دى، بىراق، مەنىڭشە، دەپۋتاتتاردىڭ تاپ وسى وقۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋى قيلى كوزقاراستاردى جالاڭاشتاپ، ايرىقشا بەت جىرتىسۋعا اپاردى عوي دەپ ويلايمىن. دۇرىسىندا، وتارشىلدىقتىڭ جابايى ءتۇرى ورشىگەن يمپەريادا ۇلت ماسەلەسىنىڭ شيەلەنىسىپ تۇرعانىن كورسەتتى. دۋمانىڭ جالپى جينالىسىنىڭ ءبىر عانا كۇنىنىڭ ءوزى. 1907 جىلعى 4 مامىردا وتكەن وتىرىس. قالاي دەيسىز عوي؟

يمپەريانىڭ   اعارتۋ ءمينيسترى گوفمەيستەر فون-كاۋفماننىڭ دۋما مۇشەلەرى الدىنا شىعىپ، مينيسترلىگىنىڭ جالپىعا بىردەي مىندەتتى بولماق باستاۋىش وقۋ جۇيەسىن قۇرۋ جايىنداعى كوزقاراسىن ءتۇسىندىردى. جانە سونى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس زاڭ جوباسىن مەملەكەتتىك دۋمانىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىندى. مۇنىسى ءوز رەتىمەن جاسالعان ورىندى شارا ەكەنى راس. جوسپار جاقسى، يگى نيەتتەن تۋعان. بۇكىل حالىققا باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ دەگەنىڭىز، شىركىن، ارمان عوي. اسىرەسە ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىندەر تولىپ جاتقان ءبىزدىڭ قىر ءۇشىن بۇل ءبىر ەرتەك ەمەس پە. دەگەنمەن شۋ تۋعىزعان ماسەلەنىڭ ءوزى  سول جىپ-جىلماعاي جوبادان باستالدى ما دەيمىن.

مەن، ايتەۋىر، گوفمەيستەر مىرزانىڭ ادەمى سوزدەرىن تىڭداۋ ۇستىندە ءبىرتۇرلى تىكسىنىپ قالدىم، ويتكەنى ونىڭ تالداۋلارىندا بۇل مينيسترلىگىڭىزدىڭ مۇسىلمان جۇرتىن ەسەپكە قوسپاعانىن اڭعاردىم. ءبىزدىڭ بىلتىرعى جىلعى تامىزدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وتكەن ءۇشىنشى سەزىمىزدىڭ شەشىمدەرى، ونداعى مەكتەپ ىسىنە قاتىستى قابىلداعان قاۋلىلارىمىز دالادا قالعانداي كورىندى. مينيسترلىككە، ۇكىمەتكە جىبەرگەن وتىنىشتەرىمىز نازارعا الىنباعان بوپ شىقتى.

ماسەلەن، مەن يمپەريا بويىنشا سيپاتتامانى، ءتىپتى، قىزىعا تىڭدادىم دەۋىمە بولادى:   ەر ادامدار اراسىنداعى ساۋاتتىلار ۇلەسى 29-دان 33 پايىزعا دەيىن، ال ايەلدەر اراسىندا بۇل كورسەتكىش – 13 پەن 6  پايىز اراسىندا ەكەن. دەمەك، ەرلەردىڭ ۇشتەن ءبىرى، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ وننان ءبىرى عانا حات تانيدى. اعارتۋ سالاسىندا اتقارىلۋعا ءتيىس جۇمىس شاش-ەتەكتەن دەگەن ءسوز. سولاي دەپ جالپىلاما ويلاعاندىقتان، الگى پايىزدىق دەرەكتەر كەلتىرىلگەندە، مەن ولارعا سونشالىقتى تەرەڭ ءمان بەرمەگەن ەدىم. الايدا  ارتىنشا مينيستر مىرزا سولاردى ۇلتقا قاراي جىلىكتەگەن  كەزدە، مەن ەرىكسىز، جوعارىدا ايتقانىمداي،  مۇسىلماندار قوزعالىسىن تولعانتىپ جۇرگەن جايتتەردى ەسكە ءتۇسىردىم.

