پ.ك. ۋسلار. قازاق دالاسىنداعى ءتورت اي
جالعاسى. ەستەلىك-جازبانىڭ باسى مىنا سىلتەمەلەردە تۇر: http://abai.kz/post/49234;
http://abai.kz/post/50361;
http://abai.kz/post/51553;
http://abai.kz/post/52170;
http://abai.kz/post/52315
اڭداتپا: سوڭعى تاراۋ. بۇل تاراۋدا ۋسلاردىڭ كەنەسارعا تۇتقىن بولعانى، تۇتقىننان ورايىن تاۋىپ قاشىپ شىققانى تۋرالى ايتىلادى.
VIII.
سەنىڭىزدەر، سەنبەڭىزدەر، بىراق كەنەسارىنىڭ ورالعانى جايلى حاباردى ەستىپ وتە قۋانىپ قالدىم. وسىنشاما ۋاقىت بەلگىسىزدىكتە بولۋ مەنى ابدەن شىدامسىز ەتىپ، بۇل ءىستىڭ قانداي ءبىر بولماسىن شەشىلۋىن زارىعا كۇتتىم. كەلگەن قازاق مەنىڭ قاسىمداعى تولەڭگىتتىڭ ءبىرىنىڭ قۇلاعىنا بىردەڭە دەپ سىبىرلادى. ولار دەرەۋ قولىمداعى بايلاعان ءجىپتى بوساتىپ، اتتى اكەلىپ وتىرۋىما كومەكتەستى. ماعان دەگەن كوزقاراستارى كۇرت وزگەردى، بۇرىنعى وكتەم ءۇن جوق، سول زاماتتا مەنىڭ باعىنىشتى قىزمەتشىلەرىمە اينالدى. بىرەۋى ماعان باسىن تومەن ءيىپ، ءوزى مەن جولداسىن حان الدىندا ماقتاۋدى، ماعان قالاي ىقلاستى قىزمەت ەتكەنىن حانعا جەتكىزۋدى ءوتىندى. مۇنداي مالعۇندارعا جاۋاپ بەرۋدى لايىق سانامادىم، ولاردىڭ ەگىنشىلەردى كۇن سايىن قورلاعان تىرلىكتەرىنەن كەيىن ولاردىڭ بەتىن كورگىم جوق، سولاي دەسەم دە، ولاردىڭ بۇل وتىنىشتەرى كوڭىلىمە جاقتى، كەنەسارى جاعىنان سىپايى قابىلداۋ بولار دەگەن ءۇمىتتى تۋدىردى.
ەگىنشىلەردە بولعان ۋاقىت ارالىعىندا اۋىل بىرنەشە رەت كوشىپتى، بىراق مەن قالدىرعان جەردەن ونشا ۇزاماي ون شاقىرىمداي عانا جەرگە كوشىپتى. ءۇش ساعاتتاي ۋاقىتتا اۋىلعا كەلىپ جەتتىك. سىرتىنان قاراعاندا ەشتەڭە وزگەرمەگەن، تەك كيىز ۇيلەردىڭ ارالىعىندا ەرەكشە بىرنارسە بولىپ جاتقانداي كوپ حالىقتىڭ قوزعالىسىن بايقادىم. ءبارى دە جاياۋ، دالانى بەتكە الىپ كەلەدى. بىرنەشە سالت اتتى بىزگە جاقىنداپ سەرىكتەرىممەن سويلەسە باستادى، نە ايتىپ جاتقاندارى ماعان تۇسىنىكسىز. ءبىز دە اتتارىمىزدى توپقا تۋرالاپ جۇردىك، حالىق تا توقتادى. جاقىنداپ كەلگەندە بۇرىن كورمەگەن كورىنىستى تاماشالادىم.
جەردە بايلاۋلى قازاق جاتىر، تاقىرلاپ الىنعان شاشى مەن كەۋدەسى جالاڭاش. بەتى ولىكتەي بوپ-بوز; بىرنارسە دەپ كۇبىرلەيدى، دۇعا وقىپ جاتقان بولار دەپ ويلايمىن، سەبەبى سوزدەرى تۇرعان ادامداردىڭ ەشقايسىسىنا ارنالماعان. ەشقانداي قوزعالىسسىز جاتىر، قوزعالۋعا، بۇل جاعدايدان بوسانۋعا ەش ويى دا، ءۇمىتى دە جوق. قاسىندا قولدارىنا پىشاق ۇستاعان بەس تولەڭگىت تۇر. ولار ءوزارا سابىرلى قالىپتا سويلەسىپ تۇر، پىشاقتارىن ويناتىپ جارقىراتىپ ۇستاعان، پىشاقتارىنىڭ وتكىرلىگىن شوپكە سالىپ بايقاپ قويادى. بۇلاردى قورشاپ العاندار، بولاتىن درامانىڭ كورەرمەندەرى مەن قاتىسۋشىلارى، كورۋگە ىڭعايلى ورىنداردى دايىنداپ تۇرعاندار. بۇل توپتىڭ ادامدارىنىڭ ەڭ باستى سەزىمى – ولاردىڭ قىزىققۇمار سالقىنقاندىعى دەر ەدىم. ادامداردىڭ اراسىندا ايەلدەردى دە، ءتىپتى بالالاردى كوردىم. بۇل ادامداردىڭ ءولىم جازاسىن كورۋگە جينالعاندار ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ ونشا قيىن ەمەس، كەنەسارى ءوزىنىڭ قولداۋشىلارىنا وسىنداي كورىنىستەردى ءجيى كورسەتەدى. ادام بالاسىنىڭ سەزىمىنە بۇل كورىنىس سونشاما ورەسكەل بولسا دا، مەن قورقىنىشتى قۇمارلىقتىڭ سەزىمىنە بەرىلىپ ونى كورۋگە ىنتىعا كوز سالدىم. مۇنداي جاعدايدا ودان ەشكىم قۇتىلۋى مۇمكىن ەمەس. تاعدىرلى مينۋتقا ءبارى دايىن، بىراق جەندەتتەر جازانى ورىنداۋعا كوپكە دەيىن كىرىسكەن جوق. مۇمكىن قۇرباننىڭ ءوز ءولىمىن زارىعا كۇتۋى ولارعا ەرەكشە ءلاززات سىلاي ما، الدە ەرەكشە بۇيرىق كۇتىپ تۇر ما ەكەن... اقىرى، جەندەتتەردىڭ ءبىرى بايلاۋلى قازاقتىڭ باسىنان ۇستادى، باسقالارى وعان ەڭكەيدى; سودان كەيىن بيشارانىڭ جۇرەكتى تۇندىرارلىق زار داۋسى شىقتى... وسى زارلى داۋىستىڭ قورقىنىشتىلىعى سونشالىقتى، جۇرتتىڭ ءبارى سەلك ەتە قالدى، ءتىپتى جەندەتتەردىڭ وزدەرى قۇربانىنان شوشىپ كەتتى. سول كەزدە ءبارىمىز كوز الدىمىزدا قانعا بويالعان، تىپىرلاعان قيمىلمەن، بايلانعانىنا قاراماستان سوڭعى اياق سەرپۋلەردى جاساپ جاتقان بيشارانى كوردىك. جەندەتتەر وسى كەزدە قايتادان ىسكە كىرىسىپ بيشارانى قورشاپ الدى، تاعى ەكى-ءۇش ىڭقىل ەستىلىپ سودان سوڭ ءبارى تىندى. جازا ورىندالعان جەردە كەسكىلەنىپ تىلىنگەن، ۇسقىنى ادام شوشىرلىق ولىكتى كوردىم. حالىق ءۇنسىز تىنىشتىقپەن تاراي باستادى، بىرنەشە ايەلدىڭ وكسىپ جىلاعانى ەستىلدى، ولتىرىلگەننىڭ تۋىستارى شىعار. قاندى كورىنىستەن قورىققان بالالاردىڭ ايقايلاعان داۋىستارى ەستىلەدى، ارينە ونىڭ ماعىناسىن ولاردىڭ ونشا تۇسىنبەگەنى انىق. بىرەۋلەردەن بيشارانىڭ قانداي جازىعى بار دەپ سۇراۋعا دا رۋحىم جەتپەدى، بىراق سەرىكتەرىمنىڭ ءبىرى مەنىڭ سۇراعىمدى كۇتپەي، بۇل قازاقتىڭ قاراۋىلشى بولعانىن، كەنەسارى قايتىپ كەلە جاتىپ ونى ۇيىقتاپ جاتقان جەرىنەن كەزدەستىرگەنىن، باسقالارعا ۇلگى بولسىن دەپ ولتىرۋگە بۇيىرعانىن ايتتى. ءسىرا، بۇيرىقتىڭ ورىندالۋىن ماعان ارناپ، حاننىڭ قۇدىرەتتىلىگىنىڭ قانشالىقتى ەكەندىگىنە كۋا بولسىن دەپ ويلاستىرعان بولسا كەرەك. ماعان دەرەۋ حانعا بارۋىم كەرەكتىگىن جەتكىزدى. ەكى مينۋتتاي شاماسىندا اتتارىمىز ەڭ ۇلكەن، ەڭ باي كيىز ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ توقتادى. ءبارىمىز جەرگە تۇستىك، سەرىكتەرىم قولىمەن اسپالى ەسىكتى نۇسقاپ كورسەتتى، وزدەرى شاقىرۋسىز كىرۋگە باتىلدارى جەتپەدى. بۇكىل دالانى كوپتەن بەرى دۇرلىكتىرگەن اتاقتى قاراقشىمەن بەتپە-بەت كەزدەستىم.
ءا. قاستەەۆ. ك. قاسىموۆ
كەنەسارى ءۇستى وتە باي بۇقار كىلەمىمەن جابىلعان ساندىقتىڭ ۇستىندە وتىر ەكەن. مەنى كورگەن ساتتە ساندىقتان تۇرىپ قولىن بەرىپ امانداسقان سوزدەر ايتتى. ءتىل بىلمەگەندىكتەن جاۋاپ بەرۋگە اڭىرىپ قالعانىمدى كورگەن كەنەسارى ءوزىنىڭ ءتىلماشىن شاقىرۋعا بۇيىردى. ول كەلگەنشە ءبىر بىرىمىزگە ءۇنسىز قاراپ وتىردىق. قازاقتاردىڭ مەن بىلەتىن مىنەزى بويىنشا، بارلىق جابايى حالىقتار سياقتى، ولار قارا كۇشتى جوعارى باعالايدى دەگەن ويمەن ءوز ورتاسىنا ەرەكشە ىقپالدى ادام بولعاندىقتان، ونى الىپ تۇلعالى بولار دەپ كۇتكەن ەدىم. كەرىسىنشە ەكەنىن كورىپ تاڭ قالدىم. كەنەسارى بيىك بويلى ەمەس، اشاڭ ارىقشا دەنەلى; بەت پىشىنىندە تەگىنىڭ قالماقتان شىققاندىعىن بىلدىرەتىن كەسكىندەر بار. دەگەنمەن، قىسىقتاۋ كوزدەرى اقىل مەن قۋلىقتىڭ ادامى ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ جارقىراپ تۇر، تۇرپاتىندا ەشقانداي قاتالدىق بايقالمايدى. بىراق ونىسىن بىرنەشە جاعدايدا بايقاتىپ قويدى. ءتىلماش كەلدى، قازاقشا كيىنگەن، شاشىن ۇستارامەن العان، بىراق ورىسشا ءسوزى سونداي جاقسى، مەن ونى قاشقىن كازاك دەپ ەسەپتەدىم، ول جاعىن بىراق ماعان مويىنداعىسى كەلمەدى. كەنەسارى ءتىلماشىنا: مەنىمەن تانىسۋعا قۋانىشتى ەكەنىن، تۇتقىنى ەمەس، ءوزىنىڭ قوناعى دەپ قابىلدايتىنىن ايتۋعا بۇيىردى. وسىلاي دا قوناققا شاقىرا ما ەكەن، تاڭمىن!
