وتىز سەگىزىنشى قارا ءسوزدىڭ مۇراتى
«ساحارادا ءومىر كەشىپ جۇرگەن قازاق بالالارى ءۇش ءتۇرلى جولدا بولادى. ءبىرىنشىسى: جاسىنان ءبىر اۋىز عىلىم وقىماعان، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن، ايۋان سەكىلدى ءىشىپ-جەپ، مال باعىپ، وسەك اڭدىپ، ايتۋعا اۋىز شوشيتىن نەشە ءتۇرلى بۇزىق مىنەزدىلەرمەن قاراڭعىلىقتا كۇنىن وتكىزىپ بارادى. ەكىنشىسى - بۇرىنعى ايان مولدا، نادان قوجا-يشانداردىڭ جولىمەن كەتىپ، اتساڭ وق، ايتسا ءسوز وتپەيتىن ميلارىن شاتاستىرعان قيالي بولادى. بۇل ەكى ءتۇرلى دەرتكە ءمۇپتالا-كىرىپتار بولعان تۋىسقاندارىمىزدىڭ داۋاسىنا راحمەتى مول اللا ءوزى مەيىربانشىلىق قىلماسا، باسقا تاۋىپتەردىڭ قولىنان كەلمەيتىندىگى كوڭىلىندە ويى بولعان اركىمگە كۇن سەكىلدى اشكەرە بولسا كەرەك. ءۇشىنشىسى - بىزدەر... »
سۇلتانماحمۇت. «زارلاندىم» 1913 جىل
«...ىبىراي مارقۇملاردىڭ ءسوزى - ءبىر قۇرىلعان تەز. اركىم ءوزىن-ءوزى سول تەزگە سالسا، تۇزەلسە كەرەك».
ءماشھۇر ءجۇسىپ، 1914 جىل
سۇلتانماحمۇتتىڭ ءبىر عاسىر بۇرىنعى زارى. ابايدىڭ قايتقانىنا - توعىز جىل. اباي زامانى، شىنىمەن، تاۋقىمەتى كوپ، تاعدىر-تالايى قيىن، قاراڭعى، شىرعالاڭ زامان ەدى. قازىر دە باسقا ەلدەن وزا شاۋىپ الىسقا ۇزاعان جوقپىز، جەر مويىنى قاشىققا كەتە العان جوقپىز. جاعداي - اۋىر، ماسەلە - كۇردەلى. سەنىم مەن تانىم ءبىر-بىرىنەن الشاق، جەر مەن كوكتەي، كۇن مەن تۇندەي، اراسىندا شىتىرمان جول، اداسقاق وي كوپ. قاداپ ايتساق، كەشەگى تاقىرىپ، جاۋىر بولعان اڭگىمە.
«ساحارادا ءومىر كەشىپ جۇرگەن قازاق بالالارى ءۇش ءتۇرلى جولدا بولادى. ءبىرىنشىسى: جاسىنان ءبىر اۋىز عىلىم وقىماعان، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن، ايۋان سەكىلدى ءىشىپ-جەپ، مال باعىپ، وسەك اڭدىپ، ايتۋعا اۋىز شوشيتىن نەشە ءتۇرلى بۇزىق مىنەزدىلەرمەن قاراڭعىلىقتا كۇنىن وتكىزىپ بارادى. ەكىنشىسى - بۇرىنعى ايان مولدا، نادان قوجا-يشانداردىڭ جولىمەن كەتىپ، اتساڭ وق، ايتسا ءسوز وتپەيتىن ميلارىن شاتاستىرعان قيالي بولادى. بۇل ەكى ءتۇرلى دەرتكە ءمۇپتالا-كىرىپتار بولعان تۋىسقاندارىمىزدىڭ داۋاسىنا راحمەتى مول اللا ءوزى مەيىربانشىلىق قىلماسا، باسقا تاۋىپتەردىڭ قولىنان كەلمەيتىندىگى كوڭىلىندە ويى بولعان اركىمگە كۇن سەكىلدى اشكەرە بولسا كەرەك. ءۇشىنشىسى - بىزدەر... »
سۇلتانماحمۇت. «زارلاندىم» 1913 جىل
«...ىبىراي مارقۇملاردىڭ ءسوزى - ءبىر قۇرىلعان تەز. اركىم ءوزىن-ءوزى سول تەزگە سالسا، تۇزەلسە كەرەك».
ءماشھۇر ءجۇسىپ، 1914 جىل
سۇلتانماحمۇتتىڭ ءبىر عاسىر بۇرىنعى زارى. ابايدىڭ قايتقانىنا - توعىز جىل. اباي زامانى، شىنىمەن، تاۋقىمەتى كوپ، تاعدىر-تالايى قيىن، قاراڭعى، شىرعالاڭ زامان ەدى. قازىر دە باسقا ەلدەن وزا شاۋىپ الىسقا ۇزاعان جوقپىز، جەر مويىنى قاشىققا كەتە العان جوقپىز. جاعداي - اۋىر، ماسەلە - كۇردەلى. سەنىم مەن تانىم ءبىر-بىرىنەن الشاق، جەر مەن كوكتەي، كۇن مەن تۇندەي، اراسىندا شىتىرمان جول، اداسقاق وي كوپ. قاداپ ايتساق، كەشەگى تاقىرىپ، جاۋىر بولعان اڭگىمە.
جاۋاپ ىزدەپ - كوزى جوق بولسا دا بار قازاقتان ءتىرى - سول حاكىم ابايعا جۇگىنەمىز.
ابايدىڭ جولى، ول تاربيلەگەن ۇرپاق، قالىپتاستىرعان ورتا - قازاق قوعامىنداعى ەرەكشە ءبىر الابوتەن ينستيتۋت. باسقاسىن ايتپاعاندا، شاكارىم مەن مۇحتار - سول ينستيتۋتتىڭ تۇلەگى. الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرىپ، سول ەلدىك جولىندا، ازاتتىق جولىندا ولىمگە باسىن تىككەن ۇرپاققا ابايدىڭ ىقپالى زور بولعانىنا كۇمان جوق، دالەلى - اباي ولەڭدەرىنىڭ العاشقى جيناعىن پەتەربوردا شىعارۋعا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ات سالىسقانى جانە ناسيحاتتاعانى ايتا كەتەر جايت، ءاليحاننىڭ تۇزقالاداعى تۇتقىندالۋ حاتتاماسىندا ونىڭ دۇنيە-مۇلكىنىڭ ىشىندە ابايدىڭ سول اتالمىش جيناعى كورسەتىلگەن. تاعى دا ءبىر دالەلىن احمەت بايتۇرسىننىڭ «قازاقتىڭ باس اقىنى» دەگەن ماقالاسىنان بايقايمىز. سەمەيدىڭ «الاشوردانىڭ» استاناسى بولۋىندا دا سول اباي اتامىزدىڭ اسەرى بولدى دەسەك ارتىق ايتقاندىعىمىز ەمەس.
ەلگە جانى اشىپ، بەرىسى «قازاققا كۇزەتشى بولۋ» ماقساتىندا، ءارىسى «ادامزاتتىڭ ءبارىن باۋىرىم» دەپ ءسۇيۋ ءۇشىن، اۋەلى شىنايى يمان كەرەك ەكەن. كامىل يمانعا جەتۋ جولىن پەندەگە جەتكىزۋ - «38 قارا ءسوز» - «عاقليات-تاسديقاتتىڭ» مۇراتى ەدى.
حاكىم ابايدىڭ ءۇش ءبىلىم باستاۋلارىنىڭ بىرەۋى ءارى بىرەگەيى قۇران مەن حاديستەر جانە شىعىس اراب - پارسى مۇسىلمان ادەبيەتتەرى ەكەنى بەلگىلى.
«عاقليات-تاسديقات» و باستا «قارا سوزدەردەن» بولەك بولعان، ول ءتىپتى كەزىندە اباي اۋىلىندا ۇزاتىلعان قىزداردىڭ دۇنيە-مۇلكىنە قوسىلىپ بەرىلىپ تە وتىرعان. قازىرگى ءبىز بىلەتىن «قارا سوزدەردىڭ» رەت ساندارى باستاپقىدا باسقاشا بولعاندىعى، كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا «عاقليات-تاسديقات» ءدىني تراكتات بولعاندىقتان تسەنزۋرادان وتكىزۋ ماقساتىندا «قارا سوزدەردىڭ» قۇرامىنا ەنگىزىلگەنى بەلگىلى.
اڭگىمە «عاقليات-تاسديقات» جايىندا بولعاندىقتان، قۇران مەن حاديستەرگە سىلتەمەلەر جاساپ وتىرامىز. مۇحاممەد، وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن، حاديسىندە: «مەنىڭ ەڭ جاقسى ءىزباسارلارىم - مەنمەن جۇرگەندەر، ودان كەيىنگى ۇرپاق (ات-تابي'ۋن) جانە ودان كەيىنگى ۇرپاق (اتبا'ۋ ات-تابي'ين)» دەگەن.
اتاپ ايتاتىن جايت - ابايدىڭ بۇل ەڭبەگىنىڭ يمام اعزام اتانعان نۇعمان يبن ءسابيت ءابۋ حانيفانىڭ (699-767 جج.; حيدجرا بويىنشا 80-150 جج.) «ءال فيكھ ءال اكبار» ەڭبەگىمەن ۇشتاسىپ، ساباقتاسىپ جاتۋى. ءابۋ حانيفا كۋفادا تۋىپ، سوندا ءدىني وزىق ءبىلىم العان. ءابۋ حانيفانى بىرەۋلەر ات-تابي'ۋنعا، ال كەيبىرەۋلەر اتبا'ۋ ات-تابي'ينعا جاتقىزادى.
تاعى ءبىر قىزىق جايت - اتاقتى حاديستەر جيناقتاۋشى يمام ءبۇحاريدىڭ اكەسى يسمايل ابدۋللا ب. مۋباراك جانە حامماد ب. زايدتاردان ءبىلىم العان، ال ولار ءابۋ حانيفادان ساۋات اشقان. يمام بۇحاري ۇستاز ساناعان قىرىق شەيح - ابۋ حانيفانىڭ شاكىرتتەرى.
وسى «قارا سوزدەگى» ەسىمى كەلتىرىلگەن ادامدار جايىندا كىشكەنە تۇسىنىك: «عاشاران ءمۇباشارادان قازىرەت عوسمان، عابدۋراحمان بين عاۋف ۋا ساعيد بين ابۋدقاس ۇلكەن بايلار ەدى».
ءال اشاراتۋل مۋباشيرين - پايعامبارىمىزدىڭ، وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن، كوزى ءتىرى كەزىندە ون ادامعا ولگەن سوڭ جۇماققا باراتىندىعىنا كەپىلدىك بەرىلگەندىگىن بىلدىرەدى. اباي اتاپ وتكەن ادامدار: قازىرەت وسمان حاليف، ابدۋراحمان بين اۋف جانە ساد يبن ابي ۋاققاس.
جالپى، ويلى ادامزاتتىڭ، ونىڭ ىشىندە مۇسىلمان بالاسىنىڭ وزىنە قوياتىن ساۋالى: مەن قايدان كەلدىم، كىممىن، قايدا بارامىن. بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن قۇدايدان تىس ىزدەگەننىڭ - ءبارى بولماسا دا - كوپشىلىگى ەسىنەن اداسقانى ءمالىم (مىسالى، نيتسشە).
تاعى ءبىر، سانالى ادام پايدا بولعالى بەرگى سۇراق - ماتەريالدىق الەم جارالعان با، الدە ءوز بەتىمەن و باستان بار ما ەدى. ۋاقىت پەن كەڭىستىك دەگەن تۇسىنىكتەر جانە ولاردىڭ ولشەمى - اقىل يەسى ادامنىڭ وزىنە قاتىستى تۇسىنىك، ۋاقىتتىڭ ولشەم بىرلىكتەرى اسپان دەنەلەرىمەن تىكەلەي، تىعىز بايلانىستى. ول كۇن جۇيەسىنە تاڭۋلى، كۇنتىزبەلەر كۇننىڭ نە ايدىڭ قوزعالىسىنا نەگىزدەلگەن. قازىرگى عىلىم عالامنىڭ 13,7 ملرد جىل بۇرىن ءبىر نۇكتەنىڭ الاپات جارىلىسىنان جارالعاندىعىن دالەلدەپ وتىر. بۇل جارىلىستان بۇرىنعى ۋاقىت پەن كەڭىستىكتىڭ ادام ءۇشىن ولشەمى دە، ماعىناسى دا جوق، ويتكەنى ادامعا تۇسىنىكتى كورىنەر، سەزىلەر فيزيكالىق الەم جوق.
جالپىلاپ العاندا، ءدىني تانىمداعى قالىپتاسقان مەتودولوگيا: قۇداي - سەبەپ - عالام. عالامنىڭ جارالۋىنا قۇداي سەبەپشى. جاراتۋشى ارقاشاندا بولعان جانە ول - عالامدى جاراتۋشى.
اباي وسى «قارا سوزىندە» جاراتۋشىنى ازالي ھام ءابادي دەپ كەلتىرەدى، كىتاپتاردا باسىلعانداي ءادابي ەمەس. (كىتاپتاردان كوشىرىلگەندە جىبەرىلگەن قاتە دەپ ويلايمىز، ازالي - ەجەلگى، ءابادي - شەكسىزدىك. وسى ارادا اباي ءتىلىنىڭ سوزدىگىن قايتا قاراپ شىعۋ كەرەك ەكەنىن ايتۋعا ءماجبۇرمىز، مىسالى، «جيىرما بەسىنشى سوزدەگى» «دار ۋل حاراب» - دەگەن ۇعىمنىڭ نەگىزگى ماعىناسى ايتىلىپ جۇرگەندەي «سوعىس»، «قاۋىپتى» ەمەس - «ءدىنسىز، كاپىر بيلەگەن جەر» دەگەن ماعىنادا، «دار ۋل يسلام» دەگەن قارسى ماعىنالى ءسوز بار. اباي قازاقتىڭ بودان، وتارداعى ەل ەكەنىن ايتقىسى كەلگەنىن بايقايمىز). بۇل قوس تەرمين ءدىني فيلوسوفيالىق ادەبيەتتە كەزدەسەدى، مىسالى - ءابۋ حانيفانىڭ ءال فيكح ءال اكبار كىتابىندا، تۇسىنىگى: بىزگە دەيىن بولعان، بىزدەن دە كەيىن بولادى، ماتەماتيكالىق تەرمينمەن ايتساق، تەرىس شەكسىزدىكتەن نولگە دەيىن جانە نولدەن وڭ شەكسىزدىككە دەيىن. نولدە - ءبىز تۇرمىز.