فون-كاۋفمان  يمپەريا حالىقتارى اراسىنداعى ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن جەكەلەگەن ۇلىستاردان الىنعان دەرەكتەرمەن ساراپتادى. ولارى مىنانداي بوپ شىقتى: جاڭاعى ايتقان ورتاشا ەسەپ ىشىندە رەسەيدەگى نەمىستەردىڭ حات تانيتىن ەرلەرى 59,9, ال ايەلدەرى – 58,5 پايىز ەكەن. ليتۆالىقتار مەن لاتىشتاردا ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ ساۋاتتىلىعى شامالاس – 52 پايىزدان كورىنەدى. ەۆرەي ەرلەرىنىڭ 49, ايەلدەرىنىڭ 28,9 پايىزى حات تانيدى. فيندەردە ەرلەردىڭ 35, ايەلدەردىڭ 27, پولياكتاردا ەرلەردىڭ 35, ايەلدەردىڭ 29 پايىزى مەكتەپ كورگەن.

– ال ەڭ سوڭعى ورىندا ورىستار تۇر، – دەدى مينيستر مىرزا، –ورىستىڭ ەرلەرىنىڭ 29, ايەلدەرىنىڭ 9 پايىزى عانا حات تانيدى.

تالداۋى سونىمەن ءبىتتى. قازىرگى  تاڭدا  ورىستاردىڭ وسىنداي از مولشەردەگى بولىگىنىڭ عانا ساۋاتى بار ەكەندىگى اعارتۋ مينيسترلىگىن قاتتى ويلانتادى. سوندىقتان دا ورىس دۋماسى وسى ورايدا مينيسترلىكتىڭ جوباسىن ۇلكەن جاناشىرلىقپەن قاراستىرىپ، تيىسىنشە قولداۋ كورسەتەر دەپ ويلايدى.

ونىڭ ستاتيستيكاسى ءبىزدىڭ ءيسى مۇسىلمان جۇرتىنىڭ ەشقايسىسىن ەسكەرمەگەن بولىپ شىقتى.  ال بىراق مينيستر مىرزا ونىڭ سەبەبىن تۇسىندىرۋگە تىرىسپادى. بىردەن،  كەلتىرگەن ساراڭ تسيفرلارى نەگىزىندە-اق، زاڭ جوباسىن دايەكتەۋگە كوشتى. مويىنداۋ كەرەك، دەپۋتاتتار الدىندا ول تاماشا سوزدەر ايتتى. ايەلدەردىڭ حات تانۋىنا، ساۋات اشۋىنا ۇلكەن ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن اڭگىمەلەدى.

– ايەل دەگەنىمىز – انا عوي، – دەدى  بايانداما جاساپ تۇرعان ۇكىمەت شەشەنى تەرەڭ تۇيسىنە سويلەپ، – ىشىنەن جارىپ شىققان ءوز پەرزەنتىنىڭ العاشقى ۇستازى بولۋعا ونى تابيعاتتىڭ ءوزى تاعايىنداعان...

كوڭىلگە تولقىنىس اكەلەتىن ءسوز.

مەنىڭ كوز الدىما بىردەن ۇلبىرەگەن ءمولدىر كوز عاليمام كەلدى. مەن ونى انا جىلى جازدا قوياندى جارمەڭكەسىندە تۇڭعىش رەت كورىپ، كەرەمەت جاقسى كورىپ كەتكەن ەدىم. اشىق مىنەزدى، داۋسى بۇلبۇلشا قۇيقىلجىعان تاماشا ءانشى، سۇيرىك ساۋساقتارىمەن كەربەز كۇيلەردى ناشىنە كەلتىرىپ تارتاتىن دومبىراشى قىز ءبىر كورگەننەن مەنىڭ  ەسىل-دەرتىمدى جاۋلاپ العان.

كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى عوي دەپ جۇرگەن ەم، ويدا جوقتا پيتەردە كوردىم – استانادا وقيدى ەكەن. بىلتىر ءار ءتۇرلى جاعدايدا كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ جۇردىك. دوستىق قارىم-قاتىناس جاسادىق. شىنىمدى ايتسام، مەن وعان كادىمگىدەي-اق عاشىقتىق سەزىممەن قارادىم، تەك جۇرەگىم لۇپىلدەپ، ءتىلىم بايلانىپ، ويىمدى بىلدىرۋدەن تايساقتاي بەرەتىنمىن. اقىرى، سول دوستىق كۇيدە عانا قالعان ءتارىزدىمىز. ءجا، بۇل، اشەيىن، ءسوزدىڭ رەتىمەن ەسكە ءتۇسىپ كەتكەن ءجايت.

وسىندا وقىپ جۇرگەندىكتىڭ جەمىسى شىعار، عاليما ءوزى وقيتىن ينستيتۋتتىڭ تاريحىن ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىن. قىزداردى وقىتۋ بۇدان ءبىر جارىم عاسىرداي ىلگەرىدە ەكىنشى ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ سانكت-پەتەربۋرگتە ارنايى وقۋ ورنىن اشقان پارمەنىمەن باستاۋ الدى دەگەن ماعلۇماتتى كەزدەسكەن كەزدەردە ماعان سۇيسىنە ايتىپ بەرگەن.

اسىل  تەكتى قىزداردى پاتشا سارايى ماڭىنداعى جانە جالپى زيالى ورتاداعى تىرشىلىككە بەيىمدەپ تاربيەلەيتىن قاۋىم رەتىندە بوي كوتەرگەن وقۋ ورنى اۋەلدە سمولنىي موناستىرى جانىنان اشىلعان ەكەن. ۇزاماي سمولنىي اسىل تەكتى قىزدار ينستيتۋتى دەپ اتالىپتى. بىراق جىلدان جىلعا كوبەيە تۇسكەن اقسۇيەك قىزدارمەن وقۋ-تاربيە جۇمىسىن جۇرگىزۋگە موناستىر بولمەلەرىنىڭ ازدىعى جانە تارلىعى ۋاقىت وتكەن سايىن وتكىر سەزىلە بەرسە كەرەك. جالپى، ينستيتۋت تاربيەلەنۋشىلەرىن جان-جاقتى ءبىلىم نەگىزدەرىنە جاقىنداتۋ ءۇشىن موناستىردىڭ جارامسىزدىعى، بۇل ەرەكشە وقۋ ورنىنا  ارنايى عيمارات كەرەك ەكەندىگى سول يمپەراتريتسانىڭ كەزىندە-اق بەلگىلى بولعان ەكەن، تەك ونى سالعىزۋ ءبىرىنشى الەكساندر پاتشانىڭ ەنشىسىنە ءتيىپتى.

– سمولنىي ينستيتۋتىن سالۋ ءۇشىن جەر تاڭداۋ جانە  قۇرىلىسىن شاپشاڭ، ەكى جىل ىشىندە ءبىتىرۋ ۇلى ەكاتەرينانىڭ سۇيىكتى نەمەرەسى بلاگوسلوۆەننىي الەكساندردىڭ كەزىندە جۇزەگە استى، – دەپ ماقتانىشپەن جاريا ەتتى عاليما.

ارحيتەكتورى دجاكومو كۆارەنگي دەگەن ساۋلەتشى ەكەن. عاليمانىڭ ايتۋىنشا، ول يتاليادان ۇلى ەكاتەرينانىڭ تۇسىندا كەلىپ، پەتربور مەن پاتشا اۋىلىندا كوپتەگەن اسەم عيماراتتار تۇرعىزعان ادام. ينستيتۋتتىڭ ءىشىن وقۋشى قىزداردىڭ بار جاعدايىنا قولايلى ەتىپ جاساعان سول.  ساباق  وتەتىن سىنىپتار جانە تاربيەلەنۋشى قىزدار مەن تاربيەشىلەر تۇراتىن بولمەلەر ابدەن ويلاستىرىلىپ ىستەلدى – ءبار-ءبارى وتە ىڭعايلى جاسالىنعان.

– مۇعالىمدەرىمىز ءبىزدىڭ ينستيتۋتتى ەلدەگى ەڭ وزىق وقۋ ورنى دەيدى، يمپەريانىڭ وزگە ءىرى قالالارىندا كەيىنگى جىلدارى پايدا بولعان  باسقا ينستيتۋتتار وسىنىڭ جوباسىمەن سالىنۋدا كورىنەدى.

عاليما وقىپ جۇرگەن سمولنىي ينستيتۋتىندا تاريح، جاعىراپيا، شەت تىلدەرىن،  مۋزىكانى وقىتادى،  بي بيلەپ، سۋرەت سالۋدى، سونىمەن بىرگە، اسىل تەكتى زيالى ورتادا ءوزىن ۇستاۋ مانەرىنە، قىزدارعا قاجەت باسقا دا ماشىقتارعا ۇيرەتەدى ەكەن. ينستيتۋتقا  تەك دۆوريانداردىڭ قىزدارىن عانا قابىلدايدى.