كەنەسارى ءوزى جايلى سوزدەرىنە، ءوزىن ورىس پاتشاسىنىڭ ەڭ ىنتالى قىزمەتشىسى دەپ سانايتىنىن، ءوزىنىڭ، ياعني كەنەسارىنىڭ، تىرىسۋىنىڭ ارقاسىندا دالادا تىنىشتىق ساقتالۋدا، كەيبىر ارامنيەتتى قازاقتار جالعان حابارلاردى جەتكىزىپ ونى ورىس ۇكىمەتىمەن ۇرىستىرىپ وتىر دەپ قوستى. قاراقشىلىق سۇيەگىنە سىڭگەن ادامنىڭ بۇلتاقتى ايلاكەرلىك سوزدەرى قىزىقتى بولعانىمەن، مەن ءۇشىن ول سوزدەردىڭ ەشقانداي جاڭالىعى جوق ەدى. بۇرىننان بىلەتىنمىن، ءاردايىم جەڭىلىس تاپقان سايىن، ول وسىنداي بۇلتاق سوزدەردى ايتادى. دالالىق باسشىلىقپەن حات جازىسۋدى باستايدى، بولعان وقيعالاردان باس تارتادى، بارلىق كۇنانى باسقالارعا ارتادى، باعىنۋعا دايىن ەكەنىن بىلدىرەدى، ءسۇيتىپ ءجۇرىپ جاڭادان جىرتقىشتىق ءبىر ىسكە دايىندالا بەرەدى. ال مەن بولسام كەنەسارىعا ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىرۋدى قاجەت دەپ تاپپادىم، ۇزىن ىرعاقتى سوزدەرىن ۇندەمەي تىڭداي بەردىم. تولەڭگىتتەر ءشاي اكەلدى، تايپاق لەگەنمەن بۇقارادان اكەلىنگەن جۇزىمدەردى قويدى.
كەنەسارى بار ىنتاسىمەن ماعان سىي-قۇرمەتىن كورسەتىپ، سوڭىندا: تەزىرەك تۋاتىن ءبىرىنشى ءساتتى جاعدايدى پايدالانىپ مەنى لينياعا جەتكىزەتىنىن حابارلادى. بۇل سوزدەرىنە سەنگەن سىڭاي كورسەتتىم دە، دەرەۋ قايتارۋىن سۇرادىم، ادامدارى مەن جولسەرىكتەردى قايتارۋعا كەپىلدىك بەرەتىنىمدى ايتتىم. بىراق ول وعان كەلىسپەيتىنىن، دالامەن ءجۇرۋدىڭ قاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرتىپ، ەگەر ماعان جولدا بىرنارسە بولا قالسا جاۋاپكەرشىلىك جۇگى وزىمە ارتىلادى دەپ جاۋاپ بەردى. قارسى ايتار ءسوزىم جوق. بەرگەن ۋادەسىنە سەنەمىن دەگەن سىڭاي تانىتتىم. وعان قوسا، كەڭ پەيىلدى قوجايىن اۋىلدىڭ ىشىندە قايدا بارعىڭ كەلسە ەركىڭ، تەك تۇندە عانا بايلاپ قويادى، مۇنىڭ بارلىعى دالانىڭ ەجەلگى ءداستۇرى بويىنشا، ول ءداستۇردى ورىنداماۋعا بولمايدى دەگەندى ءبىلدىردى. ماعان قىزمەتشىلىككە ەكى تولەڭگىت بەرىلەدى، قاسىمنان ءبىر قادام دا اتتاماي كۇزەتۋدەن باسقا تىرلىكپەن اينالىسۋىنا بولمايدى دەدى.
قوناقجايلىلىق تۇرعىسىنان بەرىلگەن بۇل جارلىقتار، ماعان دالالىق دەموكراتيانىڭ تيىمدىلىگىن ءتۇسىندىرىپ سەندىردى. بىراق تەز بوستاندىققا شىعاتىندىعىما كوپ ءۇمىت بەرە قويعان جوق. دەگەنمەن، كەنەسارىمەن دوس بولىپ تارقادىق. مەن ءۇشىن ادەمى شوشالا دايىنداپ تۇسكى تاماقتى ون ادامعا جەتەتىندەي قىلىپ اكەلدى. تاماقتى اۋزىما كوپ تاتقان جوقپىن. تولەڭگىتتەر مەنىڭ تاماقتى از جەيتىندىگىمە تاڭ قالىپ ءتاتتى ءدامدى وزدەرى ۇلكەن ىجداعاتتىقپەن جەۋگە كىرىستى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن مول تاماقتان تاۋىقتىڭ بالاپانى جەيتىندەي دە قالدىق قالمادى.
كەڭپەيىلدىلىكپەن جاسالعان ەركىندىكتى پايدالانىپ، تۇسكى تاماقتان سوڭ اۋىلدىڭ ىشىندە قىدىردىم. تولەڭگىتتەر قاسىمدا كەلەدى، ولار مەنىڭ ەشقانداي ماقساتسىز ءارى-بەرى جۇرگەنىمە اڭ-تاڭ بولىپ قارايدى. جاياۋ سەرۋەن دەگەن راحات قوي، بۇكىل شىعىستىڭ ادامدارى عانا ءۇشىن جاياۋ سەرۋەن ءتىپتى تۇسىنىكسىز نارسە، قازاقتار ءۇشىن ودان دا تۇسىنىكسىز، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى اتپەن جۇرەدى. اتتاعان سايىن قاشۋ مۇمكىندىگى ەلىكتىرەدى. اۋىلدا بوس جۇرگەن اتتار كوپ; اراسىنان شاپشاڭ بىرەۋىنە بەلگى سالىپ، قارعىپ ءمىن دە، شابا جونەل. بىراق، مەن وتريادتىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيمىن، ال جاقىن جەردەگى كازاك بەكەتى وسى جەردەن 400 شاقىرىم جەردە، سوندىقتان وعان امان-ساۋ جەتۋ مۇمكىندىگىم از. وترياد جايلى بىلۋگە قانشا تىرىسسام دا، قازاقتار بۇل جونىندە كەنەسارىدان بۇيرىق العان بولسا كەرەك، بارلىق سۇراقتارىما «ەشتەڭە بىلمەيمىز» دەمەن بولدى. تەك ءبىر عانا تولەڭگىت ماقتانىش ەكپىنىمەن، وتريادتىڭ لاگەرىنە وتە جاقىنداپ ءبارىن كورگەنىن ايتىپ قالدى. ءسوزىنىڭ راستىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن، كازاكتاردىڭ زەڭبىرەگى التاۋ ەكەن، ءوزىم سانادىم دەدى. تۇسىنە قويدىم، ول زەڭبىرەكتەردى الدىڭعى دوڭگەلەگىنەن ءتۇسىرىپ قويعان جاعدايىن ايتىپ وتىر، الدىڭعى دوڭگەلەكتەر مەن وق-ءدارى جاشىكتەرىن زەڭبىرەك دەپ تانىعان. ونىڭ ايتۋىنشا كازاكتاردىڭ سانى ەكى مىڭعا دەيىن جەتەدى. كازاكتاردىڭ سانىن مەن ناقتى بىلەتىندىكتەن ول ارينە مەنى الداعىسى كەلىپ تۇرعان جوق، ويلاعانىن ايتىپ وتىر. «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەن ماقال راس قوي. قازاقتار ءبىزدىڭ وتريادىمىزدىڭ سانىنىڭ از ەكەندىگىنە سەنگىسى كەلمەيدى، قيالىنا سەنىپ ءبىز دالاعا شىعىپ جۇرگەن ءجۇز ادامدى مىڭعا اينالدىرادى.
اۋىل ىشىندە قىدىرىپ ءجۇرىپ ۇيلەردىڭ اراسىندا ەشكىمدى كەزدەستىرمەدىم. قازاقتاردىڭ بارلىعى ۇيىقتاپ جاتىر، ىستىق شارشاتقان، ونىڭ ۇستىنە مول مولشەرلى تۇسكى تاماقتان سوڭ ونى قورىتۋ ءۇشىن شىنىندا دا باتىردىڭ اسقازانى قاجەت. كەيبىر جەرلەردە ايەلدەر وتىر، بارلىعى بىركەلكى قىزىل ءتۇستى كىر كويلەكتەردى كيىپ العان. شاشتارىنىڭ كوپتەگەن تۇلىمشاقتارعا ءورىلىپ، مارجاندارمەن، ءتۇرلى ءتۇستى شىنى مارجاندارمەن اشەكەيلەنگەندىگى ولاردىڭ ادەمىلىككە قۇمارلىعىن كورسەتەدى. اۋىلدىڭ ءبىر بۇرىشىنان ەسكى سۇيكىمدى تانىسىم جۇلدىزدى كەزدەستىردىم. مەنى كورگەن كەزدە بەتىنىڭ قىزىلى ءبىر ءسات جارق ەتە قالىپ ۇيالعاندىعىن جاسىرىپ بالالىق قاراپايىمدىلىقپەن كۇلدى دە كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە تىعىلىپ قالدى. قاسىمداعى ەرىنشەك تولەڭگىتتەردىڭ سەنىمدەرىن تىڭداپ، ەرەكشە قۋانتىپ شوشالاما قايتىپ كەلدىم.
كەشكە ۇيىمدە جالعىز ءوزىم قالىپ، مۇڭدى ويلارعا ءتۇسىپ ءجۇزىنشى رەت قاشۋ جوسپارىمدى جاساپ جاتقان كەزىمدە ءبىر قازاق كەلدى. دوسالى سۇلتاننىڭ ايەلى قۇنانجاننىڭ اتىنان كەلىپ، مەنىڭ بىرنەشە تال شاشىمدى سۇرادى. مەنەن ەسكەرتكىشكە بىردەڭە سۇراپ الاتىنداي قۇنانجان حانىممەن ەش تانىستىعىم جوق; مەنىڭ شاشىم وعان نە ءۇشىن قاجەت؟ مۇمكىن ول سۇراعان زاتتىڭ مەن بىلمەيتىن قازاققا ءتان يديومالىق نەمەسە ومونيزمدىك ماعىناسى بار شىعار؟ جوق! مەنىڭ تۇسىنبەگەندىگىمدى اڭعارعان قازاق، انىقتاپ ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا قولىن شاشىما تيگىزىپ شاشىمدى كەسىپ الۋعا بولا ما دەپ سۇرادى. ۇزاققا سوزىلعان تۇسىندىرۋلەردەن سوڭ ءتۇسىندىم، ماعان تانىس ەمەس ايەل ايى، كۇنى جەتىپ، اعىلشىندار ايتاتىن «وتە قىزىق جاعدايدا» ەكەن. مەنىڭ شاشىم سول ءبىر شەشۋشى مينۋتتاردا جىن-شايتانداردى قۋىپ جىبەرۋ ءۇشىن، ايەلگە تۇمار ەسەبىندە كەرەك ەكەن. بۇل ەرەكشە قاسيەت تەك مەنىڭ جالعىز وزىمە عانا ءتان دەپ ويلاماڭىزدار. بارلىق حريستيانداردىڭ شاشتارىندا قازاق ايەلدەرىنىڭ پىكىرىنشە، وسىنداي قاسيەتتەر بولاتىن كورىنەدى. بۇل جونىندە سىزدەر ەشقاشان ەستىپ بىلمەگەن بولارسىزدار. كەلگەن كىسى شاشىمدى الىپ بولعان سوڭ، قۇنانجان حانىمنىڭ بوسانۋ كەزىنە مەنىڭ دە قاتىسۋىمدى شاقىردى، وعان سەنەرسىزدەر، مەن ۇسىنىستى قۋانا قابىلدادىم،
كيىز ۇيگە كىرسەم، ءىشى تولعان ادامدار; كوپشىلىگى كىرۋگە مۇمكىندىگى بولماي ءۇيدىڭ اينالاسىندا تۇرەگەپ تۇر. مەنى قۇپيا سىرلى تۇماردىڭ يەسى رەتىندە العا وتكىزدى. جەردە جاتقان جاس ايەلدى كوردىم، بەتى ولىككە ءتان بوپ-بوز بولعان. ەسىنەن تانىپ جاتسا كەرەك، ءۇزىلىپ، توقتاپ اۋىر دەم الۋىنا قاراعاندا قانداي ازاپتى كۇيدى كەشىپ جاتقانىن اڭعارۋعا بولادى. اندا-ساندا عانا بولاتىن ءبىر مينۋتتىق راحات تىنىشتىقتى قاراپ تۇرعاندار جاقىنداپ كەلىپ قايتا-قايتا بۇزىپ جىبەرەدى. ارقايسىسى بەيشارا قۇنانجانعا جاقىنداپ كەلىپ قامشىمەن ىشىنە جەڭىل ۇرىپ: «شىق!» دەپ كۇبىرلەيدى. ماعان دا كوپشىلىكتىڭ ۇلگىسىن قايتالاۋدى ۇسىنعاسىن، شىن كوڭىلىممەن ازاپ كەشىپ جاتقان ايەلگە جەڭىلدىك تىلەپ سول ءسوزدى قايتالادىم. ايەلدىڭ تولعاعى قىسقانشا، ءبارى ساليقالى، ەشكىمنىڭ ارالاسۋىنسىز ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. ءبىر كەزدە ايەلدىڭ زارلى داۋىسى ەستىلىپ ەدى، كۇيەۋى دوسالى سۇلتاننىڭ ەرەكشە قاتىگەزدىگى قوزىپ، ايەلىنە جۇگىرىپ بارىپ جاعىنان ۇرىپ جىبەردى، بىرنەشە رەت پىشاعىن كەۋدەسىنە تاقادى، نەشە ءتۇرلى لاعناتتى، بالاعاتتى سوزدەر دە اۋزىنان شىعىپ كەتتى. قازاقتاردىڭ مۇنىسى نەسى، ايەلدەرى وسىنداي ادام توزگىسىز جان ازابىن كەشىپ جاتقاندا ولاردان ەرەكشە ەرلىك جاساۋدى تالاپ ەتكەنى قالاي دەپ ويلادىم. ەڭ بولماعاندا، جان ازابىن شىڭعىرىپ ايقايلاپ جەڭىلدەتۋگە دە ايەلدەرگە رۇقسات بەرىلمەگەنى مە؟ بولىپ جاتقان جاعدايعا بەيجاي قاراپ تۇرعانداردىڭ ءبىرى، ونىڭ بالاعاتتارى، قورقىتۋى، ۇرۋى قۇنانجانعا ەمەس، الباستى جىن-شايتانعا قارسى ايتقانى دەپ بۇنى بىرەۋلەر ماعان ءتۇسىندىرىپ جاتتى. الباستىنى قورقىتىپ قۋىپ شىعارۋ كەرەك ەكەن. سۇلتان دوسالىنىڭ ەرەكشە ولەرمەندىكپەن جاساعان ءىس-قيمىلدارى الباستىنى قۋىپ شىعۋعا كومەكتەسپەي، بيشارا قۇنانجان قايتادان ىڭقىلداپ قينالىپ جاتقاندا ەكى قازاق جابايى داۋىسپەن وكىرىپ كىرىپ كەلدى. ۇستەرىنە كيگەندەرى ناعىز قيال-عاجايىپتىڭ كيىمدەرى، ەجەلگى زاماننىڭ دۋلىعاسى مەن ساۋىتتارىن كيىپ الىپتى، قولدارىندا جالاڭاش قىلىشتار. قۇنانجانعا ەرەكشە قاھارمەن ۇمتىلعاندا، ولاردىڭ بۇل ىستەرى ماعىناسى جوق كومەديا ەكەنىن ۇمىتىپ، كومەككە ۇمتىلا جازدادىم. شەگىپ جاتقان قاسىرەتىنەن بە، الدە قورىققاندىقتان با، قۇنانجان تالىپ قالدى. ەركەكتەر سول زاماتتا ەسەرلىكپەن ۇيدەن شىعا جونەلىپ، جاقىن جەردە جايىلىپ جۇرگەن اتتارىنا شاپشاڭ قيمىلمەن ءمىنىپ الىپ اۋىلدان ءبىر شاقىرىم جەردەگى بۇلاققا شابا جونەلدى. مەن دە جۇرتپەن بىرگە شىقتىم، بىراق ماعان ات جەتپەي قالدى دا، نە بولىپ جاتقانىن الىستان قاراي باستادىم.
قازاقتار بار قارقىنىمەن ۋ-شۋمەن قيقۋعا باسىپ شاۋىپ كەتتى. بايقاعانىم – ءبارى دە ات ۇستىندە وتىرىپ وڭ جاعىنا بۇرىلىپ قامشىمەن جەردى سابالاپ بارادى. قاسىمدا مەن سياقتى ات جەتپەي قالعان بىرنەشە ادام تۇرعان بولاتىن، سولاردان مىنا شابىستىڭ ءمانىسىن سۇرادىم. «الباستى قۇنانجاننىڭ ىشكى دەنەلەرىن ۇرلاپ اكەتتى، ەندى ونى بۇلاققا باتىرماقشى. سونى بولدىرماۋ ءۇشىن ءبارى اسىعا شاۋىپ بارادى، الباستىنى قايتادان ۇيگە كىرگىزبەكشى» دەدى. وسىنى ەستىپ بولعانىم سول ەكەن، سالت اتتىلار كەرى بۇرىلىپ قيقۋلاپ، جەردى قامشىمەن سابالاپ كەلە جاتتى.توپ سول كۇيىنشە قۇنانجانعا قايتىپ كەلدى، ەندىگى قالعان جۇمىستى وزدەرى وقىپ ۇيرەنگەن اكۋشەرلەرگە قالدىرىپ، ءوز بىلگەندەرىن جاساسىن دەپ شوشالاعا قايتىپ كەلدىم. كوپكە دەيىن وسى كورگەندەرىم مەن ەستىگەندەرىمنىڭ ناتيجەسىندە قاجىعان نەرۆتەرىمدى قالپىنا كەلتىرە المادىم.
ءبىر ساعاتتان سوڭ ماعان قۇنانجان امان-ەسەن بوسانىپ ۇل تۋدى دەگەن حاباردى جەتكىزدى. اتىن مىلتىق قويىپتى، سەبەبى بوسانعاننان كەيىن قۇنانجاننىڭ ءبىرىنشى كورگەن زاتى مىلتىق بولىپتى. قازاقتاردىڭ قالماقتاردان العان، ادام تاڭ قالاتىن ءبىر ءداستۇرى بار – بوسانعان ايەل بالانى تۋعان ساتتە قانداي زاتتى ءبىرىنشى كورسە، سونىمەن بالانى اتايدى. قازاقتاردان قۇرالعان وتريادتى داۋىستاپ تۇگەندەۋ – فانتا ويىنىن، ايەلدىڭ تۋالەت دەپ اتالاتىن ەسكى ويىنىنا ۇقسايدى. مۇندا ءاربىر ويىنشى ءۇي زاتتارىن وزىنە اتاۋ ەتىپ الادى. مەن اتتارى يت، تورسىق (outre), قامشى جانە ت. ب. دەپ اتالاتىن قازاقتاردى دا كەزدەستىردىم. بايقاعان بولارسىزدار، بۇل جونىنە كەلگەندە، باسقا دا ماسەلەلەردە دە، قازاقتار تەرەڭ بويلاي بەرمەيدى. «ادامدى اتى داڭققا بولەمەيدى، ادام ءوز اتىن داڭققا بولەيدى» دەگەن اقيقاتتى سوزگە سەنەدى.
قۇنانجان بوسانعاننان كەيىن بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ، مەن قازاقتىڭ ىرىمشىلدىعىنىڭ تاعى ءبىر كۋاسى بولدىم. بۇل جولعى فارستىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ ءرولىن مەنىڭ ەسكى تانىسىم ءابىلحايىر ورىندادى. ايالدايتىن ورىنداردىڭ بىرىندە جىلاندار كوپ جۇرەتىن. مىنە، وسى جەرگە بۇتا وتىنىن جيناۋعا كەلگەن ءبىر قازاقتىڭ اياعىن جىلان شاعىپ الىپتى. ءوزىن شاققان جىلاندى ۇستاپ ول (ەم قونۋ ءۇشىن شاققان جىلاندى ۇستاپ اكەلۋ كەرەك) ارقانعا بايلاپ ابىلحايىرعا ەمدەلۋگە كەلەدى. ول كەلگەن كەزدە ءابىلحايىر مەنىڭ ۇيىمدە وتىرعان ەدى. سوندىقتان دا ءابىلحايىردىڭ ەمىن باسىنان اياعىنا دەيىن كوردىم. اۋەلى ەكى كومەكشىسىن شاقىرىپ قازاقتىڭ اياعىن شاققان جەردەن جوعارى تۇسىنان بەلبەۋمەن بايلاتقىزىپ، جارانىڭ قانىن سورىپ الۋدى بۇيىردى. ءابىلحايىردىڭ ءوزى ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا جىلانمەن اينالىسىپ، سيقىر سوزدەر ايتىپ جىلاندى تال شىبىقپەن جەڭىل ۇرىپ جاتتى. قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، سونى جاساپ جاتقان كەزدە حاكىم مەن جىلاننىڭ ويلارى بىردەي. حاكىم جىلاننىڭ اتىن، جىلان ءوزى شاققان ادمنىڭ اتىن تابۋى كەرەك. ەگەر جىلان ءبىرىنشى بولىپ ادامنىڭ اتىن تاپسا، ول ادامدى ەشتەڭە قۇتقارا المايدى; كوپشلىگىندە حاكىم ءبىرىنشى بولىپ جىلاننىڭ اتىن تابادى، جىلان سول زاماتتا ولەدى، ال ادام بىرتە-بىرتە جازىلا باستايدى. ءابىلحايىر مەنىمشە جارتى ساعات بويى جىلانمەن اينالىستى، اندا-ساندا اقىل-ويىنا ۇلكەن سالاماق ءتۇسىپ تۇرعان ادام سياقتى ماڭدايىن سيپاپ قويادى. اۋرۋدىڭ بارلىق نازارى حاكىمدە، اياعىنىڭ قانىن ەرەكشە ىجداعاتتىقپەن قانىن، قانىمەن بىرگە ۋىن سورىپ جاتقان ەكى قازاققا راقمەت ايتپاق تۇگىل، نازارىن دا سالار ەمەس. ءبىر كەزدە ءابىلحايىر سالتاناتتى تۇردە ءبىر ءسوزدى ايتتى (ول ءسوز قازىر ەسىمدە قالماپتى، ءسىرا ول ءسوز جىلاننىڭ اتى بولسا كەرەك). ءابىلحايىر سونىمەن بىرگە ءولىپ قالعان جىلاندى كورسەتتى. جىلاندى ەرەكشە ەپتىلىكپەن ولتىرگەنى سونشا، ونى قالاي ىستەگەنىن بايقاماي دا قالدىق. وسىدان كەيىن ءابىلحايىر بيەنىڭ ءسۇتى قۇيىلعان تورسىقتى اكەلدىرىپ، ونىڭ ىشىنە اۋرۋدىڭ اياعىن سالىپ جىلان شاققان جەردى جوعارعى تۇسىنان مىقتاپ جىپپەن بايلاپ تاستادى. ەمىنىڭ بۇل ءتۇرىن ادام تاڭعالاتىنداي ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن، ءابىلحايىر اۋرۋدىڭ ەكى جاعىنا سارى ءجۇندى ەكى ەشكىنى قويدى، باسى قارا اق قويدى جەتى رەت اينالدىردى. قوي كەيىن پىشاققا ءتۇستى، ەتى اقىسى رەتىندە ابىلحايىرعا، باسى اۋرۋعا ءپىسىرىپ جەۋ ءۇشىن بەرىلدى. اۋرۋ كەلەسى كۇنى قۇلان تازا ايىعىپ كەتتى.
وسى وقيعا بولعان كەزدە تولەڭگىتتەردىڭ ءبىرى ماعان انەكدوت ايتىپ بەرگەن ەدى. بۇل انەكدوتتىڭ جەلىسى ءسىبىردىڭ قاراپايىم حالقىنان تالاي رەت ەستىگەن اڭگىمەلەرىمە وتە ۇقساس. «اكەمنىڭ ءبىر قىزمەتشىسى بولدى – دەيدى تولەڭگىت، - ەڭبەكقور، ادال، زەرەك، ءبىر سوزبەن ايتقاندا ماقتاۋعا تۇرارلىق قىزمەتشى ەدى. ويدا جوقتا الگى جىگىت وزگەرىپ كەتتى. تاماققا تويمايتىن بولدى، مەشكەيگە اينالعاندىعى سول، ءبىر ءوزى ون ادامنىڭ تاماعىن جەيتىن بولدى. قانشا تاماق ىشسە دە ارانى اشىلىپ، ءۇش كۇن تاماق ىشپەگەندەي. وسىلاي جاز ءوتتى، قىس كەلدى، قىزمەتشىنىڭ مەشكەيلىگى ۇدەپ بارادى، ال ءوزى قۋارىپ، سولا باستادى. جاقسى كورەتىن قىزمەتشىسىنە تاماق بەرۋگە اكەم ايانىپ تۇرعان جوق، بىراق بيشارانىڭ كۇن سايىن سولىپ، ولەر حالگە جەتكەنىن كورۋ ايانىشتى ەدى. بىردە اكەم قىزمەتشىسىنەن ءبىراز ۋاقىت تاماق ىشپەگەن كەزىڭدە ءوزىڭدى قالاي سەزىنەسىڭ دەپ سۇراستىرىپ كورىپتى. «شىداس بەرمەيتىن ازاپقا تۇسەمىن، - دەيدى قىزمەتشى، - ىشىمدە بىرنارسە قوزعالىپ جۇرگەندەي بولادى». شال وعان قالاي كومەكتەسسەم ەكەن دەپ كوپ ويلانادى. سۇيتەدى دە وتارىنان مەڭى جوق ءبىر قويدى سويىپ، تەك مايلارىن بولەك الىپ قىزمەتشىگە جەگىزەدى. مايدىڭ ەڭ سوڭعى كەسەگىن تاۋىسىپ بولعانى سول ەكەن، قىزمەتشىنى ۇيقى قىسىپ كوپ ۇزاماي ۇيىقتاپ كەتەدى. ۇيقىسى مازاسىز بولىپتى; قيالدى ءتۇس كورگەندەي، اۋناپ دوڭبەكشىپ دۇرىس ۇيىقتاماپتى. قاسىندا وتىرعان اكەم، ونىڭ ۇيقىسىن قالت جىبەرەرمەي باعىپ وتىرعان. ءبىر كەزدە اۋزىن اشىپ ۇيىقتاپ جاتقان قىزمەتشىنىڭ اۋزىنان جىلاننىڭ باسى كورىنىپتى. اكەم ەرەكشە ساقتىقپەن ەكى تاياقشامەن جىلاننىڭ باسىنان ۇستاي الىپ ۇزىندىعى ءبىر ارشىننان (0,71 سم. - س.ج.) استام كەلەتىن قارا جىلاندى سۋىرىپ الىپتى. قىزمەتشى سول مەزەتتە ويانىپ كەتىپ، بۇكىل دەنەم جەڭىلدەنىپ قالعانداي بولدى دەيدى. قىزمەتشى وسىدان كەيىن بىرنەشە كۇن السىزدىكتە بولىپ، ەكى اپتادان سوڭ ساۋىعىپ كەتىپتى.
مۇنداي كوڭىلدى كوتەرەتىن كورىنىستەر ءجيى كەزدەسە بەرمەيتىندىكتەن، مەن ءۇشىن مۇنداعى ۋاقىتتارىم زەرىكتىرگەن كۇندەر بولدى. راس، تاڭنىڭ اتىسىنان كۇن باتقانعا شەيىن بوسپىن، اۋىلدىڭ ىشىندە قالاعان جەرىمە بارامىن، تەك مىنا قارعىس اتقان تولەڭگىتتەردىڭ قاسىمنان كەتپەيتىندىگى، جاساعان سەرۋەندەرىمنىڭ بار ءلاززاتىن جوق قىپ جىبەرەدى. قازاقتىڭ مىنەز-قۇلىقتارىن سۇراپ زەرتتەۋ ويىمدى جۇزەگە اسىرۋ قيىن ەدى، قويعان سۇراقتارىم ولاردىڭ كوڭىلدەرىندە، قانداي ويمەن سۇراپ تۇر دەپ كۇدىك تۋدىرادى: جاۋاپ بەرمەيدى نەمەسە جالعان جاۋاپپەن اداستىرماق بولادى. اۋىلدا بارلىق جاعىنان تىنىش. بىرنەشە ششاقىرىم جەرگە كوشىپ بارادى دا سول جەردە تاعى دا ءۇش-ءتورت كۇن وتىرادى. كەنەسارى مەنىمەن بۇرىنعىشا وتە سىپايى. كۇندە وزىنە شاقىرىپ ۇزاق سونار اڭگىمە-دۇكەن قۇرامىز. اڭگىمەمىزدىڭ تاقىرىبى – بۇرىنعى جاساعان توناۋ مەن قاراقشىلىقتارىنا اقتالۋ، ورىس ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتۋگە ادال ەكەندىگىنە سەندىرۋ. كەنەسارىنىڭ بۇل كەزدەگى جاعدايى وتە ءۇمىتسىز ەمەس بولاتىن، سوندىقتان دا جىبەرگىسى جوق، مەنى ەڭ قيىن جاعدايعا ساقتاپ وتىر. قينالاتىن كۇن تۋعان كەزدە عانا مەنى بوساتىپ، ورىس ۇكىمەتىنە كەڭپەيىلدىلىگىن كورسەتە وتىرىپ ونىڭ كوڭىلىن الۋ، ءسۇيتىپ وتكەن ىستەرىن ۇمىتتىرۋ: بۇل قۋلىعىن ول تالاي رەت جۇزەگە اسىرعان بولاتىن. كەنەسارىنىڭ بۇل قۋلىعىن بىلە وتىرىپ، ونىڭ ماعان دەگەن ءتاۋىر قاتىناسى وزگەرمەستىگىن بىلە وتىرىپ، ويىما قورقىنىشتى وي ءتۇسىپ كەتتى، مۇمكىن وسىلاي تۇتقىندا بىرنەشە جىل جۇرەتىن شىعارمىن، ەڭ جالىندى جاستىق جىلدارىم بەكەر وتەر. وسى ويلارعا شومىلىپ، العاشقى جوسپارلاعان قاشۋ نيەتىمدى ميىمنان شىعارمادىم. قاسىمداعى مەنى قاراۋىلداپ جۇرگەن تولەڭگىتتەرىم مەنى بۇل كەزگە دەيىن ساق كۇزەتىپ كەلەدى، بىراق كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە ولاردان ايلامدى اسىرارمىن دەپ ويلايمىن. كەش سايىن قولىمدى ءوز ەركىممەن بايلاۋعا ۇسىنىپ جاتىپ، جاقىن ۋاقىتتاردا كەنەسارى مەنى ۇيىمە بوساتادى دەگەن ويدامىن دەپ ايتىپ قويامىن. ويىمدا قاشۋ نيەتىم بار دەگەنگە ءبىر تال دا سەزىك بەرمەۋگە تىرىسامىن. شىنىندا دا بايقاي باستادىم، تولەڭگىتتەردىڭ ساقتىق شارالارى از-ازداپ بوساي باستاعان سياقتى. كەش سايىن وتىرىك ۇيىقتاعان بولىپ جاتامىن: تولەڭگىتتەر مۇقيات قاراپ، شىن ۇيىقتاپ جاتقانىمدى كورىپ اۋەلى بىرەۋى، سوسىن ەكەۋى دە كورشى ۇيگە بارىپ ۇيىقتايتىن بولدى. وسى جاعدايدى پايدالانباق بولدىم، بىراق بۇرىنعىشا بايلاپ قويادى، ودان بوسانۋ قيىن ەمەس: پىشاق تاپسام بولدى.
مۇڭ باسقان دالالىق ومىرىمدەگى جالعىز عانا الدانىشىم – مەنىڭ سۇيكىمدى جۇلدىزىمنىڭ بار ەكەندىگى. ارينە، مەنىڭ جۇلدىزعا دەگەن سەزىمىم ماحابباتقا تۇك ۇقسامايدى. مەنىڭ تۇسىنىگىم بويىنشا، ءبىرىن ءبىرى ءسۇيۋشىلىردىڭ اراسىندا سەزىم مەن پىكىر الماسۋى بولماي ماحابباتتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس، مەنىڭ بۇل جايلى تۇسىنىكتەرىم مەن قازاق قىزى جۇلدىزدىڭ تۇسىنىگىنىڭ كەرەعارلىعى سونشا، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ەشتەڭە بولۋى مۇمكىن ەمەس. سولاي بولا تۇرا، جۇلدىزدىڭ ءبىر عانا كوزقاراسىنىڭ ءوزى جانىمدى ادام ءتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن قۋانىشقا بولەيتىن. ونىڭ اقكوڭىلدىلىگى، بالالىق كوڭىلدىلىگى، ءتىپتى ەش قۋلىقسىز نازدىقتارى بويىمداعى جامان ويلاردى قۋىپ جىبەرەتىن. جۇلدىز مەن سەرۋەنگە شىعاتىن ۋاقىتتى بەلگىلەپ الىپتى; ءارتۇرلى جەلەۋ تاۋىپ جولىما شىعادى، ول ادەتىن شەبەرلىكپەن جاسايتىندىعى سونداي، كەزدەسۋلەرىمىز قاجەتسىز كۋالەرسىز وتەتىن. كەزدەسكەن سايىن وعان كوپ بىلمەيتىن قازاقشا سوزدىك قورىم مۇمكىندىك بەرگەنشە ءارتۇرلى مەيىرىمدى سوزدەردى كوبىرەك ايتپاي تۇرا المايمىن. بۇل سوزدەرىم مەنىڭ سۇلۋىمدى ەشقانداي رەنجىتكەن جوق. اۋەلى بەتى قىزارىپ ۇندەمەي تىڭداپ تۇراتىن، سودان كۇن سايىن باتىلدىعى ارتا بەردى، از-ازداپ مەنىڭ قۇمارلىققا تولى مونولوگتارىما جاۋاپ قايتارىلا باستادى. بىراق، جۇلدىزبەن قارىم-قاتىناسىمىز وسى شەكارادان اسقان جوق. جاقىن كۇندەرى جۇلدىزبەن ماڭگى قوشتاساتىن بولعاندىقتان، قىزدىڭ جارقىن جاستىعىن تۇمانداندىراتىن، جۇرەگىندە اششى بولىپ قالاتىن ەستەلىكتى، ناتيجەسىز وكىنىشتى قالدىرعىم كەلمەدى. مەنى ۇستاپ تۇرعان ويدىڭ وزەگى وسى بولاتىن. مويىنداۋىم كەرەك، قازاقتىڭ مىنەز-قۇلىق سالتى پيگو-لە-بريون مەن پول-دە-كوكتىڭ روماندارىندا سۋرەتتەلەتىن ءارتۇرلى وقيعالارعا قولايلى ەكەندىگىن ايتۋعا ءتيىسپىن. قازاقتار تۇرمىس سالتى بويىنشا، تۇرىكتەر نەمەسە پەرسيالىقتار سياقتى ايەلدى جابىق ەسىكتە ۇستامايدى، مۇحاممەد دىنىندەگى ايەلدەردى ءۇش قاتار قۇلىپپەن نەمەسە اتەكتەردىڭ كۇندىز-تۇنگى كۇزەتۋىمەن عانا ۇستاپ تۇرعان. سوندىقتان دا، دون جۋانعا ەڭ كوپ قۇربان ايەلدەردى تاۋىپ بەرۋگە كەلگەندە قازاق دالاسىنان اساتىن ەل جوق. بۇرىنعى كەزدەردە قازاق دالاسىندا پاكتىك وتە قاتال ساقتالىپتى، ونى بۇزعاندارعا ەڭ قورقىنىشتى جازا تۇرلەرى جاسالادى ەكەن. ابىلاي حان اشىنالاردىڭ اياق-قولىن بايلاپ تۇيەنىڭ موينىنا بايلاتىپ، سوسىن تۇيەنى تۇرعىزىپ دالادا ولگەنشە شاپقىزادى ەكەن دەگەندى ەستىدىم. ەندى بۇل جابايىلىق سالت تەك شالداردىڭ ەسىندە عانا قالعان، پاكتىكتى بۇزعانى ءۇشىن جازالاۋ دالا زاڭدارىندا دا، قوعامدىق پىكىرلەردە دە ايىپتالمايدى. دەگەنمەن، پاكتىكتى بۇزعان كەيبىرەۋلەرگە كەيبىر جازالاۋلار ساقتالعان، بىراق ولار سايقىمازاقتىق تۇردە، قاتىسۋشىلارعا ۇلگى ءۇشىن ەمەس، قىزىقتاۋ ءۇشىن ورىندالادى. بۇل ورايدا، وسىنداي قىلمىسپەن ۇستالعان ءبىر جاس جىگىتتى جازالاعانىن كوردىم، جىگىتتى جامان اتقا تەرىس وتىرعىزىپ اۋىلدىڭ ىشىندە كۇلكىمەن مازاق ەتىپ جەتەكتەپ ءجۇردى. كىنالى باسقالارعا ەرىپ ءوزى دە كۇلىپ وتىر، ول دا ءبىر كۇنى ءوزىن مازاق ەتكەندەردى كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە وسىلاي اتقا تەرىس وتىرعىزىپ كۇلەرى انىق.
قىركۇيەكتىڭ باسىندا اۋا رايى ناعىز كۇزگە ۇقساپ كەتتى. مايدا جاڭبىر توقتاۋسىز سەبەلەپ تۇر; سازدى توپىراق ءجىبىپ، ءبىزدىڭ تۇيەلەرىمىز، ولاردى بوففون دالا كەمەلەرى دەپ اتاعان، تاۋسىلمايتىن شەكسىز باتپاقتىڭ تەڭىزىمەن ارەڭ-ارەڭ جۇرەدى. قازدار مەن تىرنالار جانە تاعى باسقا قاپتاعان قۇستار اسپاندى جاۋىپ كەتكەن، ولار سىبىردەن جىلى جاققا، كوك تەڭىزدىڭ ار جاعىنا قايتىپ ۇشىپ بارادى. مەن تۇرعان اۋىل ۇلىتاۋدى باعىتقا الىپ، ۇلىتاۋدىڭ قارلى بوراننان ساقتايتىن قوناقجايلى ىق اڭعارلارىندا قىستاپ شىعۋ ءۇشىن سول جاققا كوشىپ بارادى. ۇلىتاۋعا دەيىن ءالى 250 شاقىرىم بار. تۇيە مەن اتتاردى شارشاتىپ الماۋ ءۇشىن كۇنىنە ون شاقىرىمنان ارتىق جۇرۋگە بولمايدى. تۇنەيتىن جەرگە كەلگەن بويدا ايەلدەر بىزگە كيىز ۇيلەر مەن شوشالا، قوستاردى قۇرىپ بەرۋگە اسىعادى. سوسىن جۇرتتىڭ ءبارى جايسىز اۋا رايىنان ۇيلەرىنە كىرىپ تىعىلادى. ەڭ باقىتتى ادام، قۇرعاق وتىن مەن بۇتانى كۇنى بۇرىن ساقتاپ العاندار، كۇنى بويى مازداعان وتتىڭ جانىندا جىلىنىپ كەپتىرىنىپ الاسىڭ! ءالى كۇنگە دەيىن، بىرنەشە ساعات بويى قاسىمدا ءۇنسىز وتىرعان تولەڭگىتتەرىمدى، ءسات سايىن ويناقى قيمىلمەن وتقا تاستاعان وتىننىڭ سىرتىلداپ جانعان داۋىسى مەن جالىنى قيالىمدى باياعىدا تاستاپ كەتكەن، الىستا قالعان ولكەگە اپارىپ جەتكىزەتىن وسى ءبىر كۇندەرىمدى كۇرسىنىپ ەسكە الامىن. كيىزگە سارتىلداپ سوققان جاڭبىردىڭ داۋىسى، ءشول دالانى كەزىپ سوققان جەلدىڭ گۋىلى - مۇڭدى ەستەلىكتەرىمدى ەسىمە تۇسىرەتىن، الىستا قالعان ساعىنىشتى داۋىستارى سياقتى.
وسىنداي كەشتەردىڭ بىرىندە، اۋا رايى كۇندەگىدەن دە ناشار، ءبىزدىڭ ۇيدەن الىس ەمەس جەردە قاتتى ايقاي ەستىلدى. نە بولعانىن بىلمەك بولىپ، شوشالامىزدان جۇگىرىپ شىعىپ ادامدار جينالعان كيىز ءۇيدىڭ جانىنا كەلدىك. ولاردىڭ بىرنەشەۋى قولدارىندا جانعان بۇتانى ۇستاپ تۇردى، سونىڭ جارىعىنىڭ ساۋلەسىمەن نە بولىپ جاتقانىن كورۋگە مۇمكىندىك الدىق. قورشاعان توپتىڭ ورتاسىندا تىرداي جالاڭاش ءبىر ەركەك جاتىر. ءولى دەۋگە بولار ما ەدى، بىراق ونى ۇرىپ جاتقانداردىڭ تەپكەن، ۇرعان كەزدەرىندە دەنەسىنىڭ دىرىلىنە قاراپ ءتىرى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. كوپشىلىكتىڭ سوزدەرىنە قاراپ تۇسىنگەنىم، بۇل ادام بارلاۋشى ەكەن، اۋىلدىڭ ءدال ورتاسىنا كىرىپ ارالاپ جۇرگەنىن ەكى قازاق كورىپ قالىپتى. كوپتەگەن تاجىريبەلەرىم بويىنشا، بۇل حالىقتىڭ قورقاقتىعىن بىلەمىن عوي، سوندىقتان دا ۇستالعان بارلاۋشىنىڭ ادام تاڭ قالارلىق ەرجۇرەكتىلىگى مەنى تاڭ قالدىردى. شىندىعىندا دا، بوتەن اۋىلعا تۇندە كىرىپ، ونىڭ قالاي ورنالاسقانىن كورىپ، كيىز ۇيلەردىڭ ىشىندە وتىرعانداردىڭ نە ايتىپ جاتقاندارىن تىڭداۋ – ەرلىكتىڭ ەرلىگى، مۇنداي ەرلىك دۇشپان قامالىنىڭ قازىلعان ورىنىڭ تەرەڭدىگىن ولشەۋدەن دە قاۋىپتى. سولاي بولسا دا، كەز كەلگەن اۋىلدان وسىنداي جانكەشتى ەرلىككە باراتىن بىرنەشە ادامدى تابۋعا بولادى. تاعى ءبىر تاڭ قالارلىق جاعى، باسقا جاعدايلاردا، وسى ەرجۇرەك جىگىتتەردىڭ ون ادامى جاقسى قارۋلانعان ەكى كازاكتى كورسە قاشا جونەلەدى. ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى ەرجۇرەكتىكتىڭ وسىنداي قاراما-قايشىلىعىن قالاي قيىستىرۋعا بولادى؟ ءتۇن قاراڭعىلىعىنىڭ كومەگىمەن بارلاۋشى جالعىز ءوزى وسىنداي ىسكە شىعادى دا، اۋىلعا ەكى شاقىرىمداي جەردە اتىن بايلاپ، جىلانداي جورعالاپ اۋىلعا جەتىپ كەرەكتى نارسەلەردى كورىپ، تىڭداپ تاڭ الدىندا اۋلىنا قاجەتتى حابارلاردى جەتكىزەدى. بارلاۋشى مۇنداي جاعدايدا ەرەكشە ساقتىق جاساپ، ۇستىندەگى بارلىق كيىمىن شەشىپ تاستايدى. قازاقتاردىڭ كيىمى ءوز اۋىلىنىڭ تۇتىنىمەن ابدەن ىستالعاندىقتان، يتتەر بوتەن اۋىلدىڭ ادامىن وسى ءتۇتىننىڭ يسىنەن اجىراتادى.
ۇستالعان بارلاۋشىنىڭ جاس شاماسى قىرىقتا، ۇزىن بويلى، قارۋلى دەنەلى ەكەن. باسىنا تونگەن قاتەردەن قۇتىلۋدىڭ ەشقانداي مۇمكىندىگى جوق ەكەنىن ءبىلىپ جاتقاندىقتان تاعدىرىنىڭ شەشىلۋىن سابىرمەن كۇتىپ جاتىر. بۇل ماقتانىشتى ەرلىك ەمەس، سولتۇستىك امەريكالىق جابايىنىڭ قورقىنىشتى ازاپتاۋلار كەزىندەگى اسكەري ءانىن ايتۋى ەمەس-ءتى. بۇل قاسقىردىڭ ءۇمىتسىز ۇنسىزدىگى ەدى، دوعال قىلىشپەن ازاپتاپ ۇرىپ ولتىرگەن جاعدايدى تالاي رەت كورگەن ەدىم، مۇنداي كەزدە ادام ءۇنسىز ولەدى. بەيشارا بارلاۋشىعا ازاپتاۋ دايىندالىپ جاتتى. اۋىلدىڭ بيلەرىنە ونىڭ قاي اۋىلدان ەكەندىگى، قاي تايپا، قاي رۋ قانداي شاپقىنشىلىققا دايىندالىپپ جاتىر ء–بىلۋ قاجەت بولاتىن. تۇتقىن قويىلعان سۇراقتىڭ بىرەۋىنە دە جاۋاپ بەرگەن جوق. دويىر قامشى اكەلىندى. ازاپتاۋ ۇزاققا سوزىلدى; ۋاقىت ارالىعىندا ازاپكەردىڭ اۋىر دەم الىسى ەستىلەدى، كەيدە «اللا» دەگەن عانا ءسوزدى ايتادى. قازاقتار بىرنەشە رەت ازاپتاۋدى توقتاتىپ، تۇتقىننان شىنىن ايتۋدى ۇگىتتەيدى، بىراق دويىر قامشىمەن دە، جىلى سوزبەن دە ەشقانداي جاۋاپ الا المادى. ءبىر كەزدە قازىققا ۇقسايتىن اعاشتى، قىل ارقاندى اكەلدى.. دايىندالىپ جاتقان ازاپتاۋدى كورۋگە رۋحىم جەتپەدى، بۇرىلىپ شوشالاما كەتتىم. تولەڭگىتتەرىم ماعان سونشاما قىزىق كورىنىستى كورگىزبەگەنىمە قاتتى رەنجىدى. ءتۇنى بويى ۇيىقتاي المادىم، قۇلاعىما بەيشارانىڭ ىڭقىلداعان داۋىستارى ەستىلىپ جاتتى.
بارىمتا
تاڭ الدىندا ىڭقىلداعان داۋىس ساپ تيىلدى، بىراق اۋىلدا ابىر-سابىر بىردەڭە بولىپ جاتىر. نە بولىپ جاتىر ەكەن دەپ سىرتقا شىقتىم. ۇسقىنسىزدىققا جەتكىزىلگەن ولىك باتپاقتا جاتىر... قازاقتار اتتارىن ەرتتەپ ءجۇر ەكەن. بارلاۋشىنىڭ جاقىن جەردە كوشىپ جۇرگەن شومەكەي رۋىنان ەكەنىن ءبىر جولدارمەن تاۋىپ ءبىلىپتى. بولعان جاعدايدى ولار بىلمەي تۇرعان كەزدە بارىمتاعا شىعۋعا شەشىم شىعارىپتى. دايىندىق ۇزاق بولعان جوق، ءبىر ساعاتتان سوڭ قوس اتقا مىنگەن ءۇش ءجۇز ادام كەنەسارىنىڭ ءوزىنىڭ باسقارۋىمەن (جالعان پىكىر، حاننىڭ ءوزى باستاپ 300 (!!) اداممەن بارىمتاعا شىقتى دەگەنى، ەش قيسىنسىز نارسە. - س.ج.), جورىققا شىقتى. اۋىلدا قالعاندارعا بۇرىنعىشا ۇلىتاۋدى بەتكە الىپ كوشە بەرۋ تاپسىرىلدى.
ءبىزدىڭ بارىمتاشىلار اتتانىپ كەتكەننەن سوڭ، مەن كەشقۇرىم ادەتتەگىشە جۇلدىزبەن سىپايى اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ەدىم، ءبىر ۋاقىتتا جۇلدىز ماتاداي بوپ بوزارىپ كەتتى دە، ساۋساعىمەن اۋىلعا جاقىنداپ كەلە جاتقان بىرنەشە سالت اتتىنى كورسەتتى. سالت اتتىلاردىڭ سانى ۇشەۋ عانا – ءبارى دە ادەمى كيىنىپ العان، تەك قانا بەيبىت پيعىلدارىمەن كەلە جاتسا كەرەك. جۇلدىزدىڭ نەگە قورىققان سەبەبىن تۇسىنە المادىم. ونى سۇراپ ۇلگەرمەدىم، جۇلدىز شاپشاڭ قيمىلمەن ءوز ۇيىنە كىرىپ كەتتى، ارتىنان بارۋ ماعان ىڭعايسىز ەدى. سونىڭ اراسىندا، سالت اتتىلاردىڭ كەلە جاتقانىن كورگەن اۋىلدىڭ بىرنەشە ادامدارى ولارعا قۋانىپ سالەمدەسىپ جاتتى. قاسىمداعى تولەڭگىتتىڭ بىرىنەن مىنا بەيتانىس سالت اتتىلار كىمدەر، نەگە كەلىپ جاتىر دەپ سۇرادىم. «ولاردىڭ ءبىرى جۇلدىزدىڭ ايتتىرعان كۇيەۋى، - دەدى تولەڭگىتتىڭ ءبىرى، - قاسىنداعىلار ونىڭ دوستارى. قالىڭ مال تۇگەل تولەنبەگەن، سوندىقتان توي جاساۋعا بولمايدى، قىز بولسا بويجەتىپ قالعان، كۇيەۋ بالا كوڭىلىن كوتەرۋگە كەلگەنى». بۇل جاۋاپ مەنىڭ كوڭىلىمە ەرەكشە اۋىرتاتىن سەزىممەن اسەر ەتتى. مۇنداي جاۋاپتى بۇرىن-سوڭدى كۇتپەگەن ەدىم. جۇلدىزعا دەگەن وسى مينۋتتاعى پەيىلىم سابىرلىلىعىما، وسى كەزگە دەيىنگى ونى قۇرمەتتەۋىمە وتە قاۋىپتى بولىپ كورىندى وزىمە. بەيشارا قىزدىڭ كۇيەۋ بالانى كورگەن كەزدەگى قورىققانى، ونىڭ كەلگەنىنە قۋانىشتى ەمەستىگىن، گيمەنەيدىڭ نەكە ءجىبى ازيالىق قىزعا ماحابباتتىڭ اۋىر بۇعاۋىن كوتەرىپ جۇرۋگە كومەكتەسپەيتىنىن كورسەتەدى.
قازاقتار ءۇشىن ۇيلەنۋدىڭ ءۇش ءتۇرى بار. مۇراگەرلىكپەن نەمەسە الىپ قاشۋمەن ۇيلەنەدى، ءۇشىنشىسى - اتا-اناسىنىڭ كەلىسىمىمەن. كۇيەۋى ولسە، جەسىر مارقۇمنىڭ اعاسىنا (ىنىسىنە), اعاسى ء(ىنىسى) جوق بولسا، نەمەرە اعاسىنا، ولار دا جوق بولسا جاقىن تارماقتاعى تۋىسىنا شىعادى. مۇنداي تۇرمىستىق نەكەلەر ونشا ۇنامدى ەمەس، بىراق بۇل ءداستۇر دالادا ەجەلدەن جالعاسىپ كەلەدى. نەكەلىك قاتىناستاردىڭ ۇرلاپ الۋعا نەگىزدەلگەن ءتۇرى، ەڭ قاراپايىمى. بارىمتا جاساعان كەزدەردە تۇيە، جىلقى، قويلارمەن قوسا بىرنەشە سۇلۋلاردى دا قوسىپ الىپ كەتۋگە تىرىسادى. ءوزارا ولجا بولىسكەن كەزدە سۇلۋلاردى دا بولەدى، ولار سودان كەيىن جەڭىمپازداردىڭ زاڭدى ايەلى بولىپ سانالادى. ەڭ سوڭعى ءتۇرى، ۇل مەن قىزدى تۋعاننان اتاستىرىپ قويادى، بىراق قالىڭ مال تولىق تولەنگەنشە زاڭدى نەكەگە تۇرمايدى. وسىنداي كەزدەردە، كۇيەۋ بالا قالىڭدىعىنا نەكەگە تۇرعانعا دەيىن قوناققا كەلۋىنە بولادى. كۇيەۋ بالاعا مۇنداي كەزدە نەكەلىك ەرەجەلەردى تولىق جاساي بەرۋىنە بولادى. قالىڭ مالدىڭ باسىم كوپشىلىگى تولەنىپ قويعاندىقتان، بولاشاق نەكە بۇزىلادى دەپ قورىقپايدى.
بيشارا جۇلدىزدىڭ كۇيەۋىنىڭ قوناققا كەلمەگەنىنە ەكى جىل بولعانىنا قاراعاندا، ونىڭ بۇل جولعى وي-نيەتى ەرەكشە باتىل بولسا كەرەك. ءۇي جانىنان بولەك ادەمى كيىز ءۇيدى قۇرعانىن، ۇيگە جىلاعان جۇلدىزدى كىرگىزىپ بارا جاتقانىن، ەسىكتىڭ الدىنا ءبىر توپ كەمپىرلەردىڭ كەلىپ ورنالاسقانىن كوردىم. ءبىر ۋاقىتتا كۇيەۋ بالا كورىنىپ تۋرا كيىز ۇيگە بەتتەدى، تۇرىنە قاراپ ناعىز دالانىڭ جابايىسى دەۋگە بولادى. كەمپىرلەر باجىلداعان داۋسىمەن كۇيەۋ بالانى باس سالدى، قولىنا تۇسكەن زاتتارىمەن، اراسىندا باتپاق تا بار، ۇرىپ جاتىر. كۇيەۋ بالا ساسىپ قالدى، جولداستارىنا بارىپ ءارتۇرلى جىلتىراق اشەكەيلەردى الىپ قايتادان كەمپىرلەرگە سىيلىق رەتىندە ۇسىنا باستادى. كەمپىرلەر سىيلىقتى الدى دا قايتادان كۇيەۋ بالانى ۇرىپ سوعا باستادى. وسى كورىنىس بىرنەشە رەت قايتالاندى، اقىر سوڭىندا مىستان كەمپىرلەر بەرگەن سىيلىقتارعا قاناعاتتانسا كەرەك، مۇمكىن كۇيەۋ بالادا بەرەتىن سىيلىقتارىنىڭ تاۋسىلعانىنا كوزى جەتكەن بولار. جىگىتتى جۇلدىزعا جىبەرىپ، وزدەرى ۇيلەرىنە تارادى. ءبارى تىنىشتالدى.
الدىڭعى كۇنى كورگەن ازاپتاۋ كورىنىسى مەن سىرتتان كەلگەن كۇيەۋ بالانىڭ شۇيىركەلەسۋى قازاقتاردىڭ ومىرىنە دەگەن جەركەنىشىمدى تۋدىردى، بوستاندىق جايلى ويلارىم بويىمداعى بارلىق سەزىمدەردى تۇنشىقتىردى. كۇن سايىن قاشۋ جوسپارىن كەيىنگە قالدىرا بەرگەنىم ءۇشىن، قىلمىسقا ءتان جاسىقتىعىم ءۇشىن ار سوتى ءبىر كۇندەرى مەنى وتە قاتاڭ ايىپتايتىنىن ويلادىم. وسى سەزىم تۇلا بويىمدى كەرنەپ تولعاندىرىپ، ءدال سول ءتۇنى قاشۋعا بەل بايلادىم. بۇل جوسپارىم اڭگۇدىك جوسپار ەمەس-ءتى. بۇلتتار اسپاندى تولىق جاپتى، سوندىقتان ءتۇننىڭ قاپ-قاراڭعى بولارى انىق; تولەڭگىتتەرىم كەنەسارىنىڭ جوقتىعىن پايدالانىپ مىندەتتەرىن ورىنداۋعا بۇرىنعىدان دا بوس قارايتىن بولدى. ولاردىڭ بۇگىن دە مەنىڭ شوشالاما قونبايتىنىنا كۇمانىم بولمادى.... سودان سوڭ، قولىمنىڭ بوس كەزدەرىندە قاشۋدىڭ ءارتۇرلى جولدارىن ويلاپ، ويشا ءارتۇرلى بولىپ قالۋى مۇمكىن جاعدايلارعا دايىندالىپ قويدىم. كۇن قاراڭعى بولعانشا اۋىلدىڭ ىشىندە ءجۇرىپ، جەلدىڭ قانداي باعىتتا سوعارىن ءدال انىقتاۋدى ويلاستىردىم. بايقاعانىم، جەل كۇنى بويى تەك ءبىر عانا باعىتتا سوعىپ تۇردى. بۇل جاعداي مەنىڭ العان باعىتىمنان اداسپاۋىما مۇمكىندىك بەرەدى. اۋىل ول كەزدە شۇبار-تەڭىز كولىنەن الىس ەمەس جەردە، قارعالى وزەنىندە ورنالاسقان ەدى. بارلىق وي-سانامدى جۇمىلدىرىپ، وتريادتا جۇرگەن كەزىمدە كورگەن كارتانىڭ گەوگرافيالىق ەگجەي-تەگجەيلەرىن ەسىمە تۇسىرە باستادىم. ورىس وتريادتارى تۇراقتى ورنالاسقان، قارعالىعا جاقىن بەكىنىستەر مىنالار: جارقايىڭ-اعاش جانە اقتاۋ. ارقايسىسى، مەنىڭ ويلاۋىمشا قارعالىدان 500 شاقىرىم جەردە. ءبىرىنشىسى – سولتۇستىكتە، ەكىنشىسى – شىعىستا. مەن اقتاۋعا قاشقانىم دۇرىس بولار دەپ شەشتىم، سەبەبى ول جاقتىڭ جولى ايقىنداۋ سياقتى – 150 شاقىرىمنان كەيىن ءوزىمنىڭ سول جاعىمدا ۇلىتاۋدىڭ تانىس سۇلبەسىن كورۋگە ءتيىسپىن. ءارى قاراي كەڭگىرلەردىڭ بىرىنە ءتۇسىپ، سونىڭ بويىمەن مىندەتتى تۇردە سارىسۋعا جەتىپ، سودان كەيىن سارىسۋمەن جوعارى بويلاپ اقتاۋدان 60 شاقىرىم جەردە تۇرعان اقتاۋ بەكەتىنە جەتەمىن. بۇل جولدىڭ تاعى ءبىر تيىمدىگى – بۇل جولدا ەشكىممەن، ياعني ۇنامسىز كىسىلەرمەن كەزدەسۋ مۇمكىندىگى جوق بولاتىن. قىركۇيەك ايىندا سارىسۋدىڭ ەشتەڭە وسپەيتىن جاعالاۋلارىندا ەشكىم كوشىپ جۇرمەيدى، ەكى اتقا جەم كەز كەلگەن جەردەن تابىلادى. التى كۇندە اقتاۋعا جەتۋ قيىن ەمەس. التى كۇننەن كەيىن تولىق بوستاندىقتا بولامىن! بۇل ويىم مەنى قۋانىشقا بولەگەنى سونشا، جولىمدا كەزدەسەتىن قيىندىقتار مەن قاۋىپ-قاتەرلەردى ويلاعان دا جوقپىن.
كيىز ۇيلەردىڭ اراسىندا اتتار كوپ كەزىپ جۇرەتىن، ولاردى قاجەت بولۋى مۇمكىن دەپ جاقىن ۇستايدى. سولاردىڭ ىشىنەن ەكى سەنىمدىسىن تاڭداپ السام بولدى. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن قازاقتار بايگە وتكىزگەن ەدى، سول جارىستا بارىنەن وزعان ەكى اتتى بايقاعان ەدىم. مەنىڭ باقىتىما ولاردى بارىمتاعا الىپ كەتپەپتى، ەكەۋىن دە كەنەسارىنىڭ ايەلىنىڭ كيىز ءۇيىنىڭ جانىندا بايلانىپ تۇرعان جەرىنەن تاپتىم. قارۋ جايىندا ويلاعان دا جوقپىن – نەسىنە ونى وزىممەن بىرگە الىپ جۇرەمىن؟ ءبىر توپ شايكامەن كەزدەسكەندە ۇشى سىنعان نايزامەن نەمەسە جارتىلاي سىنعان مىلتىقپەن نە ىستەيسىڭ. جولىمنىڭ بولۋى مەنىڭ قولىمنان ەمەس، اتتاردىڭ تۇياعىنا بايلانىستى.
قاراڭعىلىق تولىق تۇسكەن سوڭ ءوز شوشالاما ورالدىم. تولەڭگىتتەر كەشكى اسقا قويدىڭ ەتىن اكەلىپ ونى مەنىمەن بىرگە جەي باستادى. ەشتەڭە بىلمەيتىندەي ولارمەن سويلەسىپ وتىرمىن، ءتىپتى جۇلدىزعا دەگەن مەنىڭ قۇمارلىعىم جونىندە ايتقان اقىماقتىق ازىلدەرىنە دە كۇلىپ وتىرمىن. لوندوننىڭ الاياعى جاساي المايتىن ەپتىلىكپەن بىرەۋىنىڭ پىشاعىن ۇرلاپ الىپ شوشالانىڭ ەڭ قاراڭعى بۇرىشىنا لاقتىرىپ جىبەردىم. ءبىرشاما ۋاقىت وتكەن سوڭ تولەڭگىت پىشاعىن ىزدەي باستاپ ەدى، نازارىن ءبىر ازىلمەن اۋدارىپ جىبەردىم، ازاپتان قۇتقاراتىن پىشاق شوشالامدا قالدى. كەشكى استى ءىشىپ بولعان سوڭ ءبىراز ۋاقىت سويلەسىپ وتىردىق، سوسىن تولەڭگىتتەر كۇندەگى ادەتىمەن مەنى بايلاپ ۇشەۋمىز دە ۇيقىعا كەتتىك.
مەن ۇيىقتاپ قالعان بولىپ جاتىرمىن، تولەڭگىتتەر قاشان كەتەر ەكەن دەپ شىدامسىزدانا كۇتۋدەمىن. ءساتتى جاعدايدىڭ بولۋىن كوپكە دەيىن كۇتتىم. ءبىر ۋاقىتتا تولەڭگىتتەردىڭ بىرەۋى كەتتى، شيرەك ساعاتتان سوڭ ەكىنشىسى تۇرەگەلىپ جاقىنداپ كەلىپ ۇيىقتاپ جاتقانىمدى بىلمەك بولىپ ءبىراز تۇردى دا، ول دا شوشالادان شىعىپ كەتتى. ءبىر مينۋتتى دا جوعالتپاي پىشاقتى لاقتىرىپ جىبەرگەن بۇرىشقا ەڭبەكتەپ باردىم. پىشاقتى ۇزاق ىزدەدىم، بىرنەشە رەت پىشاق ەكەن دەپ قۋانىپ قامىستى ۇستادىم، ءبىر ۋاقىتتا پىشاقتى تاۋىپ، ورنىما ورالدىم. سول زاماتتا جۇمىسقا كىرىستىم. بىراز قينالىستان سوڭ، ارەڭ دەگەندە ءبىر ءجىپتى كەستىم-اۋ، قالعاندارىن كەسۋ وڭاي ەدى. ءدال سول كەزدە تولەڭگىتتەردىڭ ءبىرى شوشالاعا قايتىپ كەلدى. بۇل كۇتپەگەن جاعداي ماعان نايزاعايدىڭ جايىنداي اسەر ەتتى. ارينە قاپ-قاراڭعى بولعاندىقتان تولەڭگىت ەشتەڭەنى كورە المايدى، بىراق ول بار كەزدە قاشۋ وتە قيىن. شوشالانى اشقان كەزدە دالانىڭ سۋىق جەلى كىرىپ ونى وياتارى انىق، سەبەبى ول ەسىكتىڭ ءدال اۋزىندا جاتىر. ەكىنشى جاعىنان قاشۋدى ەرتەڭگە قالدىرسام، تاڭەرتەڭ تولەڭگىتتەر ءجىپتىڭ كەسىلگەنىن كورەدى دە، مەنىڭ ويىمدى ءبىلىپ قويادى. كىشكەنتاي عانا قاتەسى بار تابىس پەن ءسوزسىز ساتسىزدىكتىڭ ەكەۋىنىڭ بىرىندە كوپ ويلانىپ قاجەتى جوق، باستاعان ءىسىمدى جالعاستىرۋعا بەكىدىم.
تولەڭگىت جاڭا عانا ۇيىقتاپ قورىلداعانى سول ەكەن، پىشاعىممەن قالعان جىپتەردى ءۇزىپ جىبەردىم. ۇيىقتاعان جەرىمدەگى كيىزدەردى كوتەرىپ ادامعا ۇقساتىپ، تاڭەرتەڭگى جارىقپەن دە قاراعان كەزدە سۋىقتان توڭىپ ۇستىنە كيىزدى جاۋىپ العان سياقتى ەتىپ قويدىم. بۇرىشتا جاتقان، جولدا جەيتىن ازىعىم بولار دەپ دايىنداپ قويعان قاپشىقتاعى قۇرتتى قولىما الدىم. ەندىگى قالعانى، ءارى قاۋىپتى، ءارى قيىن ءىس – شوشالادان شىعىپ كەتۋ. قوزعالىسىمدى وتە جاي، وتە ساق باستادىم، ءبىر كەزدە اياعىمدى جىلان شاققاندي كەرى تارتتىم: قاراڭعىدا ۇيىقتاپ جاتقان تولەڭگىتكە اياعىم ءتيىپ كەتىپتى. ول ءبىر بۇيىرىنەن، ەكىنشى بۇيىرىنە اۋنادى دا، بىردەڭە دەپ كۇبىرلەپ قايتادان قورىلعا كەتتى. ءبىر مينۋتتان كەيىن ارەكەتىمدى قايتا باستادىم. تولەڭگىتتىڭ ۇستىنەن ءساتتى اتتاپ، جەرگە جاتا قالدىم، ءبىر مەزەت كۇتىپ، جەلدىڭ سوعۋ قارقىنى ازايعان ساتتە كيىزدى مۇمكىندىگىنشە ءسال عانا كوتەرىپ امان ەسەن شوشالادان ەڭبەكتەپ شىقتىم.
ۋاقىتتى جوعالتۋعا بولمايدى. جۇگىرىپ اتتار بايلاۋلى تۇرعان جەرگە باردىم. اتتار ادام شەشە المايتىن قالماقتاردىڭ ادىسىمەن شيەلەنىپ بايلانعان ەكەن، ونى كۇندىز دە شەشە الماعان بولار ەدىم، قولىمداعى پىشاعىم ماسەلەنى الەكساندرشە شەشۋگە مۇمكىندىك بەردى. ءبىر يت جانىما جاقىنداپ كەلدى، ۇرگەن جوق، تەك ماعان قاراپ مارقۇمعا قاراعانداي ۇلي باستادى. ەشقانداي ىرىمعا سەنبەيمىن، قايتا ونىڭ دەنەنى شىمىرلاتىپ ۇلىعانىنا قۋاندىم، سەبەبى ۇيىقتاماي جاتقان قازاقتار بولسا، ەشتەڭەنى ەستي المايتىن ەدى. اتتاردى جايمەن جەتەكتەپ دالاعا قاراي ءجۇردىم، جۇلدىز قونىپ جاتقان ۇيگە ءبىر ءسات قوش بول دەگەندەي كوز تاستادىم...اۋىلدان ەلۋ ساجىنداي شىعىپ اتتاردىڭ بىرىنە ءمىنىپ، ەكىنشىسىن تىزگىنگە الىپ جەلدىڭ باعىتىنا بەيىمدەلىپ شىعىسقا جول تارتتىم.
اتتارىمنىڭ جىلدام شاپقانى سونشالىق، كەۋدەمنىڭ دەمى توقتاپ قالعانداي بولدى. ءدال ارقامنان سوققان جەل، مەنى سوڭىمنان قۋىپ كەلە جاتقانداي، جەلدىڭ جىن سوققانداي ۇلۋى، قاراقشىلاردىڭ قيقۋى مەن شۋىلىنا ۇقساپ اتتارىمدى ەشقانداي قامشىسىز اق شاپقىزىپ كەلەدى. بوراننىڭ قاتالدىعىنا، باسقا ۋاقىتتا كۇننىڭ تىمىق باتقانىنا سۇيسىنگەندەي ءسۇيسىنىپ كەلەمىن; ستيحيانىڭ وسىلاي ءبىر بىرىمەن شايقاسى مەنىڭ سەزىمدەرىمنىڭ تولعانىستارىنا جاقسى سايكەس كەلىپ تۇر. جۇرەگىم كەۋدەمنەن شىققىسى كەلگەندەي قاتتى سوعىپ بارادى، بىراق قورىققاندىقتان ەمەس. ادام تۇسىندىرە المايتىنداي قۋانىش كەرنەپ تۇر، اۋانى قۇشىرلانا جۇتىپ كەلەمىن، اۋانىڭ قۇرامىندا ەرىتىلگەن بوستاندىق بار سياقتى. شامامەن جارتى ساعاتتان كەيىن اتتارىمنىڭ اعىنىن ازداپ باسەڭدەتتىم، بىراق اۋىلدان ون بەس شاقىرىمداي عانا الىستاعان شىعارمىن دەپ ويلايمىن. ءتۇننىڭ قالعان بولىگىن ءىرى جەلىسپەن ءجۇرىپ وتىردىم، اراسىندا ءبىر اتتان ەكىنشى اتقا اۋىسىپ ءمىنىپ الامىن. تاڭ الدىنا جاقىنداعاندا اۋا رايى وزگەرىپ تاڭ شاپاعى ارايلانا باستادى. مەن ەندى العان باعىتىمنىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرۋگە مۇمكىندىك الىپ، بولجامدارىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتتى. قانشا شاقىرىم جول جۇرگەنىمدى ايتقان ادامعا ءبارىن بەرگەن بولار ەدىم. بىراق اينالامدا ەشقانداي ايىرماشىلىقتى كورسەتەتىن ەشقانداي زات، بەلگى جوق، بولعان كۇندە دە ولارعا قاراپ ەشتەڭەنى تاني المايمىن، سەبەبى بۇل ولكە ماعان تۇگەلدەي تانىس ەمەس-ءتى.
ءتۇنى بويى ات ۇستىندە كەلە جاتسام دا، ەشقانداي شارشاعاندىقتى سەزبەدىم. توقتاپ اتتارعا دەم الدىرعانىم ءجون سياقتى. اۋىلدا مەنىڭ قاشىپ كەتكەنىمدى ەندى بىلگەن بولار دەپ ويلادىم، ارينە ءسوز جوق دەرەۋ قۋعىنعا شىققان بولار. قۋعىنشىلاردان كەم دەگەندە ەلۋ شاقىرىمداي الىستا ەكەنىم ءسوزسىز بولعاندىقتان، ءوزىمدى ءبىرشاما قاۋىپسىز جاعدايدامىن دەپ سانادىم. ايالداۋعا تاڭداعان جەرىم جان-جاعىنان قىراتتى بيىكتەرمەن قورشالعان جەر ەدى. الاڭقايدىڭ شەتكى جاعالاۋلارى اتتارىمدى تويدىرۋعا جەتەتىن قالىڭ ءشوپتى جەر ەكەن. ەنتىككەن اتتارىمدى زورىقتىرىپ المايىن دەپ ولاردى ولاي، بۇلاي ۇزاق جۇرگىزدىم، اياعىم جەرگە تيگەن ساتتە-اق ءوزىمدى ۇيقى قىسىپ بارا جاتتى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ بارىپ، اتتارىم سۋىدى-اۋ دەگەن كەزدە ولاردى وتقا جىبەردىم، ءوزىم ولىكتەي بولىپ ۇيىقتاپ كەتتىم.
قانشا ۇزاق ۇيىقتاعانىمدى بىلمەيمىن، بىراق تۇرعان كەزىمدە اسپاندى قارا بۇلت باسقاندىقتان كۇننىڭ قانداي ۋاقىت بولعانىن ءبىلۋ مۇمكىن بولمادى. قاتتى قارنىمنىڭ اشقانىن سەزىپ قاپشىقتان قۇرتىمدى الىپ شىعاردىم. وكىنىشىمە قاراي، ىدىس الماپپىن، ال قۇرتتى سۋعا ەزبەي ىشە المايسىڭ. جوقتىق بارىنە ۇيرەتەدى، ءبىر ءشوپتىڭ ۇلكەن جاپىراقتارىن تاۋىپ الىپ، ودان ىدىس جاساپ الدىم. تاڭەرتەڭگى قاراپايىم اسىمدى ەندى تاۋىسامىن دەگەنىمدە كوكجيەكتىڭ شەتىندە ءبىر توپ سالت اتتىلاردى كوردىم. مەن وتىرعان جەر جان-جاعىنان تۇگەلدەي جابىق بولعاندىقتان سالت اتتىلار وتە جاقىن كەلمەسە مەنى كورمەۋى دە مۇمكىن. بىراق ولار بۇل جەردى جاقىن كەلىپ كورمەيدى دەپ سەنۋگە بولمايدى، سوندىقتان دا ولارعا كورىنەيىن، مەيلى قۋعانى دۇرىس دەپ شەشتىم. اتتارىم تويىپ الدى جانە دەم الدى. سايدان شىعىپ كورىنگەنىم سول ەكەن، سالت اتتىلار بار شابىسىنا سالىپ قۋا جونەلدى. بىردەن بايقادىم، سونشا ۇزاق قاشىقتىقتان كەلە جاتقاندىقتان شارشاپ كەلە جاتقاندىعى بىردەن كورىندى. ولارمەن مەنىڭ ارالىعىم جايلاپ الىستاي بەردى، ەكى ساعاتتان سوڭ قاراسىن كورە المادىم. اتتارى ابدەن شارشاعان، سوندىقتان توقتاۋعا ءماجبۇر بولدى. اسپانعا قاراپ ماعان قولداۋشى بولعانى ءۇشىن العىسقا تولى دۇعامدى وقىدىم: ەگەر سالت اتتىلار مەن جاتقان جەرگە جارتى ساعات بۇرىن كەلگەندە مەنى ۇيىقتاپ جاتقان جەرىمنەن تابار ەدى، مەن قايتادان تۇتقىنعا تۇسكەن بولار ەدىم. ودان مەنى مۇمكىن تەك ءولىم عانا قۇتقارعان بولار ەدى.
كەشكە قاراي اۋا رايى تولىق اشىلدى. جەل تىنىپ، كۇن ۇياسىنا بۇلتسىز قوندى. تەمىر قازىقتى تاۋىپ الىپ، وعان سول يىعىممەن بۇرىلىپ ءتۇنى بويى توقتاماي ءجۇرىپ وتىردىم. ءتۇن ورتاسى شاماسىندا اي تۋدى. ەرەكشە ىنتالىلىقپەن سول جاعىما قاراپ قويامىن، ۇلىتاۋ تاۋلارىن كورسەم دەيمىن. كوكجيەك سول جاعىمنان تەگىس ەمەس سىزىقپەن سىزىلعان، بىراق ونىڭ تاۋ ما الدە بۇلت پا ەكەندىگىن ءبىلۋ قيىن. تاڭ اتار الدىندا ۇلىتاۋدىڭ ءدال سول جاعىمدا ەكەنىنە كوزىم جەتتى. الىستان ماعان تانىس شىڭدار كورىنەدى، وسىدان ەكى اي بۇرىن سول جەردە بولعان كەزىمدە كورگەن ەدىگەنىڭ قابىرى قويىلعان تاۋدى دا كوردىم. ءۇش ساعاتتان سوڭ تۋرا شىعىسقا اعاتىن كىشكەنتاي جىلعاعا شىقتىم، مەن ونى كەنگىرلەردىڭ ءبىرى بولار دەپ توپشىلادىم.. كەلەسى كۇنى باسقا جىلعاعا، بۇدان ۇلكەنىرەك جىلعاعا شىقتىم. بەلگىلەرىنە قاراعاندا سارىسۋعا ۇقسايدى. بۇل جىلعا سۋسىز تۇك وسپەيتىن دالاداعى ساياحاتىمدا مەن ءۇشىن اريادنانىڭ ءجىبى قىزمەتىن اتقاراتىن بولادى.
جولىمدا ەشكىمدى كەزدەستىرگەن جوقپىن، تۇتقىننان قۇتىلامىن دەگەن ءۇمىتىم عانا، باسقا ەشتەڭە ەمەس، ماعان سونشاما كۇش بەردى، ساپارىمداعى بارلىق قيىندىقتاردى جەڭۋگە قۋات بەردى. شارشاعانىما ەشقانداي كوڭىل اۋدارمادىم، تەك اتتاردى ساقتاۋدى عانا ويلاپ قامىن جەدىم. مەن ۇيرەنە قويماعان تاماقتىڭ تاپشىلىعى; توقتاماي سوققان جاڭبىردىڭ اسەرىنەن سۋ وتكەن كيىمىمدى اۋىستىرۋ مۇمكىندىگىنىڭ بولماۋى; ەڭ سوڭعى قيىندىق، ۇزاق ۋاقىت بويعى جالعىزدىقتىڭ اۋىر سەزىمى – وسىنىڭ ءبارى دەنساۋلىعىما اسەرىن تيگىزدى. كەي كەزدە ويلارىمنىڭ تۇماندانىپ بارا جاتقاندىعىن سەزەمىن، تاڭ قالدىراتىن، قيالدى بەينەلەر تال تۇستە الدىمدا جۇگىرىپ جۇرگەندەي بولادى... ءبىر مينۋت تا تىنىش ۇيىقتاعان ەمەسپىن. بىرەۋ مەنى ۇستاپ الۋ ءۇشىن تىعىلىپ كەلە جاتقانداي، اتتارىم شىدەرلەرىنەن بوساپ دالادا شاۋىپ بارا جاتقانداي كورىنىستەر ءجيى كورىنە بەرەدى.. سالماقتى ويلارىم بولعان كەزدەردە الدىمدا قانشا شاقىرىم ءجۇرىس قالعانىن ويلادىم. جىلدامدىق پەن ۋاقىت ولشەمى جايلى تۇسىنىكتەردىڭ الدامشى ەكەنى بەلگىلى عوي.. كەيدە وتە باياۋ ءجۇرىپ كەلە جاتقاندايمىن، ۋاقىتىمنىڭ كوپشىلىگى دەم الۋىما كەتكەندەي كورىنەدى، كەيدە بۇل ولشەمدەردى ءتىپتى كەرىسىنشە سەزىنەمىن.
وسىنداي كۇندەردىڭ ءبىر تاڭەرتەڭگىلىگىندە جابىرقاعان كوڭىلمەن كەلە جاتقانىمدا الدىمنان ءبىر شومەلە ءشوپتى كوردىم. جوق! كازاكتاردىڭ جاقىن جەردە ەكەندىگىن بىلدىرەتىن وسى بەلگىنى كورگەندەگى قۋانىشىمدى ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. اتتارىم دا الىس جولدىڭ اياقتالىپ كەلە جاتقانىن بايقاپ بار كۇشىمەن شابا جونەلدى. كوپ ۇزاماي بەكەت كورىندى. مۇرجادان جەڭىل ءتۇتىن شىعۋدا; بەكەتتىڭ اينالاسىندا اتتار ءجۇر. كوپتەن بەرى كورمەگەن ادەمى كورىنىسكە كوزىمدى سالىپ تابىننىڭ ورتاسىنا زىمىراپ شاۋىپ كىردىم، سول كەزدە جاڭعىرىققان: «ءوي, وردانىڭ اڭگۇدىگى، سەنى مە!» دەگەن داۋىس ەستىلىپ، ارتىنشا ءدال باسىمنىڭ ۇستىنەن وق زۋ ەتە قالدى. قولدارىندا جالاڭ قىلىشتارى بار ەكى كازاك تۋرا ماعان شاۋىپ كەلەدى. جەرگە دەرەۋ قارعىپ ءتۇسىپ، ايعايلاپ ۇلگەردىم: «توقتاڭدار، جەرلەستەر!». كازاكتار مەنى اتتاردى قۋىپ كەتكىسى كەلگەن جانكەشتى باتىر دەپ ويلاپتى. شىنىندا دا، مەنىڭ ۇستىمدە پراۆوسلاۆيالىق ەشتەڭە جوق ەدى. ەسكى سىرما شاپان، قىزىل مالاقاي مەنى ناعىز قازاققا ۇقساتىپ تۇر. كۇنگە كۇيگەن ءجۇزىم، شاڭ باسقان ساقالدى بەتىمە قاراپ بۇرىن-سوڭدى كولەڭكەلى باسپانادا تۇرماعان ادامعا ۇقساتىپتى. ءبىر-ەكى سوزدەن كەيىن بىردەن تۇسىنىستىك. كازاكتار مەنى تۋعانىنداي قابىلدادى; بار تاماعىمەن سىيلادى، سول كۇنى مەنىڭ قالاۋىممەن اقتاۋعا جەتكىزىپ سالدى.
ءبىر ايدان سوڭ پەتروپاۆلدا بولدىم.....
(سوڭى)
قازاقشالاعان ساعات ءجۇسىپ
Abai.kz
.