ادام كىم دەگەن ساۋال ادامنىڭ جانى جايىندا سۇراق تۋعىزادى، وعان كەلەسى اياتتار جاۋاپ بەرەدى:
«(مۇحاممەد، وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن،) ولار سەنەن (رۋح) جان تۋرالى سۇرايدى: ول راببىمنىڭ امىرىنەن. سەندەرگە وتە از مالىمەت بەرىلدى دە» (17:85)
«سونداي-اق، مەنىڭ ىشىمدەگىنى سەن بىلەسىڭ، مەن سەنىكىن بىلمەيمىن. سەن شىنايى تۇردە كومەستەردى تولىق ءبىلۋشىسىڭ» دەيدى.» (5:116)
بۇدان ادامزاتتىڭ ءوزىنىڭ جانى تۋرالى ءبىلىمىنىڭ نەگە از ەكەندىگىنىڭ سەبەبىن تۇسىنۋگە بولادى. ياعني، ادامنىڭ اقىلىنا ءوزىنىڭ جانىن تانۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ سەبەبى، ەگەر ادامعا ءوز رۋحىن تانۋعا وڭاي مۇمكىندىك بەرىلسە، ادام ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن انىق ءبىلىپ «مەن مەن مەنىكىن ايىرىپ»، رۋحتىڭ ماڭگىلىگىن ءتۇسىنىپ، ادامدا تاڭداۋ قالماس ەدى. ادامنىڭ ۇدايى تەزدە، سىناقتا بولۋىنىڭ سەبەبى وسى دەپ شامالايمىز.
ال ءوزىن تانىماعان باسقانى تاني الا ما؟ ارينە، جوق، ال ءوزىن تانىعان، نە تانىعىسى كەلگەن ادام وزىن جاراتۋشى - اللانى ىزدەيدى، اباي ايتقاندا «ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟».
جاراتۋشىنىڭ جاراتىلىسپەن قارىم-قاتىناسى قۇراندا پوستۋلات دەڭگەيىنە شىققان كونتسەپتسيا. اللا ءابسوليۋتتى ترانستسەندەنتتى - «وعان ۇقسايتىن ەشتەڭە جوق»، «كوزدەر وعان جەتە المايدى» (6:103), سونىمەن قاتار قۇران اياتتارىندا اللانىڭ الەمگە دەگەن يممانەنتتىگى كەلتىرىلگەن. «ول ادامعا كۇرە تامىرىنان دا جاقىن» جانە ء"ۇش كىسى سىبىرلاسسا، ءسوز جوق، ءتورتىنشىسى، البەتتە، بەستىڭ التىنشىسى - اللا. تاعى بۇلاردان از، يا كوپ ءتىپتى قايدا بولسا دا، ارينە، ول ولارمەن بىرگە بولادى". (58:7)
اللانىڭ ترانستسەندەنتتىلىگى مەن يممانەنتتىلگىنىڭ قاتار كەلۋىن قاراپايىم مىسالمەن ءتۇسىندىرىپ كورەيىك:
«سول ۋاقىتتا راببىڭ پەرىشتەلەرگە: "مەن بالشىقتان ءبىر ادام جاراتامىن" دەگەن» (38:71)
«قاشان ونى جاساپ، وعان رۋحىمنان ۇرلەگەن ساتتە، وعان ساجدەگە جىعىلىڭدار" (دەلىندى.)» (38:72)
ادامنىڭ جانى مەن ءتانى، ابايشا ايتقاندا، «مەن» مەن «مەنىكى» جانە ولاردىڭ ارا-قاتىناسى جونىندە: ءتان جانعا فيزيكالىق الەمدەگى قۇرال بولىپ قىزمەت ەتەدى، ياعني «سىناق كوستيۋمى». جاننىڭ تاننەن تىس بولا الاتىندىعى مىنا اياتتان بەلگىلى: «ولەر ۋاقىتتا جاندى اللا الادى. سونداي-اق، ولمەگەندەردىڭ جانىن ۇيقىدا الادى. (سەزىم قابىلەتتەرى توقتايدى.) سوسىن ولۋىنە ۇكىم بەرىلگەندەردىكىن توقتاتادى دا باسقالاردىكىن بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە دەيىن جىبەرەدى. ءسوز جوق، مۇندا تۇسىنەتىن ەلگە عيبراتتار بار». (39:42)
ءتىرى ادامنىڭ دەنەسىندە جانىنىڭ بار ەكەندىگىنە كۇمانىڭىز جوق، بىراق ول جان قايدا تۇر دەپ، ءدوپ باسىپ ايتا المايسىز.
سول سياقتى اللا دا، ءسىز تاپ باسىپ ايتا الماعانىڭىزبەن، ول عالامنىڭ بار جەرىندە جانە عالامنان تىس كەز كەلگەن نۇكتەدە بار. ال عالام - فيزيكالىق الەمدەگى بىزگە ونىڭ ۇلىلىعىن دالەلدەيتىن قۇرال، ابايشا ايتقاندا، «كولەڭكەسى» عانا.
«يننا اللاھا ۋاسي'yن 'اليمۋن». 2:115
تۇسىنىگى «شىنىمەن اللا بار جەردە بار ءبارىن تولىق ءبىلۋشى».
بۇل اياتتاعى «ۋاسي'- عساو» ءسوزى «بار جەردە بار»، «ۆەزدەسۋششي» دەگەن ماعىنا بىلدىرەدى.
بۇل ماسەلەگە اباي تەرەڭىرەك بارعانىن مىنا تومەندەگى شىعارمالارىنان كورەمىز.
«وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە» اباي «عالام اللا تاعالانىڭ ىشىندە»، - دەي وتىرىپ، ءوزىنىڭ ءبىر شۋماعىندا بىلاي دەيدى:
«مەكەن بەرگەن حالىق قىلعان ول ءلا ماكان,
ءتۇپ يەسىن كوكسەمەي بولا ما ەكەن؟
جانە وعان قايتپاقسىڭ ونى ويلاماي،
باسقا ماقسات اقىلعا تولا ما ەكەن؟!»
ءلا ماكان، ياعني اللا ادامدى جاراتىپ مەكەن بەرگەنىمەن ءوزى مەكەنسىز ەكەنىن ايتىپ وتىر.
اللانىڭ ادامعا ترانتسەندەنتتىلىگى مەن يممانەنتتىلىگىنىڭ قاتار بولۋ ماسەلەسىن مۋتاكالليمدەر (مۋتازيليتتەر) اللانىڭ قۇرانداعى سيپاتتارى ارقىلى شەشتى. ءداستۇردى اشاريتتەر جالعاستىردى. اشاريتتەردىڭ ايتۋىندا "سيپاتتار - اللا ەمەس جانە ودان تىس تا ەمەس".
وسى جەردە «38- شi قارا ءسوزدى» قاراستىرعاندا، ابايدىڭ تومەندەگى ولەڭىنەن اينالىپ كەتە المايمىز. ولار ءبىر ۋاقىتتا جانە ءبىر تاقىرىپتا جازىلعان.
اقىلعا سىيماس ول اللا،
تاعريپقا ءتىلىم قىسقا، اھ!
بارلىعىنا ءشۇباسىز،
نەگە ءماۋجۇت ول كۋا.
اقىل مەن حاۋاس بارلىعىن
بىلمەيدۇر جۇرەك، سەزەدى-ءدۇر،
مۇتاكالليمين مانتيكين
بەكەر بوسقا ەزەدى-ءدۇر.
وسىنداعى مۇتاكالليمين مەن مانتيكيندەر كىمدەر جانە ولار نەنى «ەزەدى» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك. VII عاسىردا ارابتار يراكتى، سيريانى جانە مىسىردى جاۋلاپ العاندا، ول جەرلەردەگى ءتۇرلى عىلىمي ورتالىقتاردا گرەك عىلىمى مەن فيلوسوفياسى وقىتىلاتىن، زەرتتەلەتىن جانە دارىپتەلەتىن. العاشىندا استرونوميا مەن مەديتسينا عىلىمدارى عانا مۇسىلمانداردى قىزىقتىرعانىمەن، كەيىننەن فيلوسوفيا دا مۇسىلمان ويشىلدارى نازارىنا ءتۇسىپ، قاجەتتى ىلىمگە اينالدى. فيلوسوفيالىق تراكتاتتار ارابشاعا VIII عاسىردا ءبىردى-ەكىلى ءتارجىمالانىپ، IX-عاسىردا كوپتەپ اۋدارىلا باستادى. بۇل ءوز كەزەگىندە IX-عاسىردىڭ ورتاسىندا «ەلليندەنگەن» ءدىنتانۋشىلاردىڭ - مۋتازيليتتەردىڭ شىعۋىنا سەبەپ بولدى. مۋتازيليزم - اقىل-ويعا شەكتەن تىس سۇيەنىپ، ونى جان-جاقتى قولدانعان ءىلىم. سوندىقتان دا، فيلوسوفيا، لوگيكا (مانتىق) قاعيدالارىنا قايشى ايات پەن حاديستەرگە باسقا ماعىنا بەرىپ، ءمانىن استارلايتىن. ولاردىڭ ءادىس-امالدارى الدىندا - الدىمەن اقىل جۇرەدى. ادامزاتتىڭ بار بەينەتى، بار پرولەماسى - ادام ءوزىن قۇدايدان اقىلدىمىن دەپ ەسەپتەۋىنەن تۋىندايدى. «ەزگەن» جەرلەرى وسىندا. بۇل ءىلىمنىڭ جالپىلاما اتى - يلم ءال كالام, كالام ءىلىمى. مۋتازيليزممەن اشاريزم - ەكى ۇلكەن مەكتەبى.
اتاپ وتەتىن جايت - يمام ءال عازالي مۋتازيليتتىك باعىتتى - كالامدى سپەكۋلياتيۆتىك ءدىن ءىلىمى دەپ تانىعان. بۇل جەردە يمام ءال عازالي مەن اباي كوزقاراستارىنىڭ ۇشتاسىپ جاتقاندىعىن اڭعارۋعا بولادى.
كالام ءىلىمىنىڭ ەكى باعىتى بار: ءجاليل ءال كالام جانە داكيك ءال كالام.
ءجاليل ءال كالام - جاراتۋشىنىڭ سيپاتتارى، ولگەننەن سوڭ ءتىرىلۋ سياقتى ت.ب. ماسەلەلەردى كوتەرەدى.
داكيك ءال كالام - ناتۋرالدىق فيلوسوفيانىڭ ماسەلەلەرىن پىسىقتايدى: جاراتىلىس نەمەسە الەمنىڭ ماڭگىلىگى، كەڭىستىك، ۋاقىت، قوزعالىس، ماتەريا جايىن قوزعايدى.
سۋننيتتىك ءداستۇرلى ءدىن مۋتازيليتتەردى «ەرەتيك» دەپ تانىپ، ولاردىڭ ورنىن اشاريتتەر باستى، ولار مۋتازيليتتەردىڭ دالەلدەۋ مەتودولوگياسىن سۋننيتتىك ءدىني دوكترينانى نەگىزدەۋگە، قورعاۋعا قولداندى. اشاريتتەر مۋتازيليتتەرگە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن قۇران مەن حاديستەرگە قوسىمشا ەتىپ فيلوسوفيا مەن لوگيكا ءتاسىلىن كەڭىنەن پايدالانعانى راس.
جالپى العاندا، وسى «قارا سوزدە» ايتىلاتىن اللانىڭ سيپاتتارى سول اللانىڭ كوركەم 99 اتىنان باستاۋ الادى. جانە اللانىڭ 99 كوركەم اتى سينونيميزمنەن ادا دەپ قابىلدانعان، ياعني ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايدى.
«38- قارا سوزدە» كەلتىرىلگەن، سەگىز سۋبۋتيا سيپات ورتا عاسىرلاردان جوعارىدا ايتىلعان مۋتاكالليمدەر مەن اشاريتتەردەن بەرى وزگەرمەي كەلگەن. اشاريتتەردە - جەتى، ماتۋريدتەردە - سەگىز. اشاريتتەر «تاكين» مەن «قۇدىرەتتى» بىرىكتىرگەن. سۋبۋتيا دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى «تۇراقتى، بەكىتىلگەن»، قازاق تىلىندەگى «ءسابيت»، «سابىت» دەگەن سوزدەردىڭ ءتۇبىرى. تاعى ءبىر اتاۋى «سيفاتي كاماليا» - «ءمىنسىز»، «كەمەل» دەگەن ماعىنادا. اللا - ءمىنسىز. ءمىنسىزدىڭ سيپاتى دا ءمىنسىز بولماق.
بۇل ارادا نەگە جەتى نەمەسە سەگىز سيپات دەگەن سۇراق تۋادى. بۇعان ءال عازالي ءوزىنىڭ «اللانىڭ 99 كوركەم اتى» دەگەن كىتابىندا جەتى سيپاتتى ايتا كەلىپ، تەك وسى سيپاتتار عانا اللانىڭ تاڭىرلىگىن انىقتايدى دەگەن. جەتەۋ بولعانى - «اللا ءوزى ءبىر بولعاندىقتان تاق نارسەنى جاقسى كورەدى»، - دەيدى ءال عازالي.
«ءبىز اللا تاعالا «ءبىر» دەيمىز، «بار» دەيمىز، ول «ءبىر» دەمەكلىك تە - اقىلىمىزعا ۇعىمنىڭ ءبىر تياناعى ءۇشىن ايتىلعان ءسوز. بولماسا ول «ءبىر» دەمەكلىك تە اللا تاعالاعا لايىقتى كەلمەيدى.» بۇل ويدى دا ءابۋ حانيفانىڭ جوعارىدا كەلتىرىلگەن ەڭبەگىنەن كورە الامىز.
ابايدىڭ اللانى تانۋداعى وسى «قارا سوزدەگى» تۇجىرىمى:
«ءمۇسىلىم بولۋ ءۇشىن زارەدەي عانا ولشەۋلى پەندەنىڭ سيپاتتارىن ۇلى اللانىڭ ولشەۋگە سيمايتىن ۇلى سيپاتىنا ەرتۋ، ونىسى اللانىڭ ول سيپاتتارىن بىلگەن ادام سونداي سيپاتتاردىڭ زارەدەي بولىگىن ءوز بويىنان تاپسا يمانى كامىل بولادى».
بۇل جەردە وقىرماندى ءدۇدامال قىلاتىن نەگە اللاعا ۇقساۋ كەرەك دەگەن سۇراق تۋادى. ويتكەنى قۇراندا ايتىلعانداي "وعان ۇقسايتىن ەشتەڭە جوق", «كوزدەر وعان جەتە المايدى».
اباي: «اللاعا ۇقساي الامىن با دەپ، ناداندىقپەن جيىركەنبە، ۇقساماق - ءدال بىردەيلىك داعۋاسىمەن ەمەس، سونىڭ سوڭىندا بولماق»، - دەيدى.
ارينە، بۇل جەردە ادامزاتقا ۇستاز رەتىندە جاراتۋشى پايعامبارلار جىبەرىپ وتىرعانىن ەسكە الا وتىرىپ ايتامىز.
ءبىر قاراعاندا «بوگ سوزدال چەلوۆەكا پو سۆوەمۋ وبرازۋ ي پودوبيۋ» دەگەن حريستياندىق تۇسىنىكتەن الىس كەتپەگەن سياقتى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن.
ءال عازالي وبەكتىلەردى جانسىز، جاندىعا بولەدى دە، جاندىلاردىڭ ءوزىن ءۇش توپقا بولەدى. پەرىشتەلەر توبى، ادامدار توبى جانە جانۋارلار توبى. بۇلاردىڭ ىشىندە پەرىشتەلەر فيزيكالىق دەنەسىز، ولاردا الىس - جاقىن دەگەن تۇسىنىك جوق، جاندى جاراتىلىستىڭ ىشىندەگى ەڭ جوعارعى دەڭگەيدەگى توپ. ال دەنەسى باردىڭ ءناپسىسى بار. ادامدا جانۋار مەن پەرىشتەنىڭ تابيعاتى بار. ادامنىڭ ءومىرىنىڭ باسىندا، بالا كەزىندە جانۋارلىق تابيعاتى باسىم كەلەدى. اينالاسىن سەزىم مۇشەلەرى ارقىلى تانيدى. بىرتىندەپ اقىل نۇرى پايدا بولادى، بۇل وبەكتىلەردى الىس - جاقىندىعىنا بايلانىسسىز، تاۋەلسىز، دەربەس تانۋعا اكەلەدى. ادامداعى پەرىشتەلىك سيپات ۇلعايعان سايىن وندا جانۋارلىق تابيعات ورتايا تۇسەدى. ال پەرىشتەلەر - اللاعا جاقىن ەكەنى حاق.
«وسى سيپاتتارعا ەلىكتەپ وسى قاسيەتتەرمەن ءوزىڭدى بەزەندىر، سوندا ادام «جوعارىلايدى»، اللاعا جاقىندايدى، پەرىشتەگە دوس بولادى»، - دەيدى يمام ءال عازالي.
اللانىڭ سيپاتتارىن ايتقاندا، اللا ءسۇبھان تاعالانىڭ مىنا سوزىدەرىن ەسكەرە وتىرامىز:
«قاستەرلى راببىڭ ولاردىڭ سيپاتتاعاندارىنان پاك.» (180) ساففات سۇرەسى.
«جاراتۋشى بىرەۋ، جاراتا المايتىن بىرەۋمەن تەڭ بە؟» (16:17).
«ول - قالاعانىن بۇلجىتپاي ىستەۋشى» (85:16).
تومەندە اللانىڭ سيپاتتارى مەن ادام بويىنداعى «زارەدەي» ولشەۋلى سيپاتتاردىڭ سالىستىرماسى بەرىلگەن.
حايات - ءومىر.
اللا.
«اللا (ت.), ودان باسقا ەش ءتاڭىر جوق. ول ءتىرى، تولىق مەڭگەرىپ تۇرۋشى، ول قالعىمايدى دا ۇيىقتامايدى. كوكتەردەگى جانە جەردەگى نارسەلەر وعان ءتان» (2:255)
«ول ءتىرى اللادان باسقا ەشبىر ءتاڭىر جوق». (40:65)
اللاعا مىندەتتى تۇردە ءومىر ءتان. الەمنىڭ بولۋى - بىزگە وسى الەمدى جاساعان ءتىرى جاراتۋشىنىڭ بار ەكەندىگىنىڭ دالەلى.
ءولىم اللاعا ءتان ەمەس، ويتكەنى ءولىمدى ءوزى جاراتقان. «سونداي ەش ولمەيتىن ءتىرى اللاعا تاۋەكەل ەت» (25:58).
پەندە.
جارالعان. تۋىلعان، ولەدى. جانى بار، دەنەسى بار. ءار نارسەگە مۇقتاج، ءالسىز. تەك قانا جەر بەتىندە بەلگىلى ءبىر فيزيكالىق، حيميالىق جانە كليماتتىق جاعدايدا عانا ءومىر سۇرە الادى..
عىلىم.
اللا.
«ول - ءار نارسەنى تولىق ءبىلۋشى». (6:101).
«كومەستىڭ كىلتتەرى ونىڭ جانىندا. ونى ول - ءوزى عانا بىلەدى. جانە قۇرلىقتاعى، تەڭىزدەگى نارسەلەردى بىلەدى. ءبىر جاپىراق تۇسسە دە، اللا ونى بىلەدى. جانە جەردىڭ قاراڭعىلىقتارىنداعى قۇرعاق جانە جاس ۇرىققا دەيىن اشىق كىتاپتا بار». (6:59)
ونىڭ ءبىلىمى - ماڭگىلىك، باس-اياعى جوق. ول ءبارىن بىلەدى: نە بولدى، قازىر قالاي جانە نە بولادى، نە بولمايدى. اللا ءوز جايىندا، ءوز سيپاتتارىن بىلەدى جانە نە جاراتاتىنىن بىلەدى. ول ءوزىنىڭ جاراتقاندارى جايىندا ءبارىن بىلەدى. ءبىزدىڭ ويىمىز بەن نيەتتەرىمىزدى جاقسى بىلەدى. ونىڭ ءبىلىمى وزگەرمەيدى، ازايمايدى جانە جاڭارمايدى. «ول ءبىزدىڭ ىستەرىمىزدى ءبىزدى جاراتپاي تۇرىپ بىلگەن» (بۋحاري). يلمي عايب - بار عايىپتى ءبىلۋ - اللانىڭ سيپاتى.
پەندە.
اللا (ت.) سەندەردى انالارىڭنىڭ قۇرساعىنان ەش نارسە بىلمەيتىن كۇيدە شىعاردى دا، سەندەرگە ەستۋ، كورۋ جانە ويلاۋ قابىلەتىن بەردى. (16:78) عىلىمى شەكتۋلى، ازايىپ - كوبەيەدى. باسى مەن اياعى بار. ءبارىن بىلە المايدى. الدىندا بولاتىندى بىلە المايدى. اللانىڭ شەكسىز ءبىلىمىن تولىق تاني المايدى. كومەستى، كورىنبەگەندى تاۋىپ، يگەرىپ تانۋى قيىن. عىلىمدى ۇيرەنۋگە ۋاقىت، قاراجات، ورتا كەرەك.
قۇدىرەت.
اللا.
«ول سەندەرگە ۇستەرىڭنەن نەمەسە اياقتارىڭنىڭ استىنان ازاپ جىبەرۋگە، نە سەندەردى توپتار تۇرىندە ۇرىستىرىپ بىرىڭە-ءبىرىڭنىڭ كەسىرىن تاتتىرۋعا كۇشى جەتەدى» دە. (6:65)
«ولار، شىنىندا، كوكتەر مەن جەردى جاراتقان اللانىڭ; وزدەرى سياقتىلاردى دا جاراتۋعا كۇشى جەتەتىندىگىن كورمەي مە؟» (17:99)
«سونداي بۇكىل اكىمشىلىك قولىندا بولعان اللا، اسا ۇلى ءارى ول - ءار نارسەگە كۇشى تولىق جەتۋشى» (67:1).
اللا - قۇدىرەتتى جانە قۇدىرەتىمەن جاراتادى، ەشتەڭە وعان بوگەت بولا المايدى، ەشكىمنىڭ كومەگىنىڭ كەرەگى جوق. اللانىڭ قۇدىرەتىنە كەمشىلىك، السىزدىك ءتان ەمەس. ول نە قالاسا سونى جاراتا الادى.
اللا - بارلىق نارسەدەن قۇدىرەتتى.
پەندە.
كۇشى شەكتەۋلى، ولشەۋلى. ءالسىز. كەدەرگىلەرى كوپ. كەمشىلىگى كوپ. تەحنيكا مەن عىلىمنىڭ كومەگىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەگە كوتەرىلە الادى. بۇل جەردەگى نەگىزگى تۇسىنىك - ادامنىڭ فيزيولوگيالىق السىزدىگى، قاجەتتىلىك، ءبىزدىڭ السىزدىگىمىزدە ەرەكشە ءمان-ماعىنا بار. اللا ءبىزدى كەمشىلىكسىز جاراتا الار ەدى، بىراق كەمشىلىكتەر بەلگىلى ءبىر ماقساتتارمەن بەرىلگەن. كارىلىك، ادام اعزاسىنداعى كارىلىكتەن بولاتىن وزگەرىستەر دە - اللانىڭ ءىسى، ادامعا وي سالاتىن ءىس، بۇل دۇنيەنىڭ ۋاقىتشالىعىن، ونىڭ جىلدام وتەتىندىگىن، ادامنىڭ بۇل كامەلەتسىز دۇنيەگە تىم بايلانباۋىن، بىراق باسقا ماڭگىلىك ءومىردىڭ مۇلتىكسىز كەلەتىندىگىن ەستە ساقتاۋ. قۇراندا بىلاي دەلىنەدى:
«دۇنيە تىرشىلىگى ەش نارسە ەمەس. ويىن-ساۋىق قانا. ارينە، اقىرەت جۇرتى تاقۋالار ءۇشىن جاقسى. سوندا دا تۇسىنبەيسىڭدەر مە؟» (6:32)
باسار - كورۋ.
اللا.
«كۇدىكسىز اللا، ءار نارسەنى ەستيدى، كورەدى». (22:61)
ەگەر اللادا مۇنداي سيپات بولماسا، ول ەستىمەيتىن، كورمەيتىن ەدى، بۇلار - كەمشىلىكتەر. اللا كەمشىلىكتەن ادا. اللانىڭ كورۋى ونىڭ جاراتقاندارىنىڭ كورۋىنەن باسقا. باسقا سيپاتتارى دا جارالعاندارىنىڭ سيپاتىنا ۇقسامايدى.
پەندە.
اللا (ت.) سەندەردى انالارىڭنىڭ قۇرساعىنان ەش نارسە بىلمەيتىن كۇيدە شىعاردى دا سەندەرگە ەستۋ، كورۋ جانە ويلاۋ قابىلەتىن بەردى. (16:78) كوزىندە پەردەسى بار، شەكتەۋلى، ءبارىن كورىپ بىلە المايدى. قاراڭعىمەن الىستى، ماكرو جانە ميكرو الەمدەردى كورمەيدى. پاراللەل الەمدەگى جىنداردى، پەرىشتەلەردى، ينفراقىزىل، ۋلتراكۇلگىن ساۋلەلەردى كورە المايدى. تەحنيكا مەن عىلىمنىڭ سۇيەۋىمەن، كومەگىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەگە كوتەرىلە الادى.
ساميع - ەستۋ.
اللا.
«كۇدىكسىز اللا، ءار نارسەنى ەستيدى، كورەدى». (22:61) «كۇدىكسىز اللا ءار نارسەنى ەستۋشى، ءبىلۋشى». (2:181)
«اللا ءار نارسەنى ەستىپ، ءبىلۋشى». (3:121)
«كۇدىكسىز اللا (ت.) تولىق ەستۋشى، تىم قىراعى». (40:20)
پەندە.
اللا (ت.) سەندەدى انالارىڭنىڭ قۇرساعىنان ەش نارسە بىلمەيتىن تۇردە شىعاردى دا سەندەرگە ەستۋ، كورۋ جانە ويلاۋ قابىلەتىن بەردى. (16:78) قۇلاعىندا پەردەسى بار. ەستۋى شەكتەۋلى، ءبارىن ەستىپ بىلە المايدى. اۋاسىز جەردە ەستىمەيدى. پاراللەل الەمدەگى جىنداردى، ينفراقىزىل ۋلتراكۇلگىن دىبىستاردى ەستىمەيدى. تەحنيكا مەن عىلىمنىڭ سۇيەۋىمەن، كومەگىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەگە ەستۋدى ارتتىرا الادى.
يرادا - قالاۋ- جىگەر.
اللا.
«ول - قالاعانىن بۇلجىتپاي ىستەۋشى». (85:16)
«شىن مانىندە، ول ءبىر ءىستىڭ بولۋىن قالاسا، ونىڭ بۇيرىعى - وعان "بول" دەۋ. سوندا ول بولا قالادى» (36:82)
«بىراق اللا قالاعانىن ىستەيدى.» (2:253)
پەندە.
شەكتەۋلى، بار قالاعانىن ىستەي المايدى، ىستەسە دە ولشەۋلى، عىلىمىنا، كۇشىنە بايلانىستى، بەلگىلى ءبىر جاعدايلاردا عانا. ىستەرىندە قالاۋ مەن تاڭداۋ بولۋ ءۇشىن اللا ادامعا اقىل مەن قالاۋ بەردى، بىراق ادامنىڭ قالاۋى مەن تاڭداۋى اللانىڭ ىرقىندا. اللا ادامدى كۇشكە سالمايدى، كۇشكە سالسا، ادام جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلار ەدى. بۇل - كۇشكە سالۋ مەن شەكسىز ەركىندىكتەن جىراق ادىلەتتى جول.
«كىسىگە شاماسى كەلەتىن مىندەتتى عانا جۇكتەيدى; ىستەگەن جاقسىلىعى ءوز پايداسىنا دا، جاماندىعى زيانىنا». (2:286).
كالام - ءسوز، ءتىل.
اللا.
اللانىڭ ءسوزى ادامدىكىنە ۇقسامايدى. اللانىڭ قارپى جوق، دىبىسى جوق، داۋىسى جوق، ءتىلى جوق. جاراتىلعاننىڭ سوزىنە ۇقسامايدى. باسى جوق، اياعى جوق، وزگەرمەيدى.
«جانە اللا (ت.) مۇساعا (ع.س.) (تىكەلەي) سويلەسكەن». (4:164)
«مۇسا (ع.س.) بەلگىلى ۋادەمىزدە كەلىپ، راببى وعان سويلەگەندە، (مۇسا ع.س.): «راببىم ماعان ءوزىڭدى كورسەت، سەنى كورەيىن» دەدى». (7:143) اللا مۇسانىڭ (ع.س.) قۇلاعىنداعى پەردەسىن ۋاقىتشا اشقان، ەستۋىنە مۇمكىندىك جاساعان.
پەندە.
دىبىسپەن، ارىپپەن، ءسوز ارقىلى، وزگەرمەلى، باسى بار اياعى بار، ءتىل مۇشەسى ارقىلى جانە بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ءتىلى ارقىلى. ۇمىتىلادى، جوعالادى.
تاكين - جاساۋ، بار قىلۋ.
اللا.
«سونداي-اق، ءار نارسەنى جاراتىپ، ونىڭ ولشەۋىن بەلگىلەدى». (25:2)
ۇلى اللا ءوزىنىڭ قالاعانىن ىستەيدى. ەگەر بۇل سيپات بولماسا - بۇل الەم بولماس ەدى. الەمدى اللا قالاۋىمەن جاسادى.
پايعامبار، وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن، حاديسىندە، ابۋ داۋدتەن، ايتىلعان: «اللا نە قالاسا بولادى، قالاماسا بولمايدى». «سونداي بۇكىل اكىمشىلىك قولىندا بولعان اللا، اسا ۇلى ءارى ول، ءار نارسەگە كۇشى تولىق جەتۋشى». (67:1).
اللا - جاراتۋشى، وعان ەشتەڭە بوگەت بولا المايدى، ەشكىمنىڭ كومەگىنىڭ كەرەگى جوق. اللانىڭ قۇدىرەتىنە كەمشىلىك، السىزدىك ءتان ەمەس. ول نە قالاسا سونى جاراتا الادى.
جوقتان بار جاساۋ ادام ۇعىم-تۇسىنىگىنە اۋىرلاۋ بولعانىمەن، بۇگىنگى كۇندە ونى عىلىم دالەلدەگەن. ەينشتەيننىڭ اتاقتى دا قاراپايىم فورمۋلاسى: E=mc2.
فورمۋلادان شىعاتىن تۇسىنىك كوزگە كورىنبەيتىن قۋات (ەنەرگيا) پەن ماسسانىڭ (ماتەريانىڭ) جارىق جىلدامدىعىنا تاياعاندا ءبىر بىرىنە اۋىسا الاتىندىعى. مىسالى، ۋراننىڭ اتومى ساۋلە شىعارىپ، ونىڭ اتومى جەڭىلدەپ باسقا ەلەمەنتكە - قورعاسىنعا اينالادى. شىعارعان ساۋلە - قۋات. 1 گرامم ماسسادا 2 500 000 ليتر بەنزين جانعانداعى قۋات بار.
پەندە.
تەك اللانىڭ جاراتقانىنان جاراتىلىسىن تۇرلەندىرە الادى، ونىڭ ءوزى تەحنولوگيانى قاي دەڭگەيدە مەڭگەرگەنگە بايلانىستى، پەندەنىڭ جاساعاندارىندا كامەلەت جوق.
قۇراندا جازۋلى تۇرعان پوستۋلاتتى تاعريفتاۋعا ابايدى نە ماجبۇرلەدى؟ ابايعا مۇنىڭ ءبارى ونسىز دا تۇسىنىكتى ەدى. جاي ينتەرپرەتاتسيالاۋ بولسا ول ءتافسير - ەگزەگەزيس بولار ەدى. اللانىڭ سيپاتى پەندەگە بىردەن العاندا ابستراكتسيالى، ويتكەنى «وعان ۇقسايتىن ەشتەڭە جوق»، «كوزدەر وعان جەتە المايدى» سوندىقتان جاراتىلعاننىڭ (ادامنىڭ) سيپاتىمەن شاتاستىرىپ الۋى مۇمكىن. (ايىرماشىلىعىن جوعارىدان قاراڭىز). تۇسىنۋگە، يگەرۋگە جەڭىل ءۇش سيپاتقا اكەلدى: عىلىم، راحىم، عادالات. جاۋانمارتتىكتىڭ - جومارتتىقتىڭ، مارتتىكتىڭ - رىتسارلىقتىڭ قايدان شىعۋىن انالوگيامەن كورسەتتى.
اتالعان سيپاتتاردىڭ وزدەرىنىڭ قاسيەتتەرى بار: ولاردىڭ دارەجەلەرى تەڭ، ياعني ابايشا «ءبىر سيپاتى ءبىر سيپاتىنان ۇلكەن يا كىشى بولۋعا جارامايدى»، بىراق كەيبىرەۋلەرى ءبىر-بىرىنە شارح بولۋى مۇمكىن. ءبىر سيپات باسقا سيپاتتان بولەك كەتە امايدى، نە بىرنەشە سيپات باسقا سيپاتتاردان ءبولىنىپ كەتە المايدى. سيپاتتار جەكە ءوز بەتىمەن بولسا، قۇدايدىڭ بىرلىگىنە قايشى بولادى. بۇل جەردە اباي سيپاتقا قاسيەت بەرىپ، ولاردى تولىقتىرادى.
اللانىڭ ءمىنسىز سيپاتتارىنىڭ انالوگياسىن جاساي وتىرىپ، ادامنان ولشەۋلى جانە ءمىندى سيپاتتار شىعارادى، سودان كەيىن، كەرىسىنشە، ادامنان اللاعا انالوگيا جاسايدى: «ادامدا: اقىل - حۇكىمشى، قايرات - قۋات - قىزمەتشى.» سوعان قاراپ عىلىم مەن قۇدىرەتتى بىرىكتىرىپ عىلىمدى قۇدىرەت ەتەدى.
عىلىم، راحىم، عادالات, بۇل نەگىزگى ءۇش سيپاتتى يگەرسەڭ - كامىل مۇسىلمانسىڭ. بۇل جەردە اباي - دىن تانۋ ءىلىمىن دامىتۋشى.
اقىل زاۋزاتىڭنان بولعاندا، قالعان ەكەۋى - ادامدىعىڭ مەن عىلىم ىزدەۋ - وسكەن ورتاڭنان، وسە كەلە - وزىڭنەن. ودان كەيىن اللانى شىنايى تانۋعا ۇمتىلىپ كامەلەتكە جەتۋ - كامىل مۇسىلمان بولۋ مۇمكىندىگى بار.
«كۇللى ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نəرسە بار. سونان قاشپاق كەرەك: Əۋەلى - ناداندىق، ەكىنشى - ەرىنشەكتىك، ءۇشىنشى - زالىمدىق دەپ بىلەسىڭ»، - دەيدى اباي جانە، ءبىر قىزىعى، وسى ءۇش نارسەنىڭ ەمى دە عىلىم، راحىم، عادالاتتان تابىلادى.
كامىل مۇسىلمان - شىنايى اللاعا قۇلشىلىق ەتۋشى. «جىن مەن ادامزاتتى وزىمە قۇلشىلىق قىلۋلارى ءۇشىن عانا جاراتتىم». قۇران سۇرەسى "از-زاريات", 56 ايات
قۇران ءسوزى - نىق، بۇلتارىسسىز، اباي ءسوزى دە - سولاي. قۇران، نەگىزىنەن، قوعامنىڭ قالاي بولۋى ەمەس، جەكە ادامنىڭ قارا باسىنىڭ قالاي بولۋى كەرەكتىگىن ايتىپ وتىرادى. اباي دا جەكە تۇلعانىڭ ءمىنىن كوپ ايتادى. جەكە ادامنىڭ ءمىنى ازايسا - قوعام گۇلدەيدى. بۇگىنگى قازاق قوعامىنا وسى اباي ايتقان «زانيمايسيا پرياموتوي» جەتپەي تۇر.
دالەلدى ءبىر ءحاديستىڭ بايانداۋىنشا، ادامداردىڭ سەنىمى مەن تانىمى تىعىرىققا تىرەلىپ، عىلىمنان اجىراپ، جالاڭ ءدىني دوگماعا تىرەلىپ، سەكتالارعا ءبولىنىپ، جاماعاتتىڭ اراسىنا جىك تۇسكەن شاقتا، يسلام كۇنتىزبەسى بويىنشا ءاربىر ءجۇز جىلدىڭ سوڭىندا جاراتۋشى ءوزىنىڭ جاماعاتىنا ءجون سىلتەۋشى - ءمۇدجاديد - ءدىن جاڭعىرتۋشىسىن جىبەرىپ وتىرادى. جاڭعىرتۋشى دەپ تانىلۋدىڭ ءبىر سيپاتى، جاڭعىرتۋشىنىڭ كوزى تىرىسىندە يسلام جىل ساناۋى بويىنشا ءجۇز جىل اياقتالۋ كەرەك. جاڭعىرتۋشى دەگەن جاڭالىق ەنگىزۋشى دەگەن ءسوز ەمەس.
ناداندىق پەن بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنان ەس جيدىرماعان حالىققا اباي - قۇدايدىڭ جىبەرگەن سىيى ەدى. 1884 جىل، يسلام جىل ساناۋى بويىنشا، 1300 جىل، ياعني تاعى ءبىر ءجۇز جىلدىق ءبىتتى، اباي قىرىققا تولىپ «قارتايىپ، قايعى ويلاعان» كەزگە ءدال كەلىپ تۇرۋى كەزدەيسوق ەمەس سياقتى. ءماشھۇر ءجۇسىپ اباي تۋرالى «بۇل - ءبىزدىڭ سوڭعى پايعامبارىمىز» («اباي»، ەنتسيكلوپەديا، «اتامۇرا» باسپاسى، 1995, 403-404 بەتتەر) دەگەندە ول سوڭعى پايعامباردىڭ مۇحاممەد، وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن، ەكەنىن بىلمەگەندىكتەن ەمەس، ابايدىڭ دارەجەسىنىڭ قانشالىقتى جوعارى ەكەندىگىن ايتقىسى كەلسە كەرەك. ارينە، دۇرىسىن اللا عانا بىلەدى.
يمام ءال عازالي - مۇسىلمان ينتەللەكتۋالى دەپ باتىس مويىنداعان، «حۋدجات ۋل يسلام»، ياعني يسلامنىڭ دالەلى، قۇجاتى اتانعان، يسلامنىڭ بەسىنشى عاسىرىنىڭ جاڭعىرتۋشىسى دەپ تانىلعان. «ەگەر مۇحاممەدتەن كەيىن، وعان اللانىڭ يگىلىگى مەن سالەمى بولسىن، پايعامبار كەلۋى كەرەك بولسا ول ءسوزسىز - ءال عازالي بولار ەدى» دەگەن دە ءسوز بار. اباي - يمام ءال عازاليمەن بيىكتىگى دەڭگەيلەس، ويلارى سارىنداس تۇرعان ينتەللەكتۋال. «اداسپاي تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا دۇنيە ويران بولار ەدى»، - دەپ اباي ءوزى جايىندا ايتقان سياقتى.
ءاربىر قازاققا اباي بولۋ پارىز ەمەس، بىراق اباي سۋسىنداعان رۋحاني باستاۋلار قازاقتىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن نەگىزگى العىشارت، ونى اباي «جيىرما بەسىنشى سوزىندە» وسيەت قىلعان. ءبىرىنشى - ۇلتتىق باستاۋ، مادەنيەتى، ونەرى، تاريحى، ابايشا ايتقاندا - «تۇركىتانىرلىق»، ەكىنشى - يسلام، ءۇشىنشى - باتىستىڭ عىلىمى مەن تەحنولوگياسى. بۇل يسلامداعى ءدىن مەن عىلىم ەگىز دەگەن سوزبەن جانە قۇرانداعى اللانىڭ «...سونداي-اق ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، رۋلار قىلدىق»، - (49:13) دەگەن اياتىن قۋاتتايدى. «ءبىز جاراتۋشى ەمەس، جاراتقان كولەڭكەسىنە قاراپ تانيمىز» - «قىرىق بەسىنشى سوزدەگى» بۇل سويلەم دۇنيە عىلىمىنسىز اللانى دۇرىس تانۋ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتەدى. «عىلىمسىز احيرەت تە جوق، دۇنيە دە جوق. عىلىمسىز وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، قىلعان حاج، ەشبىر عيبادات ورنىنا بارمايدى»، - «ونىنشى ءسوز». بۇل جولدى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىپ جاتقان باسقا ەلدەر بار، مىسالى، مالايزيالىقتار مەن تۇرىكتەر. بيىلعى جىلى حالىقارالىق زەرتتەۋشى ۇيىم Science-Metrix يران مەن تۇركيا - عىلىمي باسىلىمدارىنىڭ ءوسۋ قارقىنى بويىنشا - دۇنيە جۇزىندەگى العاشقى ورىندارعا شىققانىن مالىمدەدى. وتە قۋانىشتى جاڭالىق.
ءبىر قىزىعى، كەز كەلگەن مەملەكەت نەمەسە ادام وسى سوزدە اباي كەلتىرگەن ءۇش سيپات ادىلەت، عىلىم، مەيىرىمدى باسشىلىققا السا، وراسان تابىستارعا جەتەدى، ءاربىر ادام قۇقىعى ساقتالعان، عىلىمى مەن تەحنولوگياسى دامىعان، جوق-جىتىگىن ەلەگەن، اۋرۋ-سىرقاتىن ەسكەرگەن، مۇگەدەك-عارىپىن مۇسىركەگەن ەلدە تۇرعىسى كەلەدى.
بۇل ۇشەۋى - جەكە تۇلعانىڭ عانا ۇستانىمى ەمەس، جالپى ۇلتتىق يدەيا نەگىزى، مەملەكەتىمىزدى ۇشپاققا شىعاراتىن، مۇراتقا جەتكىزەتىن قاعيدا.
سۇلتان ىبىراي،
اقپاراتتىق تەحنولوگيا مامانى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. قۇران تۇسىنىكتەرى حاليفا التايدان الىندى.
2. The influence of islam on medieval Europe, W. Montgomery Watt, Edinburgh. 1972
3. Time in Islamic Kalam, M.B. Altaie, Oxford. 2005
4. كايردەگى بەيبارىس مەدرەسەسىنىڭ تارازدىق ۇستازى. ءا. دەربىسالى
5. پروبلەما ۆوزنيكنوۆەنيا ميرا ۆ پرويزۆەدەنياح ا.كۋرساۆي ي ش.ماردجاني. ا. يۋزەەۆ، قازان. 1997
6. 38 -قارا ءسوز، اباي، ەكى تومدىق، جازۋشى. 1995
7. Al Fiqh Al Akbar, Abu Hanifah
99 پرەكراسنىح يمەن اللاحا، ال گازالي، موسكۆا - س-پ، «ديليا» 2009
