ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي مۇراسىن جيناپ،

ساراپتاپ، قۇراستىرۋدا زور ەڭبەك سىڭىرگەن

عۇلاما عالىم، اكادەميك ءا.ح.مارعۇلان

2010 جىلى قاراشا ايىندا قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزى، عالىم، اعارتۋشى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولادى.   وسى ايتۋلى مەرەيتويعا وراي تۇڭعىش رەت شوقاننىڭ تولىق  كوپ تومدىق شىعارمالارىنىڭ قازاق تىلىندەگى جيناعىن جارىققا شىعارۋ قولعا الىنىپ وتىر.

ش.ش. ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارماشىلىعى كوزى تىرىسىندە الەمگە تانىلا وتىرىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىمي قۇندىلىعىن جويعان جوق. شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىنەن قوعامدىق-گۋمانيتارلىق، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ وكىلدەرى كەڭ، ماڭىزدى دەرەك الىپ كەلەدى.

ش.ش. ءۋاليحانوۆ الەمدىك عىلىمعا قوماقتى ۇلەس قوسقان العاشقى قازاق عالىمى. ءوزىنىڭ اسقان تالانتىمەن، بىلىمپازدىعىمەن، كوپقىرلى عىلىمي بىلگىرلىگىمەن جانە ينتەللەكتۋالدىق تەرەڭدىگىمەن ورىستىڭ  زيالى قاۋىمىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەۋروپا مادەنيەتىن تاڭداي قاقتىرىپ، ءتانتى ەتتى.

ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي مۇراسىن جيناپ،

ساراپتاپ، قۇراستىرۋدا زور ەڭبەك سىڭىرگەن

عۇلاما عالىم، اكادەميك ءا.ح.مارعۇلان

2010 جىلى قاراشا ايىندا قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن جارىق جۇلدىزى، عالىم، اعارتۋشى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولادى.   وسى ايتۋلى مەرەيتويعا وراي تۇڭعىش رەت شوقاننىڭ تولىق  كوپ تومدىق شىعارمالارىنىڭ قازاق تىلىندەگى جيناعىن جارىققا شىعارۋ قولعا الىنىپ وتىر.

ش.ش. ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارماشىلىعى كوزى تىرىسىندە الەمگە تانىلا وتىرىپ، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىمي قۇندىلىعىن جويعان جوق. شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىنەن قوعامدىق-گۋمانيتارلىق، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ وكىلدەرى كەڭ، ماڭىزدى دەرەك الىپ كەلەدى.

ش.ش. ءۋاليحانوۆ الەمدىك عىلىمعا قوماقتى ۇلەس قوسقان العاشقى قازاق عالىمى. ءوزىنىڭ اسقان تالانتىمەن، بىلىمپازدىعىمەن، كوپقىرلى عىلىمي بىلگىرلىگىمەن جانە ينتەللەكتۋالدىق تەرەڭدىگىمەن ورىستىڭ  زيالى قاۋىمىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەۋروپا مادەنيەتىن تاڭداي قاقتىرىپ، ءتانتى ەتتى.

تاماشا عالىم قازاقستاننىڭ، قىرعىزستاننىڭ، وڭتۇستىك ءسىبىر جانە شىعىس تۇركىستاننىڭ تاريح، ەتنوگرافيا، مادەنيەت، ەكونوميكا، فيزيكالىق گەوگرافيا سالالارىن تەرەڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىمەن تولىقتىردى.  سول كەزدىڭ وزىندە ول  قايسارلىعىمەن، ەرەكشە تاباندىلىعىمەن كوزگە ءتۇستى.  ش.ش. ءۋاليحانوۆتىڭ  قاشعارعا عىلىمي ساپارى ماركو پولو زامانىنان ء(حىىى ع.) كەيىن، ورتالىق ازيانىڭ زەرتتەلمەگەن تۇكپىرىن ەۋروپالىق عىلىمي قاۋىمداستىققا تانىستىرىپ، جان-جاقتى عىلىمي سيپاتتاما بەرگەن العاشقى عىلىمي ەرلىك بولدى.

قازاقستاننىڭ رەسەي قۇرامىنا قوسىلۋ ءۇردىسىنىڭ سوڭعى كەزەڭىن باستان وتكەرىپ وتىرعان ءوز حالقىنىڭ تاعدىرى  ش.ش. ءۋاليحانوۆتى تەرەڭ تولعانتتى. ول قازاق حالقىنىڭ ناقتىلى-تاريحي ءومىر سالتىنا قايشى كەلەتىن، ادەت-عۇرپى مەن داستۇرىنە جات سوت رەفورمالارىن زورلىقپەن تاڭىپ وتىرعان پاتشا وكىمەتىنىڭ سامودەرجاۆيەلىك ساياساتىنا باتىل قارسى شىعىپ، قولدامادى.  الايدا، بۇل ونىڭ قازاقستان مەن رەسەيدىڭ دوستىق قاتىناسىن قولداۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەدى. ول الدىڭعى قاتارلى ورىس زيالى قاۋىمى وكىلدەرىمەن تىعىز شىعارماشىلىق جانە دوستىق قاتىناستاردا بولا وتىرىپ، ءوز حالقىن ەۋروپالىق جانە بۇكىل ادامزاتتىق ءبىلىم-عىلىمدى يگەرۋگە شاقىرعانى بەلگىلى.

ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي كوكجيەگىنىڭ كەڭدىگى،  سان-سالالى ءبىلىمى، جەمىستى وي-تۇجىرىمدارعا جەتەلەپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق شىعۋ تەگى، ءتىل تۋىستىعى، تاريحي تاعدىرىنىڭ بىرلىگى سىندى بۇگىنگى كۇنى دە كوكەيكەستى بولىپ تۇرعان ورتالىق ازياداعى تۇركى الەمىنىڭ بىرلىگى يدەياسىنا اكەلەدى.   ولار ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ جارقىن تالانتى جانە كەرەمەت ەرۋديتسياسى، ونىڭ  تەڭدەسىز ەنەرگياسى جانە ەڭبەكقورلىعى از مەرزىمدە كوپ كولەمدەگى قۇندى جانە ءارالۋان ەڭبەكتەردى دۇنيەگە اكەلۋگە مۇمكىندىك بەردى. ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ قولجازبالارىن جيناقتاۋدا، رەتتەۋدە قازاق كسر اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى ءا.ح.مارعۇلاننىڭ ەڭبەگى زور. 1961-1972 جج. سانقىرلى عىلىمي بىلگىر تۇلعا ءا.ح. مارعۇلاننىڭ جەتەكشىلىگىمەن ش.ش.ءۋاليحانوۆ شىعارمالارىنىڭ بەس تومدىق  جيناعى جارىق كوردى. بۇل باسىلىم تاقىرىپتىق قاعيداتتى نەگىزگە الدى.   ش.ش. ءۋاليحانوۆ شىعارمالارىنىڭ ەكىنشى بەس تومدىق جيناعى 150 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنايى جوسپارلانىپ، 1984-1985 جج. جاريالاندى. بۇرىن جارىق كورمەگەن ەڭبەكتەرى مەن بىرقاتار تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەن بۇل باسىلىم حرونولوگيالىق قاعيداتقا سۇيەندى. شوقاننىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋ بارىسىندا تاقىرىپتىق تا ءارى حرونولوگيالىق تا تاسىلدەردى قاتار ەسكەرۋ تۇسىنىكتى جايت.

قازاق تىلىندە دايىندالعان كوپ تومدىق وسى باسىلىم ورىس تىلىندە جارىق كورگەن ەكىنشى باسىلىمدى نەگىزگە الدى. ءبىرىنشى تومعا عالىمنىڭ كۇندەلىكتەرى جانە 1853-1855 جج. عىلىم جولىنىڭ باستاپقى كەزەڭىندە جازىلعان العاشقى عىلىمي ماقالالارى ەندى; ەكىنشى توم 1856-1857 جج. جازىلعان ەڭبەكتەر  نەگىزىندە قۇراستىرىلدى; ءۇشىنشى توم ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي جانە اعارتۋشىلىق قىزمەتىنىڭ ەڭ جەمىستى 1858-1861 جج. جازىلعان  شى-عارمالارىن قامتيدى; ءتورتىنشى تومعا 1862 جىلدان شىعار-ماشىلىعىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنە دەيىنگى شىعارمالارى جانە جازىلعان ۋاقىتى بەلگىلەنبەگەن ماقالالارى مەن قولجازبالارى جانە عالىمنىڭ جەكە مۇراعاتى ەندى; بەسىنشى توم عالىمنىڭ ەپيستوليارلىق جيناعى جانە ومىرباياندىق دەرەكتەرىنەن تۇرادى.

بۇل جاڭا جيناقتا بۇرىنعى باسىلىمدارداعى تۇسىندىرمەلەر ناقتىلانىپ، بىرقاتار تۇزەتۋلەر ەنگىزىلدى.  سونىمەن قاتار، قازىرگى عىلىمنىڭ جەتىستىكتەرىن جانە گەوساياسي جاعدايدى - قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىن ەسكەرە وتىرىپ، ش.ۋاليحانوۆقا قاتىستى بىرقاتار  ماقالالار ماتىنىنە ماڭىزدى وزگەرتۋلەر جاسالدى. بۇل تۇزەتۋلەر، ماسەلەن 130 جىلعا سوزىلعان قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى ەرىكتى قۇبىلىس بولماعاندىعىن، كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان كوتەرىلىس  ۇلت-ازاتتىق سيپاتتا بولعاندىعىنا قاتىستى جاسالدى.  ش.ش.ءۋاليحانوۆ  - ءوز ءداۋىرىنىڭ ۇلى.  ونىڭ شىعارماشىلىعىنا پاتشا وكىمەتىنىڭ  ءداۋىرى جانە يدەولوگياسى اسەر ەتتى. وسىلايشا، عالىمنىڭ كوزى تىرىسىندە ورىس ادەبيەتتەرىندە بۇراتانا تەكتى ۇلت-ۇلىستاردى كەمسىتۋ ماقساتىندا  ەكزوەتنونيمدەر  قولدانىلدى: مىسالى، «قازاقتىڭ» ورنىنا - «كايساك-كيرگيز»، «كيرگيز»، «قىرعىزدىڭ» ورنىنا - «ديكوكامەننىە كيرگيزى»، «بۋرۋتى». ش.ش.ءۋاليحانوۆ بارلىق جەردە قولدانعان بۇل تەرمينولوگيا ءحىح عاسىرداعى يمپەريالىق رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ سول كەزدەگى وتارشىلدىق ساياساتىنىڭ قۇيتىرقى ارەكەتتەرىن كورسەتۋ ماقساتىمەن جانە وقىر-مانعا عۇلاما عالىمنىڭ شىعارمالارىن قايتالانباس دەرەك رەتىندە تۇپنۇسقادا بەرۋ ءۇشىن قازاق تىلىنە اۋدارما ماتىنىندە سول كۇيىندە ساقتالدى.

ب.ە.كومەكوۆ،

قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى