ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2017 جىلى 12 ءساۋىر كۇنى جاساعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى تەك شەتەل قازاقتارىن عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى دۇنيەسىن ءدۇر سىلكىندىردى. قازىرگى تاڭدا بۇكىل تۇركى دۇنيەسى لاتىن الىپبيىنە وتكەندە تەك قازاقستان مەن قىرعىزستان كيريلل تاڭبالارىندا بولاتىن. ولاردىڭ وتۋىمەن تۇركى دۇنيەسىندەگى مادەني جانە رۋحاني ىنتىماقتاستىق جاڭا بەلەسكە كوشپەك. قازاقستان وسى ورايدا وزگە تۇركى رەسپۋبليكالارىنىڭ لاتىنعا وتۋدە جىبەرگەن قاتەلىگىنەن ساباق الىپ، ەڭ مىقتى رەفورمانى جاسايدى دەپ سەنەمىز.

تۇركىلەر قولداناتىن لاتىن ءالىپبيدىڭ ارقيلى ەمەس، بىركەلكى بولۋى تۋىسقان ەلدەر اراسىنداعى تۇسىنىستىك پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ نىعايۋىندا كوكەيكەستى ەكەنى ءسوزسىز. 1940 جىلى كەڭەستىك كەزەڭدە تۇركى رەسپۋبليكالارى لاتىننان كيريللگە وتكەندە ءار رەسپۋبليكا ءوز بەتىنشە الفاۆيت جاساپ ءازىربايجان، قازاق، قىرعىز، وزبەك، تاتار، تۇركىمەن سەكىلدى حالىقتار ءبىر-ءبىرىنىڭ جازعانىن وقۋدا قيىنشىلىققا ۇرىنعان ەدى. وندا بىركەلكى دىبىستى بەينەلەيتىن ارىپتەر باسقا بولدى. الفاۆيتتەگى تاڭبا ساندارى دا ءار ءتۇرلى ەدى. اتاپ ايتقاندا، قازاقشادا – 42, وزبەكشەدە – 38, قىرعىزشادا – 41, تۇركىمەنشەدە 36 ءارىپ. 1991 جىلى كەڭەس وداعى قۇلاعاندا تۇركى رەسپۋبليكالار وسى كيريلل ارىپتەرىنەن باس تارتىپ لاتىنعا كوشتى. مۇندا دا ءازىربايجان، وزبەكستان جانە تۇركمەنستان رەسپۋبليكالارىنىڭ ورتاق جۇيەدە ەمەس، ءار قيلى جۇيەدە وتكەنى سونداي-اق ءبىراز اعاتتىقتار جىبەرگەنى بايقالادى.

ال تۇركيا بولسا لاتىنعا 1928 جىلى وتكەنىمەن وندا بار-جوعى 29 ءارىپ بار. ولاردان بىرقاتار داۋىستار ەسكەرىلمەگەنىن بۇگىنگى عالىمدار ايتىپ وتىر. نەگىزى تۇركى تىلدەرىن 34 تاڭبامەن بەلگىلەۋگە بولادى. بۇگىن تۇرىك لاتىن الىپبيىندە 5 ءارىپ كەم بولىپ وتىر.

جوعارىدا كەڭەستىك كەزەڭدە تۇركى رەسپۋبليكالاردىڭ ءتۇرلى-ءتۇرلى نۇسقادا كيريلل تاڭباسىنا وتكەنىن ايتقان ەدىك. ءتىل عالىمدارى، سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ۇتىمدى ءالفاۆيتتىڭ قازاقستان قولدانعان كيريلل ءالىپبيى ەكەنىن ايتۋدا. ماسەلەن، تۇرىك عالىمى حاتيجە شيرين ۇسەر قازاق-كيريلل ءالىپبيى وزگە تۇركى-كيريلل الفاۆيتىنە قاراعاندا، تاڭبانىڭ گرافيكالىق جانە فونەتيكالىق تۇرعىدان ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى بولۋى جانە ءبىر دىبىسقا بىردەن كوپ تاڭبا بەرۋدىڭ بولماۋىنا بايلانىستى مۇقيات دايىندالعانىن ايتادى. بۇل تۇرعىدا قازاق-كيريلل ءالىپبيىن دايىنداعان ءتىل عالىمى س.ا. امانجولوۆتىڭ ءرولىنىڭ زور ەكەندىگىن اتاپ وتەدى.

ءبىز قازاق-كيريلل ارىپتەرىنىڭ ءساتتى شىعۋىنىڭ قوسىمشا ءبىر سەبەبىن دە ودان الدىنعى قازاق-لاتىن جانە قازاق-اراب الفاۆيتتەرىنىڭ ءساتتى دايىندالعاندىعى ەكەنىن ايتار ەدىك.
اسىرەسە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جاساعان قازاق-اراب ءالىپبيى تۇركى دۇنيەسىندە وسى جۇيەدەگى ەڭ ۇتىمدى جاسالعان الىپپە بولىپ تابىلارى حاق. ا.بايتۇرسىنۇلى يسمايل گاسپيرينسكيدىڭ «ۇسۇلي ساۋتيە»، ياعني «داۋىستى ءتاسىل» مەتوديكاسى رەتىندە دايىنداعان ءالىپبيى قازاقتىڭ ءتىل ەرەجەلەرىنە ناقتى كەلگەن. وسى ورايدا تۇركيادا اتاتۇرىككە قاتىستى ايتىلىپ جۇرگەن ءبىر انەكدوت ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ وسى رەفورماسىنىڭ ۇتىمدىلىعىن كورسەتۋ تۇرعىسىنان ماڭىزدى. سول انەكدوتتااتاتۇرىك «مەن بايتۇرسىننىڭ توتە جازۋىن بۇرىن بىلگەندە، اراب گرافيكاسىنان لاتىنعا ءوتۋ جايىندا شەشىم قابىلداماس ەدىم» دەگەن ەكەن. بۇل انەكدوتتىڭ قانشالىقتى شىندىق ەكەنى بەلگىسىز. بىراق ءبىر نارسە بۇلتارتپاس اقيقات. ول تۇركى حالىقتارى مىڭ جىلدان استام قولدانعان اراب گرافيكاسىنا بۇرىندى-سوڭدى ەڭ ۇتىمدى رەفورمانى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ جاساعاندىعى. ول وسى ءالىپبيىن دايىنداعان ءۇش ماسەلەنى نەگىزگە العان.

1. قازاق-اراب الىپبيىنەن قازاق تىلىندە ورنى بولماعان دىبىستاردى بەينەلەگەن (ساد، دات، تى، زى) ارىپتەردى الىپ تاستاۋ
2. قازاق تىلىندەگى ءار داۋىستى دىبىسقا ءبىر تاڭبا بەلگىلەۋ
3. قازاقتىڭ سينگارمونيزم زاڭدىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءسوزدىڭ باسىنا جىڭىشكەلىك بەلگىسىن قويۋ.

ا. بايتۇرسىنۇلى ءوزى «جاڭا ەملە» دەپ ات بەرىپ 1912 جىلى «وقۋ قۇرالى» اتىمەن جاريالانعان كىتابىندا اتاپ وتكەن، وسى رەفورمالانعان قازاق-اراب ارىپتەرى قازىرگى كۇندە «توتە جازۋ» دەپ اتالۋدا. سونداي-اق قىتايداعى قازاقتار ونى قازىردىڭ وزىندە دە قولدانۋدا.

تۇرىك عالىمى ۇسەر قازاق ءتىلىنىڭ ەملە قاعيدالارىنىڭ تاريحتا العاش رەت ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ قولعا العانىن جانە ونىڭ وسى ەرەجەلەرىنىڭ كەيىنگى لاتىن جانە كيريلل الفاۆيتتەرىنىڭ جاسالۋىنا نەگىز بولعانىن ايتۋدا. مىنە، بۇگىنگى تاڭدا لاتىن الىپبيىنە وتەردە قازاقستان عالىمدارىنىڭ نەگىزگە الارى قازىرگى كيريلل ارىپتەرى ەمەس، ءساتتى جاسالعان ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە ارىپتەرى بولۋ كەرەك. سوندا قازاق تىلىنە تولىق ۇيلەسىمدى مىقتى الفاۆيت ورتاعا شىقپاق. ايتپەسە كيريلل ءارىپ جۇيەسىندە كەيبىر قاتەلىكتەر لاتىنعا دا ءوتىپ، كەيبىر كەمشىلىكتەرگە ۇرىندىرۋى ابدەن ىقتيمال. ءبىز تومەندە كيريلل ارىپتەرىنىڭ بۇگىنگى قازاق تىلىنە كەرى اسەرىن اشىپ كورسەتەتىن بولامىز.
قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ 2006 جىلى لاتىنعا دايىندىق جاسالۋى تۋرالى شەشىمىنەن كەيىن قازاقستاندا لاتىن الىپبيىنە قاتىستى 100-گە تارتا جوبانىڭ جاسالعانى ايتىلۋدا. كوپتەگەن گازەت جانە جۋرنال، اسىرەسە ينتەرنەت پاراقشالارىندا كيريللگە قوسا، لاتىن جۇيەسىندەگى بەتتەرىن دە ىسكە قوستى. جەكە ادامدار ينتەرنەتتە، قالتا تەلەفونىندا لاتىن ارىپتەرىن كوبىرەك قولدانا باستادى.

ءبىزدىڭ بايقاعانىمىز، وسى لاتىن ارىپتەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ ورىندى قولدانىلعانىمەن بىرنەشە ارىپتە، اسىرەسە ورىس ءتىلىنىڭ ەملەسىنىڭ اسەرىندە قاتە قولدانىستار كەڭ تاراعان. بۇلار كەزىندە، اتاپ ايتقاندا، 1940 جىلى قازاق-كيريلل الفاۆيت جۇيەسى جاسالعان ۋاقىتتا 60 جىلدان كەيىن قازاق ءتىلىنىڭ ورىس تىلىمەن مۇنداي ارالاسىپ كەتەتىنىن ەسەپتەلمەۋىنەن تۋىنداسا كەرەك. وسىنىڭ سالدارىنان قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىنىڭ وزگەرىپ كەتكەندىگىن قاراپايىم حالىق بىلاي تۇرسىن، ءتىل عالىمدارىنىڭ ءوزى كەيدە پارىقتاي الماۋدا.

بۇعان اسىرەسە «ە» ءارپى ناقتى دالەل بولا الادى. قازاقتىڭ كيريلل ارىپتەرىن جاساۋشىلار بۇل ءارىپتىڭ كەيىن ورىس تىلىندەگى «ە» ارپىمەن شاتاساتىنىن ەسەپتەمەگەن بولسا كەرەك. ويتكەنى ورىس تىلىندە وسىنداي دىبىستى بەينەلەيتىن ەكى ءارىپ بارشىلىق. ونىڭ ەكىنشىسى «ە» ءارپى. ويتكەنى «ە» ءارپى ءسوزدىڭ باسىنا كەلگەندە «يە» دەپ وقىلادى. ەگەر ءسوزدىڭ باسىندا «ە» وقىلۋ كەرەك بولسا، وندا ول ءسوز «ە» ارپىمەن باستالادى. مۇنى ورىستار ءوزىنىڭ تىلىندە جاقسى ورنالاستىرعان. قازاق ءالىپبيىن جاساۋشىلار مۇنى باسشىلىققا الماعان بولسا كەرەك. مىنە، مۇنىڭ سالدارىنان قازىر قازاقتار بۇرىن «ەر»، «ەرلىك»، «ەسەنگۇل» دەپ وقىلىپ كەلگەن سوزدەر مەن ەسىمدەر «ەر»، «ەرلىك»، «ەسەنگۇل» دەپ جازىلعاندىقتان، مۇنى ورىس ەملەسىنىڭ قاعيداسىمەن وقىعاندا بۇلار «يەر»، «يەرلىك»، «يەسەنگۇل» دەپ وقىلىپ، لاتىن ءالىپبي جۇيەسىندە سولاي («يەر»، «يەرلىك»، «يەسەنگۇل») جازىلىپ كەلەدى. بۇل سوزدەرىمە دالەل ءۇشىن 1910-1920 جىلدارى قولدانىلعان توتە جازۋمەن جازىلعان ماتىندەرگە قاراۋ جەتكىلىكتى.

وسىنداي ەكىنشى ءارىپ – «ۋ» ءارىپ. بۇل ءارىپ ورىس تىلىندە جانە قازاق تىلىندە ەكى بولەك وقىلادى. سوندىقتان ونى لاتىن تىلىنە ترانسكريپ­تسيالاۋعا اباي بولۋ كەرەك. بىراق وكىنىشكە قاراي، ول قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى نازارعا الىنباي، تەك ورىس ءتىلىنىڭ قاعيداسىمەن اۋدارىلۋدا.
ورىس تىلىندەگى «ۋ» ءارپىنىڭ بالاماسى قازاق تىلىندە «ۇ» ءارپى بولىپ كەلەدى. ال قازاق تىلىندەگى «ۋ» ءارپى سوزدەگى داۋىستى نەمەسە داۋىسسىز، جۋان داۋىستى جانە جىڭىشكە داۋىستى ارىپتەن كەيىن كەلۋىنە بايلانىستى «ۆ»، «ۇۆ» جانە «ءۇۆ» تۇرىندە وقىلادى. بىراق ءبىز بۇلاردىڭ ءبارىن لاتىنعا ترانسكريپتسيالاعاندا ورىس ءتىلىنىڭ قاعيداسى بويىنشا «ۇ» جاساپ وتىرمىز.

ماسەلەن، «بارۋ»، «كەلۋ» دەگەن سوزدەردىڭ سوڭىنداعى «ۋ» ءارپى لاتىن بولعاندا «-ۋ، -ۋ» تۇرىندە كەلسە، جاقسى بولادى. سوندا ول “بارۇ”، “كەلۇ” ەمەس، “بارۋ”، “كەلۋ” تۇرىندە جازىلۋعا ءتيىس.

مىسال ءۇشىن قازاق كيريلىمەن مەنىڭ اتىم «ۋاقاپ» دەپ جازىلادى. بىراق بۇل لاتىن ارىپتەرىمەن «ۇاقاپ» دەپ ەمەس «ۋاقاپ» دەپ جازعان دۇرىس. ال ۋاقاپ دەگەن اتتى ورىس كيريلليتساسىمەن جازاتىن بولساق، «ۆاقاپ» دەپ جازار ەدىك. سول سەكىلدى ورىس تىلىندە «ەۆرازيا» ءسوزىن قازاق كيريلىمەن «ەۋرازيا» دەپ جازامىز. سوندا قازاقشا «ەۋرازيا» دەگەن ءسوزدى لاتىنعا «ەۇرازىيا» دەپ پە، الدە «ەۋرازىيا» دەپ جازۋ دۇرىس پا؟

ماسەلەن، «ۋاقىت» دەگەندى، قازىرگە دەيىن جازىلىپ كەلگەندەي «ۇاقىت» (ۇاقىت) دەپ ەمەس، «ۋاقىت» (ۋاقىت) دەپ جازىلسا بولادى. سول سەكىلدى «تاۋەلسىزدىك» ءسوزىن (مۇنى ورىس ءتىلىنىڭ ەملەسىمەن جازساق «تاۆەلسىزدىك» دەپ جازار ەدىك) لاتىن ارىپتەرىمەن «تاۇەلسىزدىك» دەپ ەمەس «تاۋەلسىزدىك» دەپ جازىلسا دۇرىس.

ءۇشىنشى ءبىر ءارىپ – «ي» ءارپى. ورىس تىلىندە بىركەلكى دىبىسقا ساي كەلەتىن «ە» جانە «ە» ارىپتەرى بولسا، قازاق تىلىندە دە ءبىر-بىرىنە ۇقساس «ي» جانە «ءى» ارىپتەرى بار. بۇل جاعداي ورىس تىلىندە جوق. «ءى» ءارپىن لاتىنعا ترانسكريپتسيالاۋدا پروبلەما جوق. بىراق «ي» ءارپى ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە كىرگەن سوزدەردە «ءى» دەپ لاتىنعا اۋدارىلعاندا دۇرىس كەلگەنىمەن قازاق تىلىندەگى سوزدەردە دۇرىس كەلمەيدى. ونى كەيدە «ي»، كەيدە «ىي» دەپ اۋدارعان دۇرىس.

مىسالى، «سەنىڭ»، «ءماتىن»، «يمان»، «قيسىن» سوزدەرىن «سەنىن»، «ءماتىن»، «يمان»، «قىيسىن» دەپ جازعان دۇرىس. ال «ي» ءارپى ورىس تىلىندەگى ءبىر ماتىندە لاتىنعا اۋدارعاندا «ءى» بولىپ كەلەتىنىن ەسكەرگەن ءجون. ماسەلەن، ورىستىڭ «كنيگا» دەگەن ءسوزىن لاتىنعا اۋدارعاندا «كنيگا» تۇرىندە ەمەس، «كنىگا» تۇرىندە اۋدارعان دۇرىس. بۇعان اباي بولۋ كەرەك.

قورىتىندىلار بولساق، قازاقستان – تۇركى رەسپۋبليكالار ىشىندە لاتىن الىپبيىنە ەڭ كەش وتەتىندەردىڭ ءبىرى. وسىنى جاقسى پايدالانىپ قازاقستاننان بۇرىن لاتىنعا وتكەن ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىن مۇقيات زەرتتەپ، ولاردىڭ ارتىقشىلىق جانە كەمشىلىكتەرىن سالىستىرىپ، تۇركى ەلدەرى ىشىندەگى ەڭ مىقتى لاتىن ءالىپبيدى جاساۋىمىزعا بولادى. ءسويتىپ اراب جانە كيريلل گرافيكاسىندا بۇكىل تۇركى دۇنيەسى بويىنشا وزىق ءالفاۆيتتى جاساعان قازاقستان لاتىندا دا بۇل تابىسىن قايتالاۋى ابدەن مۇمكىن. مۇمىنەن قازاق ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ اسەر ىقپالىنان ەركىندىككە دە شىعاتىن بولادى. لاتىن ءارپىن قولدانىپ جاتقان وزگە تۋىسقان ەلدەردىڭ تىلدەرىمەن ءبىر ارنادا ءوزىنىڭ تابيعي دامۋ جولىنا ءتۇسىپ اسقاقتايدى.

ابدىۋاقاپ قارا،

تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ميمار سينان كوركەم ونەر

ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تۇركيا

Abai.kz