وندا مەنىڭ قۇربىم بۇعان قالاي تاپ كەلدى دەيتىن شىعارسىز؟ عاليما ەل جاقتا ورىسشا وقىتاتىن قىزدار ۋچيليششەسىندە ساۋات اشقان-دى. اتالارى  ۇكىمەتكە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى اتانعان. سونداي دۆورياندىق مارتەبە بەرىلگەن اۋلەتتەن بولعاندىقتان، ول سمولنىي ينستيتۋتىنا كىدىرىسسىز قابىلدانسا كەرەك.

تۇلىمى جەلبىرەپ كەلىپ، العاشىندا تومەنگى جاستاعى وقۋشىلاردىڭ فورماسى بوپ تابىلاتىن اقشىل قوڭىر كويلەك كيىپتى. سوسىن كوگىلدىر جانە سۇر فورمامەن جەتكىنشەك شاعىن دا وسى وقۋ ورنى قابىرعاسىندا وتكىزگەن، ەندى، جاسوسپىرىمدىك بەلەسىنە ساي، جوعارعى سىنىپتاعىلار كيەتىن اق فورمامەن ءجۇر. بىراق ول ءۇش جىل وقىلۋى ءتيىس جوعارعى سىنىپتىڭ ءبىرىنشى جىلىن عانا ءبىتىردى.  بىلتىر جازدا اۋىلىنا كانيكۋلعا اتتاندى دا، قايتىپ ورالمادى. وندا وتباسىندا ورناعان الدەبىر قيىن جاعدايعا بايلانىستى قالىپ قالدى.

بىلتىر جازعىتۇرىم عاليما ماعان بولاشاق پاتشا ەكىنشى نيكولايدى  ءۇش-تورتتەگى ءسابي  كەزىندە كورگەنىن، تۋرا الدىندا تۇرىپ، دومبىرامەن ءان سالىپ بەرگەنىن ايتىپ قايران قالدىرعان ەدى. ول تاق مۇراگەرى تسەسارەۆيچتىڭ قازاق دالاسىمەن، قازاقتىڭ تىرشىلىگىمەن جانە تۇرمىسىمەن  تانىسا كەلگەن ساپارىن داۋسى سىڭعىرلاپ، مايىن تامىزا ايتتى. سول شاق جايىندا ءسابي كۇنگى اسەرىن تولىقتىراتىن ماعلۇماتتاردى بەرتىندە ەستىپ ءبىلىپ العاندىعىنان بولار.

پاتشازادانى دالا توسىندەگى اسەم بەزەندىرىلگەن كيىز ۇيگە ۇكىمەت الدىندا بەدەلى زور، جاس تا كورىكتى الپاۋىت مۇحامەدجان مىرزا مەن ونىڭ زايىبى قاراشاش  سۇلۋ باستاپ كىرىپتى. داستارحان قازاقتىڭ سان ءتۇرلى دامىنە تولىپ تۇرعان. عاليمانىڭ مالىنىپ كيىنگەن ەكى اپكەسى تالشىبىقتاي بۇرالىپ، قىمىز قۇيعان كەسەنى پاتشازاداعا ايرىقشا ىزەتپەن اپارىپ ۇسىنىپتى. سوسىن وعان قازاقتىڭ ءان-كۇيى تارتۋ ەتىلگەن.  ونەر  كورسەتۋشىلەر اراسىندا ءسابي عاليماعا دا كەزەك تيگەن ەكەن.

قادىرمەندى قوناققا مۇحامەدجان مىرزا مەيماندوس قازاقتار اتىنان سانىمەن جيھازدالعان تاماشا كيىز ءۇي سىيلاپ، كۇمىس ابزەلدەرى مەن ەر-تۇرمانى، التىندالعان شاشاقتى جابۋى  كوز تارتقان سايگۇلىك مىنگىزىپتى.

– ول جاپ-جاس، ءجۇزى سونداي جىلى، مەيىربان كىسى ەدى، – دەدى عاليما كۇلىمسىرەپ. – ماعان قول سوعىپ، قوشەمەت كورسەتتى. مۇحامەدجان اتامنان مەنىڭ قانشاعا كەلگەنىمدى سۇراپتى.  پيتەرگە جىبەرىپ وقىتىڭىز دەپ كەڭەس بەرىپتى. ءوزى ءبىزدىڭ ەلدى ارالاپ قايتقاننان كەيىن ۇيلەنىپ، تاققا وتىرىپتى عوي. ەندى كورسە تاني ما ەكەن...

شىركىن، جاستىق قيال-اي. سوسىن اينالاداعى ءدۇبىرلى وقيعالاردى ايتىپ، مەيىربان كىسىنىڭ توعىز ءجۇز بەسىنشى جىلدىڭ توعىزىنشى عينۋارىندا وزىنە وتىنىشپەن كەلە جاتقان قالىڭ جۇرتتى وققا بايلاعانىن ەسكە تۇسىرگەن ەدىك. سوندا ول تىلەك ءبىلدىرۋشى قاۋىم اراسىندا ايەلدەردىڭ دە كوپ ەكەنىنە، ولاردىڭ ومىردە تابيعات بەلگىلەگەن ەرەكشە ورىنى بار ەكەنىنە دە قاراماعان...

***

بىراق مىنا جاسامىس اعارتۋ ءمينيسترى مىرزا  جاپ-جاس پاتشا دەگەندە ەمەشەگى  ۇزىلە سويلەپ تۇر. بالكىم، ءتارتىپ ءۇشىن سولاي بولۋى كەرەك تە شىعار.

– وسى زاڭ جوباسىن سىزدەرگە ۇسىنۋ قۇرمەتى ماعان گوسۋدار يمپەراتوردىڭ قالاۋى بويىنشا ءتيىپ وتىر، – دەپ جاريا ەتتى ول.

اعارتۋ  ءىسىن ءبىرىنشى پەتردىڭ وتە جوعارى باعالاعانىن اڭگىمەلەدى. فون-كاۋفمان ءبىرىنشى پەتردى – ءبىزدىڭ مونارحتارىمىزدىڭ ىشىندەگى: «ءبىلىم  الۋ – ەشقانداي دا ارتىقشىلىق ەمەس، ول – حالىقتىڭ مۇقتاجدىعى»، – دەپ جاريا ەتكەن تۇڭعىش مونارح دەپ اتاپ ايتتى.

– حالىق  قاجەتىنە قىزمەت ەتەتىن شاق ۇلى پەتر داۋىرىنەن كەيىن  شىنداپ باستالا الماي تۇر ەدى، ونى باستاتىپ وتىرعان – اسا ۇلى مارتەبەلى يمپەراتور ەكىنشى نيكولاي...

وسىلاردى ايان قىلا كەلە، ول:

– ءبىلىمدى ءسوزسىز  مويىنداعان ءبىزدىڭ مونارحتارىمىزدىڭ ىشىندەگى تۇڭعىش مونارح زامانىنان بەرى كۇنى تۋىن توسىپ تۇرعان – حالىق بۇقاراسىنا قىزمەت ەتەتىن  اعارتۋ سىندى ۇلى ىسكە قوزعاۋ سالۋ قۇرمەتى ماعان ءتيىپ وتىر، – دەپ تەبىرەندى.

ۇلى  ىسكە قوزعاۋ سالۋ جولدارىن تاراتىپ تۇسىندىرە تۇرىپ، فون-كاۋفمان ءبىر كەزدە ورىس حالقىنىڭ جاناشىرى تۇرىندە تاۋسىلا سويلەدى:

– كۇنى بۇگىنگە دەيىن ورىس حالقى ءوز جەر اۋماعىنىڭ ۇلان-عايىر بولىگىندە جاراتىلىستىڭ بارشا تاماشاسىنا كەنەلە قويعان جوق، – دەگەن اڭداماسىمەن ءبولىستى. – ورىس  حالقى تابيعي قازىناسى باي جەرلەردى  پايدالانۋعا قاجەتتى ماشىققا جەتكىلىكتى دارەجەدە يە بولعان جوق، – دەپ، پايىمىن ودان ءارى تاراتتى. – ال ورىس حالقى قابىلەتتى جانە دارىننان دا كەندە ەمەس. بىراق  قاراڭعى. سونىڭ سالدارىنان ۇتىلىپ وتىر. ءبىزدىڭ تابيعي بايلىعىمىزعا ۇمتىلىپ، سىرتتان بىلىممەن قارۋلانىپ كەلىپ جاتقاندار كوپ. سوناۋ وزىنەن مادەنيەتتىرەك كورشىلەرىمەن ەكونوميكالىق كۇرەستە ءبىزدىڭ وسىناۋ اشىق-جارقىن حالقىمىز بارىپ تۇرعان قاۋقارسىزدىق كورسەتۋدە.

قىزىق تا تۇسىنىكسىزدەۋ پايىم. بۇل تۇجىرىمدى قازاق ەلىنە اعىلىپ كەلىپ، جەرى مەن تابيعي بايلىعىن تابىسپەن يگەرىپ جاتقان ورىس وكىلدەرىنە تاڭۋ قيىن. ولارمەن ەكونوميكالىق كۇرەستە ناعىز قاۋقارسىزدىق كورسەتىپ جاتىر دەپ قازاق حالقىن ايتۋعا بولار ەدى. بىراق مينيستر قازاقتى ومىردە بار دەپ ەسەپتەپ تۇرماعان ءتارىزدى.

– مۇنداي احۋالعا جايباراقات قاراۋعا بولمايدى، – دەپ ول الگى بايانداعانىن تۇيىندەپ جاتتى. – بۇل جاعداي روسسيا مەملەكەتىن ءوزىنىڭ تەرى مەن قانىن توگىپ جيناستىرىپ العان جەرگىلىكتى ورىس حالقىنا ايرىقشا اۋىر تيەدى. جانە، مويىنداۋىمىز كەرەك،  قازىرگى احۋال ورىس حالقىنىڭ كوڭىلىنە كەلەرلىك، ءتىپتى، كىم-كىمدى دە قىنجىلتارلىق كۇيدە بولىپ تۇر.

مۇنىسىندا ءبىر جاساندىلىق بار سەكىلدەندى. مەنىڭشە، ۇكىمەتتىڭ ۇدايى قوڭسى ەلدەردى شاۋىپ، جەر-سۋىن باسىپ الىپ وتىرعان قىلمىستى حارەكەتتەرىن ول ورىس حالقىنىڭ ىسىنە بالاپ كورسەتىپ تۇر.

شىنىندا دا، «ءوزىنىڭ تەرى مەن قانىن توگىپ روسسيا مەملەكەتىن جيناستىرىپ العان» دەگەن جاقسى ءسوزدىڭ استارىندا ۇكىمەتتىڭ كورشى ەل-جۇرتتى اسكەري كۇش قولدانىپ جاۋلاپ الۋشىلىقتارىن جاسىرۋ ارەكەتى جاتىر ەمەس پە؟ ءبىر كەزدەرى، التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن، جەكە يەلىكتەردە شاشىراپ جاتقان ۇساق ورىس كنيازدىكتەرىن ءبىر ورتالىققا جيناستىرۋ – قۇرمەتتەۋگە ابدەن ىلايىق شارا. بىراق ودان كەيىنگى تىرلىكتەرى – قۇداي بەرگەن قوڭسىلارىنا شاپقىنشىلىق جاساپ، قاندى قىرعىنعا ۇشىراتۋ جانە ولاردىڭ جەرىن وزىنە كۇشپەن قوسىپ الا بەرۋ دە  وڭ باعالانۋعا ءتيىس پە؟

ءجا، بۇگىنگى كۇن تارتىبىنەن الشاقتاپ كەتپەيىن. وسىناۋ ۇكىمەت  مۇشەسى بايان ەتكەن ءجايتتىڭ ءتۇيىنى سول – حالىق اعارتۋ مينيسترلىگى زاڭ جوباسىنىڭ نەگىزىنە بۇدان قىرىق پالەنشە جىل ىلگەرىدە تۇجىرىمدالعان پرينتسيپتەردى الىپتى. ولاردى ازاتكەر-پاتشانىڭ رەفورمالارىنا بايلانىستى شارۋالار تۋرالى ەرەجە جاساعان كوميسسيالار كورسەتكەن ەكەن.

ولار سول كەزدە-اق سەلو مەكتەپتەرى جەلىسىن جاساۋدى كەشەۋىلدەتپەۋ كەرەك ەكەنىن مويىنداعان كورىنەدى. جانە  حالىق مەكتەپتەرىن قۇرۋ ءۇشىن ۇستانىلۋى ءتيىس پرينتسيپتەردىڭ نەگىزگىلەرىن دە  العا تارتىپتى. سولاردى مۇقيات قاراستىرعان مينيسترلىك مىنە، ەندى، ۋاقىت تالاپ ەتكەن زاڭ جوباسىن جاساپ، قادىرمەندى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ قاراۋىنا ەنگىزىپ وتىر.

گوفمەيستەر پەتر ميحايلوۆيچ فون-كاۋفمان بەك سەنىمدى – سەلولاردا ۋچيليششەلەر اشۋ وتە قاجەت. ولاردى اشا وتىرىپ، ۇكىمەت تاراپىنان شارۋا تۇرمىسىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان ەلەۋلى ءىس-شارا جۇرگىزىلەدى.

شارۋا سوسلوۆيەسىن يماندىق-ادامگەرشىلىك تۇرعىدا جاقسارتۋ ماسەلەسىن ۇكىمەت  وتە ماڭىزدى دەپ ەسەپتەيدى. ول اۋىلشارۋاشىلىق ءوندىرىسىن جەتىلدىرۋ جاعىنا عانا ەمەس، جۇرگىزىلىپ وتىرعان كۇللى رەفورمانىڭ جۇزەگە اسۋىنا دا اسەر ەتەرلىكتەي،  الداعى مىندەتتەردىڭ اتقارىلۋىنا سەپتەسۋگە وتە جاقىن تۇر. ويتكەنى بۇگىنگى جازىلىپ جاتقان قاۋلىلاردىڭ كوبىنىڭ ورىندالۋى مەن كوزدەلگەن ماقساتقا جەتۋ سوعان تىعىز بايلانىستى. ياعني شارۋا سوسلوۆيەسى جاڭا جاعدايداعى ءوز قۇقتارى مەن مىندەتتەرىن جاقسى بىلەتىن جاعدايعا جەتكەندە عانا رەفورما ءساتتى جۇرەدى. ال بۇل شارۋالار اراسىندا ساۋات اشۋدى دۇرىس جولعا قويعاندا جانە ولاردىڭ تۇرمىسىنا قاجەت باستاپقى ماعلۇماتتاردى ساۋاتتىلىق نەگىزىندە تاراتۋعا قول جەتكىزگەندە عانا ىقتيمال بولماق.

ايتىپ تۇرعانى  مينيستر مىرزانىڭ تەك ءوز ويى ەمەس – شارۋا قاۋىمى تۇڭعىش رەت، ازاتكەر-پاتشانىڭ ەرىك-جىگەرىنە سايكەس، مەملەكەتتىڭ ازاماتتىق ومىرىنە قاتىسۋعا تارتىلعان كەزدە، ورىستىڭ تاڭداۋلى ادامدارى   وسىلاي ويلاعان.

مەن ونىڭ ءجون سوزدەرىن تىڭداي وترىپ، ويعا باتتىم. قازاق  ەلىندە جەر ولشەۋشى بولىپ ىستەگەن ورىنبورلىق دەپۋتات تيموفەي سەدەلنيكوۆ ءبىرىنشى دۋمادا وتە بەلسەندىلىك تانىتىپ ەدى. ازاتكەر-پاتشا زامانىنان بەرگى وقيعالاردى تەرەڭ تالداپ، ۇكىمەت ساياساتىنىڭ كەمشىلىكتەرىن بادىرايتىپ اشىپ بەرگەن. قازاق باسىنا تۇسكەن جەر-سۋ ماسەلەسىن دەپۋتاتتار الدىنا قالاي جايىپ سالدى دەسەيشى. مەنىڭ سول اعام قازىر وسىندا وتىرسا، مىنا پاتشا اكىمىنىڭ ادەمى ءسوزىنىڭ استارىن جىلىكشە شاعار ەدى.

پاتشا  اكىمى تاعى ساندىق دەرەكتەر كەلتىردى.

يمپەرياداعى حالىق سانى بىلتىرعى جۇرگىزگەن ەسەپتەرى بويىنشا 141 ميلليون 500 مىڭ ەكەن. ولاردىڭ ىشىندە مەكتەپ جاسىنداعى بالالار 12 ميلليون 736 مىڭ دەپ سانالادى. سولاردىڭ تەك 5 ميلليون 389 مىڭىن عانا وقىتۋعا مۇمكىندىك بار كورىنەدى. 7 ميلليون 300 مىڭنان استام بالاعا مەكتەپتەردە ورىن جەتپەيتىن.

بالا وقىتىپ جاتقان مەكتەپ سانى شامامەن 90 مىڭداي. بالالاردىڭ  ءبارىن وقۋمەن قامتۋ ءۇشىن تاعى 160 مىڭنان استام مەكتەپ كەرەك.

ءار باستاۋىش مەكتەپكە ورتا ەسەپپەن 390 سومنان قازىنا قارجىسى جۇمسالادى.  ول نەگىزىنەن مۇعالىمنىڭ سىياقىسى رەتىندە بەرىلەدى.  ويتكەنى مەكتەپتىڭ كۇللى كۇش-قۋاتى مۇعالىمدە. مۇعالىم شاكىرتتەردى تەك وقىتىپ قانا قويماۋعا ءتيىس، ول  تاربيەشى دە.

– مەن پەداگوگيكا تاريحىنا قايرىلىپ، پەداگوگيكانىڭ اتاسى پلاتوننىڭ بەدەلىنە سىلتەمە جاساسام دەيمىن. – فون-كاۋفمان ءتاتتى داۋىسپەن ءسوزىن ساباقتاي بەردى. – ول ءوزىنىڭ «زاڭدار» دەيتىن شىعارماسىندا ادام بالاسى تابيعاتىنان جۋاس تا مومىن دەگەن ويدى ايتادى. تەك تاربيەنىڭ ارقاسىندا عانا ول وزگەرەدى. وزگەرىپ، جالپى جانۋارلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ تاڭداۋلى تۇرگە اينالادى. ال ەشقانداي تاربيە كورمەي وسكەن ادام، نەمەسە جالعان، تەرىس تاربيە العان ادام جانۋارلاردىڭ ەڭ جامانىنا اينالادى. اڭداردىڭ ءبىر جاعىمسىز تۇرىنە ەنەدى. ەگەر ءبىز ءوز بالالارىمىزدان پلاتون ايتقانداي اڭ تۇرپاتتىلاردى دايىنداعىمىز كەلمەي، ادال ازاماتتاردى تاربيەلەيمىز دەسەك، وندا ءبىز مەكتەپتەرىمىزگە تاربيەشى-مۇعالىمدەر كەرەك ەكەنىن ۇعۋىمىز كەرەك. ەندەشە قارجىنى وسىلاي باعىتتاۋ ءلازىم، مۇنداي ۇلى ماقساتقا جۇمساۋعا اقشانى اياۋ كۇنا بولىپ تابىلادى.

نەتكەن ادەمى ءسوز. ودان ءارى ول ءتىپتى عاجاپ سوزدەر ايتتى. اقشانى وقۋ ىسىنەن اياماۋدىڭ اسىرەسە قازىرگى ساتتە اسا ماڭىزدى ەكەنىن اڭگىمەلەدى. پاتشانىڭ  1906 جىلعى 5 قازاندا شىعارعان پارمەنى بويىنشا – بۇدان بىلاي مەملەكەتتىك قىزمەتكە كىرۋگە كۇللى ءناسىل، تەك، تۇقىمنىڭ پەرزەنتتەرى ءبىر كىسىدەي حاقىلى كورىنەدى.  سەبەبىن ءتۇسىندىردى.

– ويتكەنى بارلىق سوسلوۆيەنىڭ قۇقتارى تەڭەستىرىلگەن، – دەدى ول، – ەندى باستاۋىش مەكتەپتە ءبىلىم الا باستاعان كىم-كىمنىڭ دە وقۋىن ودان ءارى جالعاستىرۋىنا كەدەرگى كەلتىرىلمەيدى. ولاردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ دا  ۋاقىتى كەلگەندە مەملەكەتتى باسقارۋعا قاتىسۋىنا شەك قويىلمايدى. ەشكىمنىڭ دە بۇل ورايداعى مۇمكىندىگى شەكتەلمەيدى.

«ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دا ما؟» ­– سول ساتتە سانامدا وسىنداي ساۋال سۋماڭ ەتتى. ميىمنىڭ الىس ءبىر تۇكپىرىندە اكىمدەر تىرشىلىگىندەگى ءسوز بەن ءىستىڭ ۇيلەسىپ-قابىسا بەرۋى ەكىتالاي-اۋ دەگەن كۇدىك تە بىقسىپ جاتتى.

ۇزاماي دۋما مۇشەلەرى مەنىڭ باسىما كەلگەن كومەسكى ويلاردى ايقىنداۋعا كىرىسكەندەي بولدى. ءجارىسسوز كەزىندە مينيستر مىرزانىڭ ادەمى ءسوزى سۇرىقسىز ءىس-ارەكەتتەرىن بۇركەمەلەگەن شىمىلدىق ەكەنى ءمالىم بولا ءتۇستى.

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz