شوقان (مۇحاممەد-حانافيا) شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى

ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ اتا-بابالارى بايىرعى سۇلتاندار اۋلەتىنە جاتادى. ونىڭ باباسى، ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلاي العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ رەسەيدىڭ قول استىنا كىرىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن رەسەيمەن ساۋدا جانە ساياسي بايلانىس جاساپ وتىردى. ابىلايدىڭ ۇلكەن بالاسى، ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى ءۋالي بۇل بايلانىستى ودان ءارى دامىتا ءتۇستى*2. شوقان ءۋاليحانوۆ فاميلياسىنا تۋعان اتاسى ءۋالي ەسىمىن الادى.

حIح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا گ. ن. پوتانين جازىپ العان ءۋاليحانوۆتاردىڭ وتباسىنا قاتىستى اڭگىمەدە بىلاي دەلىنەدى: «ءۋالي حاننىڭ ەكى قىستاۋى بولعان، ءبىرى - كوكشەتاۋدىڭ شىعىس جاعىنداعى حان كولىندە، ەكىنشىسى - سىرىمبەتتە. ابىلايدىڭ بايبىشەسى سايماننان ورگەن ۇرپاقتار قازىر دە سوندا (ياعني، بۋراباي جاعاسىندا) تۇرادى. ايعانىمنىڭ ء(ۋالي حاننىڭ كىشى ايەلى) بالالارى سىرىمبەتتە»*3.

ءۋالي حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا مۇراسى رەتىندە تيگەن باس وردا بۋراباي كولىنىڭ جاعا-سىندا ورنالاسقان جانە ول تۇرلىشە (وردا، حان كولى، حاننىڭ قىزىلاعاشى ت. س. س.) اتپەن بەلگىلى بولاتىن.

حان بيلىگى جويىلىپ، «ءسىبىر قىرعىزدارى جونىندەگى جارعى» قابىلدانعاننان كەيىن ءۋالي حاننىڭ مۇراگەرلىككە قالدىرعان جەرلەرى بالالارىنا ءبولىنىپ بەرىلدى. ونىڭ قارا شاڭىراعى قىزىلاعاش ۇلكەن بالاسى عۇبايدوللاعا جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنا كوشىپ*4, ال سىرىمبەت ءۋاليدىڭ كىشى ايەلى ايعانىمنىڭ بالالارىنىڭ ەنشىسىنە ءتيدى.

شوقاننىڭ اكەسى، ابىلاي حاننىڭ نەمەرەسى شىڭعىس ۋاليەۆ 1811 جىلى قىزىلاعاشتا (باسقا دەرەكتەر بويىنشا سىرىمبەتتە) تۋعان. ءۋالي قايتىس بولعاندا شىڭعىس جەتى جاستا ەدى. شىڭعىس جاس كەزىنەن باستاپ ورىستارمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاسادى، ومبى اسكەري ۋچيليششەسىن تامامدادى، پاتشا اكىمشىلىگىنە جاقىن قازاق اقسۇيەكتەرىنىڭ ءبىرى بولدى. اكە مۇراسىنا ءۋاليدىڭ ۇلكەن بالاسى عۇبايدوللا يە بولۋ كەرەك ەدى، الايدا ساياسي سەبەپتەرگە بايلانىستى ول ءوزىنىڭ بۇل قۇقىعىنا يە بولا المادى. ءسويتىپ وتباسىنا ءۋالي حاننىڭ جەسىرى، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اجەسى ايعانىم (1783-1853 جج.) باس بولادى.

ايعانىم اقىلدى، كورەگەن، ءوزىنىڭ زامانىنا ساي ءبىلىمدى بولعان ايەل. ول شىعىستىڭ بىرنەشە تىلدەرىن بىلگەن، ورىس مادەنيەتىنە دەن قويىپ، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ازيا دەپارتامەنتىمەن جانە پەتەربورداعى ءسىبىر كوميتەتىمەن حات جازىسىپ، بايلانىسىپ وتىرعان. ايعانىم جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىندا وتە زور بەدەلگە يە بولدى. مۇراعات مالىمەتتەرى ايعانىمنىڭ قوعامدىق-ساياسي مۇددەلەرىنىڭ وتە اۋقىمدى بولعانىن كورسەتەدى. «ءسىبىر قىرعىزدارى جونىندەگى جارعى» قابىلدانعاننان كەيىن، ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاقستانداعى قانداي دا ماڭىزدى وقيعالار ونىڭ قاتىسۋىنسىز وتكەن ەمەس.

ايعانىم قازاقتار مەن ورىستاردىڭ اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ نىعايۋىنا ۇمتىلىپ وتىردى. ول قازاق دالاسىندا گەودەزيالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جۇرگەن ورىس عالىمدارى مەن ينجەنەرلەرىنە كومەك كورسەتتى. «ءۋالي حاننىڭ ورىسقا باعىنۋىن، - دەپ جازدى پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي، - ايعانىمنىڭ وزگە تۋىستارى، ءۋالي حاننىڭ العاشقى ايەلىنەن تۋعان بالالارى مەن ىنىلەرى مويىنداعىسى كەلمەگەندە، تەك شوقاننىڭ اجەسى، ءۋالي حاننىڭ جەسىرى ايعانىم عانا ءوزىنىڭ بالالارىمەن بىرگە رەسەيگە ادال بولىپ قالدى. الەكساندر I ءۋالي حاننىڭ جەسىرىنە ۇلكەن ءىلتيپات كورسەتىپ، قىرعىز دالاسىندا وعان ارناپ ءۇي سالدىرۋعا ءامىر ەتكەن. شوقان ءۋاليحانوۆ سول ۇيدە تۋعان*5».

ايعانىم ورىسشا ءبىلىم الۋدىڭ ماڭىزىن جاقسى ءتۇسىندى. 1827 جىلى ول ءوزىنىڭ بالاسى شىڭعىستى - شوقاننىڭ اكەسىن ءسىبىردىڭ شەپتىك كازاكتارىنىڭ اسكەري ۋچيليششەسىنە وقۋعا بەردى. ۋچيليششە جالپى ءبىلىم بەرۋ باعىتىندا ەدى جانە ول ورتا ءبىلىم بەرەتىن، ونىڭ جانىندا بىلىكتى اۋدارماشى ماماندار مەن توپوگرافتاردى دايارلايتىن شىعىس تىلدەرىنىڭ ارناۋلى سىنىبى بولدى. جەتى جىلدىق ءبىلىم العاننان كەيىن شىڭعىس ۋچيليششەدەن جەتكىلىكتى دارەجەدە ساۋاتتى، عىلىم، ادەبيەت پەن ونەر ماسەلەلەرىنەن حاباردار ادام بولىپ، سونداي-اق تاريح پەن گەوگرافيادان، ءوز ەلىنىڭ ستاتيستيكاسىنان تەرەڭ ماعلۇمات الىپ شىقتى. شىڭعىس ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىن العاشقى قازاقتاردىڭ ءبىرى بولدى.

اسكەري ۋچيليششەنى بىتىرگەننەن كەيىن شىڭعىس 23 جاسىندا سول كەزدە جاڭا قۇرىلعان امانقاراعاي وكرۋگىنە اعا سۇلتان بولىپ تاعايىندالادى دا، وعان مايور، كەيىننەن پولكوۆنيك شەنى بەرىلەدى. اسكەري ۋچيليششەنى بىتىرگەن جىلى (1834 ج.) شىڭعىس امانقاراعايعا كەلگەننەن كەيىن ءداستۇر بويىنشا جاستايىنان اتاستىرىپ قويعان قالىڭدىعى زەينەپ شورمانوۆاعا ۇيلەنەدى.

وباعان، قۇندىزدى، تەرىسبۇتاق وزەندەرى مەن قۇسمۇرىن كولىن جاعالاي قونىستانعان اتىعاي، قاراۋىل، كەرەي، قىپشاق جانە ۋاق رۋلارىنان تۇراتىن كوپتەگەن قازاق اۋىلدارى اعا سۇلتاننىڭ قاراماعىندا بولدى. بۇل رۋلاردىڭ وتىرعان جەرلەرىن، قىستاۋلارى مەن جايلاۋلارىن جاس شوقان جازعى دەمالىسقا كەلىپ جۇرگەن كەزدەرىندە (1850-1852 جىلدارى) ءوزىنىڭ سۋرەتتەرى مەن سىزبالارىندا بەينەلەگەن.

1835 جىلى امانقاراعاي وكرۋگىنىڭ ورتالىعى قۇسمۇرىنعا كوشىرىلدى دە، وسىعان بايلانىستى ول قۇسمۇرىن وكرۋگى دەپ اتالدى. بۇل كەزدە بارلىق تۇرعىن ۇيلەر، شارۋاشىلىق قۇرىلىستار جانە گارنيزونعا ارنالعان جاتاق ۇيمەن بىرگە قۇسمۇ-رىن بەكىنىسىن سالۋ دا اياقتالدى. ءۋاليحانوۆتىڭ وتباسى وسى بەكىنىسكە كەلىپ قونىستاندى. قۇسمۇرىن كولىنەن الىس ەمەس جەردە ورماننىڭ ساياسىندا ءۋاليحانوۆتار «كۇنتيمەس» دەپ اتاعان كەلىستى جازدىق وردا سالىندى. شوقاننىڭ كارتاسىندا ول «ءبىزدىڭ ءۇي» دەپ جازىلعان. وندا شىڭعىس ءوزىنىڭ بارلىق ورىس دوستارىن جينادى، وندا ونىمەن عالىمدار، جۋرناليستەر جانە كوپتەگەن ينجەنەرلەر اڭگىمە-دۇكەن قۇردى.

شىڭعىس قۇسمۇرىندا جيىرما جىل تۇردى. بۇل جەردە ول ۇلكەن وتباسىنا اينالدى. ونىڭ جەتى ۇلى مەن بەس قىزى بولدى، وسىلاردىڭ ىشىندە تەك ساقىپكەرەي (قوزىكە) مەن ءاپيا جانە ەڭ كىشىلەرى نۇرمۇحاممەد (كوكىش) قانا سىرىمبەتتە تۋدى، ۇلكەن بالالاردىڭ ءبارى امانقاراعاي مەن قۇسمۇرىندا تۋدى. قۇسمۇرىن شىڭعىستىڭ ەكىنشى وتانىنا اينالدى.

1853 جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرنا-تورىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا پاتشا ۇكىمەتى قۇس-مۇرىن وكرۋگتىك پريكازىن تاراتۋ جانە «ونىڭ قۇرامىنداعى بەس بولىستى كوكشەتاۋ وكرۋگىنە قوسۋ»*6 تۋرالى وكىم شىعاردى. ول بۇيرىقتا: «تاراتىلعان قۇسمۇرىن پريكازىنىڭ ورنىنا اتباسار ستانيتساسى ورنالاسقان جەردەن اتباسار وكرۋگتىك پريكازى دەپ اتالاتىن جاڭا وكرۋگتىك پريكاز اشىلسىن»*7 دەلىنگەن.

ءسويتىپ قۇسمۇرىننىڭ ورنىنا ەسىل وزەنىنىڭ بويىنداعى - اقمولا پريكازىنىڭ سولتۇستىك-باتىس جاعىنداعى اتباسار ەلدى مەكەنى جاڭا اكىمشىلىك ورتالىعىنا اينالدى. شىڭعىس وتباسىمەن بىرگە 1853 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا كوپ جىل تۇرىپ، باۋىر باسىپ قالعان وباعان وزەنىنىڭ جاعاسىنان كوشىپ، سىرىمبەتكە، اناسىنىڭ مەكە-نىنە قايتىپ ورالدى. شوقان ءۋاليحانوۆ بالالىق شاعىنىڭ كوبىن سول ارادا وتكىزدى.

ءۋاليحانوۆتاردىڭ اتا-بابالارىنان كەلە جاتقان مەكەنى مەن ءۇي-ىشىلىك جاعدايى 1865-1867 جىلدارى دالا كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە قازاقستاندى زەرتتەۋ جۇمىستارىنا قاتىسقان باس شتابتىڭ وفيتسەرى ا. ك. گەينستىڭ جازبالارىندا تولىق سيپاتتالعان: «شىڭعىستىڭ قىستاۋى بۇل ارادان ون شاقىرىمداي جەردە. ونىڭ مەكەنىن قالىڭ قاراعايلى اسەم ەكى تاۋ قورشاپ تۇردى; تاستاقتى ءبىر قىرقادان اسىپ، ىلديعا قاراي تۇسكەنىمىزدە بىزدەگى ورتاشا پومەششيكتەردىڭ داستۇرىندە سالىنعان بىرنەشە ءۇي مەن ولاردىڭ ورتاسىندا تۇرعان مەشىتتى كوزىمىز شالدى. شىڭعىس پەن ايەلى ەكەۋى تۇراتىن ءۇيدىڭ جيھازى پومەششيكتەر ءۇيىنىڭ جيھازىنا ۇقسايدى. زالدا ون ەكى پەساعا دەيىن وينايتىن ورگان; ارالىق قابىرعادا اينالار; حرۋستال سالپىنشاقتى قولا ۇلكەن شىراعدان; سونداي برا; جۇقا، بىراق كەڭ اگرامانتپەن تىگىلگەن شاعىن جىبەك پەردەلەر. قوناق بولمەسىندە گاردنەر نەمەسە كورنيلوۆ ۆازالارىنىڭ ورنىنا قىتاي ۆازالارى قويىلعان; ستول ۇستىندە شام، ديۆان جانە ت. ب. ەدەنگە تاشكەنت جانە پارسى كىلەمدەرى توسەلگەن، جيھازدارعا جولبارىس، بارىس، ايۋ تەرىلەرى جابىلعان. جالپى اسەر سۇيسىنەرلىك»*8.

شىڭعىس سىرىمبەتتە قىستا عانا تۇرىپ، جازدى جايلاۋدا وتكىزگەن. جازعى دەمالىسقا كەلگەن كەزدەرىندە كەيدە شوقان مەن گ. ن. پوتانين دە شىڭعىسپەن بىرگە كوشىپ جۇرگەن. XIX عاسىردىڭ 50-60 جىلدارىندا شىڭعىستىڭ جاز جايلاۋى سىرىمبەتتەن الىس، ەسىل وزەنىنىڭ جوعارعى جاعىندا، قازىرگى اتباسار دالاسىندا بولعان. گ. ن. ءپوتانيننىڭ سۋرەتتەۋى بويىنشا شىڭعىستىڭ بەلگىلى جايلاۋلارى - قۇلاايعىر، قالماقكول، سالقىنكول جانە توقتى. كەيىننەن كوشىپ-قونۋ اۋماعى تارىلىپ، شىڭعىس جاز مەزگىلىن سىرىمبەتكە جاقىن، قازان اۋدانىنداعى ساۋمالكول (ايىرتاۋ), كۇيگەنكول، اقجار مەكەندەرىندە وتكىزگەن. XIX عاسىردىڭ اياعىنا قاراي ءۋاليحانوۆتاردىڭ وتباسى جايلاۋعا كوشۋدى دوعارىپ، سىرىمبەت توڭىرەگىندە ءومىر سۇرگەن.

شىڭعىس تۋرالى كوپتەگەن مۇراعاتتىق جانە ادەبي دەرەكتەردە مالىمەتتەر ساقتالعان، ولاردا ول سول داۋىردەگى قازاق قوعامى تۇرمىسىنىڭ، ادەپ-عۇرىپتارىنىن، ەكونوميكاسى مەن ساياسي ءومىرىنىڭ بىلگىرى رەتىندە سيپاتتالادى. شىڭعىس ءوز زامانىنىڭ مادەنيەتتى جانە ءبىلىمدى ادامى بولعان، عىلىم مەن ادەبيەتتى، ونەردى باعالاي بىلگەن.

شىڭعىس سولتۇستىك قازاقستانعا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە كەلگەن عالىمدارعا جان-جاقتى كومەكتەستى. عىلىمي مەكەمەلەر مەن جەكەلەگەن عالىمدار ودان قازاقستان جونىندە جاڭا مالىمەتتەر الۋ ءۇشىن ءوتىنىش جاساپ وتىرعان. ونداي كەزدەردە شىڭعىس ءوزىنىڭ بىلگەنىن جانە قولىنداعى باي ماتەريالداردى ءاردايىم زور ىقىلاسپەن ءبولىسىپ وتىرعان.

ول قازاقتاردىڭ اداتى جونىندە جازىپ جۇرگەن س. سوتنيكوۆكە، ي. ي. يبراگيموۆ پەن ا. ك. گەينسكە، ا. ك. كروحالەۆكە جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەرگە ءوزىنىڭ زاڭعا قاتىستى جانە ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرىمەن ءجيى كومەكتەسىپ تۇردى. عىلىمي مەكەمەلەر مەن جەكەلەگەن عالىمداردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا قازاق فولكلورى مەن ەتنوگرافياسى جايلى ماتەريالداردى جيناپ، ولاردى م. ۆ. لادىجەنسكيگە، ن. ف. كوستىلەتسكيگە، گ. ن. پوتانينگە، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى انتروپولوگيا جانە ەتنوگرافيا قوعامىنا تابىس ەتتى. شوقاننىڭ ۇستازى ن. ف. كوستىلەتسكي 1852 جىلى پروفەسسور ي. ن. بەرەزينگە جولداعان حاتتارىنىڭ بىرىندە: «ءسىزدى بۇل ءتىزىم ورتا ءجۇزدىڭ سوڭعى حانى، ءۋاليدىڭ بالاسى، قۇسمۇرىن پريكازىنىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىس قايتىس بولعان تانىستارىمنىڭ بىرىنە تابىس ەتكەن «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» حالىق پوەماسىنىڭ مازمۇنىمەن تانىستىرعىم كەلەدى»*9.

شىڭعىستى شوقاننىڭ اكەسى جانە ورىس عىلىمى مەن اعارتۋ ءىسىنىڭ قازاق دالاسىنداعى جاقتاۋشىسى رەتىندە، ماسكەۋ مەن پەتەربوردا، اسىرەسە گەوگرافيالىق جانە انتروپولوگيالىق قوعامداردا جاقسى بىلگەن. بۇل قوعامدارعا ول قازاقتاردىڭ ومىرىنەن الىنعان سيرەك كەزدەسەتىن ەتنوگرافيالىق جادىگەرلەر جيناعان. ورتا ازيا رەسەيگە قوسىلعاننان كەيىن، ماسكەۋدە ۇيىمداستىرىلعان ونەركاسىپ كورمەسىنە ول كوپ دەرەكتەر بەردى. ونىڭ ەتنوگرافيالىق كوللەكتسيا ءۇشىن پروفەسسور ۆ. ۆ. گريگورەۆتىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جيناعان جەكەلەگەن زاتتارى بۇگىندە پەتەربوردىڭ، ماسكەۋ مەن گامبۋرگتىڭ مۋزەيلەرىندە ساقتاۋلى تۇر.

شىڭعىستىڭ جاڭاشىلدىققا ۇمتىلىسى، اسىرە-سە وتستاۆكاعا شىققاننان كەيىن ايقىن كورىنە ءتۇس-ءتى. بۇل «ءسىبىر سەپاراتيستەرى» ساياسي پروتسەسىنەن كەيىن بولعان وقيعالاردا بەلگىلى ءبىر كورىنىس تاپتى. 1865 جىلى شىڭعىسقا «ءسىبىر پاتريوتتارىنا» دەگەن ۇندەۋدىڭ ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىنا تارالۋىنا تىكەلەي قاتىسى بار دەگەن سىلتاۋمەن جانە ءۋاليحانوۆتاردىڭ دوستارى - گ. ن. پوتانين، ن. م. يادرينتسەۆ، ف. ن. ۋسوۆ جانە باسقالار تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى ساياسي ايىپ تاعىلدى. ومبى مۇراعاتىندا «سۇلتان پولكوۆنيك شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ ۇكىمەتكە قارسى قىلمىستىق ويلارى تۋرالى» دەگەن اتپەن ءىس ساقتالعان*10.

شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ شوقاننان باسقا ورىسشا وقىپ، ءبىلىم العان تاعى دا بىرنەشە دارىندى بالاسى بولدى. شوقاننىڭ باۋىرلارىنىڭ اراسىندا ەڭ قابىلەتتىسى جاستاي دۇنيەدەن وتكەن ساقىپكەرەي (قوزىكە) ەدى. ونەردى باعالاي بىلگەن شوقان ءۋاليحانوۆ اۋىلعا كەلگەن كەزدەرىندە دارىندى اقىن، ءارى كومپوزيتور ءىنىسى ونى اندەرىمەن ريزا قىلىپ، قۋانتىپ جۇرگەن. قوزىكە حالىق كومپوزيتورى اقان سەرىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا بولعان، ونىمەن بىرگە رومانتيكالىق سارىندا بىرقاتار ءان-اۋەن شىعارعان*11. ول شىعارعان اندەردىڭ ىشىندە كەڭ تارالعاندارى - «اي كوكەك»، «توپاي كوك»، «سىرىمبەت» جانە «كوكەنىڭ اماناتى». سوڭعى ءان سۇيىكتى اعاسى شوقان ۋاليحانوۆقا ارنالعان.

شوقاننىڭ تاعى ءبىر باۋىرى ماقى (ماقاجان) ءۋاليحانوۆ (1844-1923 جج.) سۋرەتشى بولعان. ول پەتەربورداعى مىلقاۋلار مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ، كەيىن ءتۇرلى عىلىمي مەكەمەلەر مەن كىتاپحانالاردا سۋرەتشى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. شوقان باۋىرىنىڭ دارىنىنا نازار اۋدارىپ، ماقىعا كوركەمونەر اكادەمياسىنىڭ شەبەرحاناسىنا ورنالاسۋعا كومەك كورسەتەدى. ول سول جەردە سۋرەت سالۋ ونەرىمەن شۇعىلدانادى. ماقى پەتەربوردا 11 جىل تۇرعان*12. تۋعان ەلگە قايتىپ ورالعاننان سوڭ قوعامدىق جۇمىستارمەن اينالىسىپ، قىلقالامىن قولىنا سيرەك الادى. شوقان ءۋاليحانوۆ ارقىلى ماقى پەتەربور مەن ومبىداعى كوپتەگەن عالىمدارمەن، قوعام قايراتكەرلەرىمەن تانىسادى. ماقىنى وتە جاقسى بىلگەن گ. ن. پوتانين بىلاي دەپ جازادى: «كوكشەتاۋدان شىعىپ، ءۋاليحانوۆتاردىڭ اۋىلىن ىزدەپ كەلە جاتىپ مەن قازىرگى كوزى ءتىرى اعايىندى تورتەۋىنىڭ بىرىمەن وتە اشىق بايلانىستا بولۋىم كەرەك بولسا، ول ارينە ماقى بولار ەدى دەپ ويلادىم». گ. ن. ءپوتانيننىڭ ايتۋى بويىنشا، ماقى شوقان ارقىلى قابىلداعان ورىس حالقى مەن مادەنيەتىنە دەگەن كەرەمەت قۇشتارلىعىن ساقتاپ قالعان*13.

شىڭعىستىڭ وزگە ۇلدارىنىڭ ىشىنەن ماحمۇت ءۋاليحانوۆتى (1848-1918 جىلدارى) اتاپ وتكەن ءجون. ول شوقاننىڭ كۇشتى ىقپالىندا بولىپ، بالا كەزىنەن ورىس جانە باتىس-ەۋروپا كلاسسيكتەرىن وقۋعا قۇمارتتى.

ماحمۇت تا اعالارى سياقتى جاس كەزىنەن ورىس عالىمدارىمەن، جازۋشىلارىمەن جانە ينجەنەرلەرىمەن ارالاستى. ولارمەن دوستىق قارىم-قاتىناسىن ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىن ۇزگەن ەمەس. وعان گەوگرافيالىق قوعامنىڭ باتىس ءسىبىر بولىمشەسىنەن عالىمدار ءجيى كەلىپ تۇردى، كەيدە پەتەربوردان دا كەلەتىن. ول 1908 جىلى ن. پاۆلوۆا ارقىلى پەتەربوردىڭ قوعامدىق كىتاپحاناسىنا (قازىرگى م. ە. سالتىكوۆ ششەدرين اتىنداعى مەملەكەتتىك قوعامدىق كىتاپحانا) ف. م. دوستوەۆسكيدىڭ شوقانعا 1856 جىلى سەمەيدە جازعان حاتىن بەرىپ جىبەردى.

بولاشاق عالىم جانە اعارتۋشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋىپ-وسكەن وتباسى، مىنە، وسىنداي ەدى.

***

شوقان ءۋاليحانوۆ (تولىق ەسىمى - مۇحاممەد-حانافيا، ال شوقان - اناسىنىڭ ەركەلەتىپ قويعان اتى) 1835 جىلدىڭ قاراشا ايىندا قۇسمۇرىن بەكىنىسىندە تۋعان. بۇل دەرەكتىڭ راستىعىن كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مۇراعاتىنداعى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قىزمەتى جونىندەگى فورمۋليارلىق ءتىزىم دالەلدەيدى*14.

شوقان بالالىق شاعىن اۋەلى قۇسمۇرىندا، سودان كەيىن اتا-بابالارىنىڭ مەكەنى بولعان سىرىمبەتتە وتكىزدى. بۇل تاريحي اڭىزدارعا باي سولتۇستىك قازاقستانداعى كوركەم جەرلەر شوقاننىڭ بالالىق شاعىن جانە ءجاسوسپىرىم كەزىندە سالعان سۋرەتتەرىندە بەينەلەنگەن. ءالى تىپتەن جاس شوقان قازاق حالىق ەپوستارىن العاش قۇسمۇرىندا جازىپ العان.

ءۋاليحانوۆتاردىڭ ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا، شوقان وتە شيراق، ءارى اقىلدى بالا بولعان. ونىڭ بالالىق شاعى دالادا، ءوزىنىڭ ەرلىككە تولى وتكەنى جايلى كوپتەگەن اڭىزداردى ساقتاعان حالىقتىڭ اراسىندا ءوتتى. العىر بالا جاستايىنان تاريحي اڭىزدارعا قۇلاق قويىپ، حالىق اراسىنان شىققان ادامدارمەن ارالاسۋعا، ءان-جىر جانە قاراپايىم ادامداردىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭداۋعا قۇشتار بولدى. شوقاننىڭ رۋحاني بايلىعىنىڭ باستى بەلگىلەرى بالا كەزىندە-اق بىلىنە باستالدى. ول ەرتە ەسەيىپ، ۇلكەندەرشە ويلايتىن بولدى.

بالا شوقاننىڭ رۋحاني جاعىنان وسۋىنە اجەسى ايعانىم ۇلكەن اسەر ەتتى. تۋمىسىنان سەزىمتال، دارىندى بالاعا اجەسى ءبىلىم مەن حالىق دانالىعىنىڭ سارقىلماس كوزى بولدى. ول شوقانعا قازاقتىڭ ەجەلگى اڭىزدارى مەن حيكايالارىن قىزىقتى ەتىپ اڭگىمەلەپ، كۇنى كەشە ءوزى قاتىسقان تاريحي وقيعالاردى ەسكە الىپ وتىردى. حالىقتىڭ وزىق داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن بويىنا سىڭىرگەن اجەسىنىڭ جارقىن بەينەسىن شوقان ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇمىتپاي ەستە ساقتادى.

شوقان اۋەلى قۇسمۇرىنداعى جەكە قازاق مەكتەبىندە وقىدى. مۇندا ول ارابشا حات تانىپ، قارىنداشپەن سۋرەت سالۋدى ۇيرەندى. ادەتتە بۇل مەكتەپتە قىپشاق جانە شاعاتاي تىلدەرىندەگى ورتاعاسىرلىق ادەبي مۇرالاردى وقۋمەن، اۋىزەكى اراب جانە پارسى سوزدەرىن بىلۋمەن جاتتىعىپ، شىعىس اقىندارىنىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقۋمەن اينالىساتىن.

ءداستۇر بويىنشا سۇلتاننىڭ بالالارىنا بىرنەشە شىعىس تىلدەرىن ۇيرەنۋ، ياعني «جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىلۋ» مىندەت بولاتىن. بۇل ءداستۇر ول كەزدە ءالى ساقتالىپ تۇردى، سوندىقتان شوقان، مۇراعات ماتەريالدارىنان اڭعارىلعانداي، شىعىس تىلدەرىمەن اينالىسىپ، اۋەلى اراب جازۋىن، كەيىننەن ۇيعىر جازۋىن دا جاقسى مەڭگەردى.

شوقاننىڭ بالا كەزىندە قۇمارتقان ونەرىنىڭ ءبىرى سۋرەت سالۋ ەدى. بۇل ونەردى ول قۇسمۇرىن بەكىنىسىندەگى ءۋاليحانوۆتاردىڭ ۇيىندە ۇزاق ۋاقىت تۇرعان ورىستىڭ سۋرەتشى-توپوگروفتارى مەن گەودەزيستەرىنەن ۇيرەندى. ونىڭ ۇستىنە ءۋاليحانوۆتاردىڭ اۋىلىندا ءجيى قوناق بولىپ جۇرگەن ورىس عالىمدارى، ينجەنەرلەر مەن ءبىلىمدى وفيتسەرلەر قابىلەتتى بالانى ونەر مەن ادەبيەتكە قۇشتارلاندىرا ءتۇستى.

جاس شوقانعا سۇڭقارمەن اڭ اۋلاۋ ۇلكەن ءلاززات سىيلادى. شوقان دالادا ۇزاق جۇرەتىن. ونى شەكسىز دە شەتسىز كەڭ دالا، جاسىل ورمان، وزەن القابىنىڭ توعايلارى مەن بيىك جارتاستار وزىنە تارتتى، ول تۋعان ەلىنىڭ سۇلۋ تابيعاتىنان ءلاززات الاتىن. وسىنداي ساياحاتتار شوقاندى تۋعان ولكەسىمەن ەتەنە ەتتى. بالا كەزىندە-اق ول اقمولا مەن باياناۋىل جەرلەرىن ارالاپ، باياناۋىل تاۋىنىڭ ماڭىنداعى ناعاشىلارىنا ءجيى قوناق بوپ ءجۇردى. بۇل ساپارلارىنان العان اسەرلەر كوپكە دەيىن ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ەسىنەن كەتپەدى. كادەت كورپۋسىنىڭ تاربيەلەنۋشىسى بولا ءجۇرىپ ول دوسى گ. ن. پوتانينگە سول جەرلەر جايلى ەستەلىكتەردى اڭگىمەلەپ بەرەتىن*15.

شوقان ءۋاليحانوۆ ەرتە جاستان قازاقتىڭ حالىق پوەزياسىنا قاتتى قۇمارتىپ، ونىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىن جازىپ الىپ، اتا-اناسىنا وقىپ بەرىپ ءجۇردى. بالا كەزدىڭ وزىندە-اق ول «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ» جانە «ەركوكشە» حالىق پوەمالارىنىڭ ءتۇرلى ۇلگىلەرىن جازىپ الىپ، كەيىن ولاردى ۇستازى ن. ف. كوستىلەتسكيگە تابىس ەتتى.

ونىڭ وتباسىندا ءجيى قوناق بولاتىن قازاق انشىلەرى مەن جىرشىلارى شوقاننىڭ حالىق پوەزياسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتۋعا كوپ اسەر ەتتى.

شوقان شىعىستىڭ باسقا دا حالىقتارىنىڭ پوەزياسىمەن شۇعىلداندى. اۋىلدا جۇرگەن كەزىنىڭ وزىندە ول شىعىس ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ ولەڭدەرىن وقۋدان باس كوتەرگەن ەمەس. شوقان ءوزى جازعانداي، شىعىس پوەزياسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ءومىر بويى ساقتاپ قالدى. «شوقان اقىنجاندى جانە شىعىستىق كەيىپتەگى ادام ەدى، - دەپ جازدى شوقاننىڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى، بەلگىلى پۋبليتسيست ن. م. يادرينتسەۆ*16, - وعان اراب ولەڭدەرى قاتتى ۇنايتىن جانە ول ۇستازى كوستىلەتسكيمەن بىرگە سول ولەڭدەرمەن ماساتتانىپ وتىراتىن».

شوقاننىڭ عىلىمعا قىزىعۋشىلىعىن قالىپتاستىرۋدا، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اكەسىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ورىس زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن بايلانىستا بولۋى كوپ اسەر ەتتى. شىڭعىستىڭ اۋىلىندا اكادەميك ا. ي. شرەنك، ءسىبىر قازاقتارىنىڭ وبلىستىق باسقارماسىندا قىزمەت ىستەگەن دەكابريستەر س. م. سەمەنوۆ، ۆ. ي. شتەينگەل، ن. ۆ. باسارگين، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى س. سوتنيكوۆ، ن. ف. كوستىلەتسكي، ت. سەيفۋللين سياقتى كوپتەگەن جوعارى ءبىلىمدى ادامدار بولدى*17.

قازاقستاندى زەرتتەپ جۇرگەن ورىس عالىمدارى ءۇشىن ءتۇرلى ماتەريالدار جيناپ، ولاردى دايىنداۋعا شىڭعىس كەيدە بالاسىن دا قاتىستىرىپ وتىردى.

شىڭعىسقا قازاقتىڭ حالىق پوەزياسى مەن ەرتەگىلەرىنىڭ، اڭىز-اڭگى-مەلەرىنىڭ نۇسقالارىن جيناۋ جونىندە دەكابريست ۆ. ي. شتەينگەلدىڭ سول ۋاقىتتا شەكارالىق كوميسسيانىڭ باستىعى پولكوۆنيك م. ۆ. لا-دىجەنسكيدىڭ اتىنان جازعان حاتى بۇگىنگە دەيىن جەتكەن.

شىڭعىس م. ۆ. لادىجەنسكيدىڭ ءوتىنىشىن ورىنداي وتىرىپ، ۇيىنە ۇزدىك اقىندار مەن جىرشىلاردى تالاي رەت شاقىرىپ، شوقاننىڭ كومەگىمەن قازاقتىڭ اندەرى مەن اڭىزدارىن جازدىرىپ الىپ، ولاردى ودان سوڭ ومبىعا جىبەرىپ وتىرعان*18.

***

شوقاننىڭ بىلمەككە قۇشتارلىعى بارعان سايىن كۇشەيە ءتۇستى. ول ۇلكەن قالادا وقۋدى ارماندايدى. شىڭعىس بالاسىن جاقسى ءبىلىم الاتىن وقۋ ورنىنا بەرگىسى كەلەدى.

1847 جىلدىڭ كۇزىندە اكەسى 12 جاسار شوقاندى ومبىعا وقۋعا اكەلدى. شىڭعىستىڭ ورىس دوستارى وعان بالاسىن ءسىبىردىڭ سول كەزدەگى ەڭ جاقسى وقۋ ورنى دەپ سانالعان ءسىبىر كادەت كورپۋسىنا وقۋعا تۇسىرۋگە كومەكتەستى.

ۇلكەن قالا، بايتاق ولكەنىڭ ورتالىعى اۋىلدان جاڭا كەلگەن قابىلەتتى بالاعا كۇشتى اسەر ەتەدى. شوقان ۇلكەن سۇيىسپەنشىلىكپەن ومبىنىڭ كورىنىستەرىن قارىنداشپەن سالا باستادى. «ورىستىڭ قالاسى بالانى تاڭقالدىرىپ، ول قارىنداشپەن قالا كورىنىستەرىنىڭ ءبىرىن سالدى»، - دەپ ەسكە الادى گ. ن. پوتانين*19.

شوقاننىڭ كادەت كورپۋسىنداعى وقۋ جىلدارى - بۇل نيكولاەۆ رەاكتسياسىنىڭ جىلدارى جانە سونىمەن قاتار فەودالدىق-باسىبايلىق قۇرىلىسقا قارسى قوعامدىق-ساياسي كۇرەستىڭ كۇشەيگەن جىلدارى. رەسەي بۇل كەزدە زور تاريحي وقيعالاردىڭ قارساڭىندا تۇرعان بولاتىن. پاتشالىق قۇرىلىسقا قارسى ازاتتىق كۇرەستىڭ جاڭعىرىعى، پەتراشەۆسكيشىلدەر جايلى حابارلار سامودەرجاۆيەگە قارسى كۇرەسكە شاقىرعان ۆ. گ. بەلين-سكيدىڭ ن. ۆ. گوگولگە جازعان حاتى ەلدىڭ شالعاي ايماقتارىنا دا جەتىپ جاتقاندى.

بەلينسكي مەن گەرتسەننىڭ الدىڭعى قاتارلى رەۆوليۋتسيالىق-دەموكراتيالىق يدەيالارى ءبۇ-كىل رەسەيگە بەلگىلى بولدى، ورىس قوعامىنىڭ ماڭدايالدى وكىلدەرىنىڭ اقىل-ويىنا وزگەرىستەر ەنگىزدى، ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ دامۋىنا بارىنشا ىقپالىن تيگىزدى. ۆ. گ. بەلينسكي مەن ا. ي. گەرتسەننىڭ يدەيالارى ءسىبىر مەن قيانداعى قازاقستانعا، سول كەزدە شوقان ءۋاليحانوۆ وقىپ جۇرگەن ءسىبىر كادەت كورپۋسىنا دا جەتەدى.

ءسىبىر كادەت كورپۋسى 1845 جىلى ءسىبىر شەپتىك كازاكتارىنىڭ اسكەري ۋچيليششەسى نەگىزىندە قۇرىلىپ، سول كەزدەگى ەڭ جاقسى وقۋ ورىن-دارىنىڭ ءبىرى دەپ سانالدى. دەكابريست ي. زا-ءۆاليشيننىڭ بەرگەن باعاسى بويىنشا ول «وقۋ-اعارتۋ مەن ءپاتريوتيزمنىڭ ورداسى بولدى». ن. گ. چەرنىشەۆسكيدىڭ دوسى، كورپۋستا ءدارىس بەرگەن ۆ. پ. لوبودوۆسكي ءسىبىر كادەت كورپۋسىن «اسكەري جانە جالپى ءبىلىم بەرۋدىڭ العاشقى ورداسى» دەگەن ەدى. بۇل وقۋ ورنىنىڭ مادەني ماڭىزىن ءدال باعالاۋ وتە قيىن. اسا كورنەكتى قوعام جانە اسكەري قايراتكەرلەر، عالىمدار مەن پۋبليتسيستەر وسىندا تاربيەلەنىپ شىقتى. ولاردىڭ كەيبىرى وزدەرىنىڭ گەوگرافيالىق جانە عىلىمي جاڭالىقتارىمەن ايگىلى بولدى. ءسىبىردى جەتىك بىلەتىن، كەيىننەن اعارتۋشى عالىم، سىبىردەگى تۇڭعىش جەكەمەنشىك باسپا ورگانى «امۋر» گازەتىن شىعارۋشى ءارى رەداكتور بولعان ۆ. ي. ۆاگين وسى كورپۋستا وقىدى. ول ءوزىنىڭ كورپۋستاعى وقۋى جايلى قىزىقتى ەستەلىكتەر قالدىردى.

ومبى كادەت كورپۋسىندا كەيىننەن اسا كورنەك-ءتى ساياحاتشى جانە ءسىبىر، قازاقستان، موڭعوليا مەن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋشى گ. ن. پوتا-نين وقىدى. ءسىبىر كادەت كورپۋسىمەن XIX عاسىرداعى الدىڭعى قاتارلى ورىس قوعامدىق ويشىلدارىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، قازاقستان مەن ءسىبىر حالىقتارىن زەرتتەۋشى، پۋبليتسيست ن. م. يادرينتسەۆتىڭ ەسىمى دە بايلانىستى. ءسىبىر كادەت كورپۋسىنىڭ اسا كورنەكتى تۇلەكتەرىنىڭ قاتارىنا شوقان ءۋاليحانوۆ پەن گ. ن. ءپوتانيننىڭ دوسى، كەيىننەن اتاقتى عالىم-ستاتيست جانە پۋبليتسيست بولعان ن. ف. اننەنسكي دە جاتادى. كورپۋستاعى وقۋ ونىڭ كوپتەگەن شاكىرتتەرىنە، سونىڭ ىشىندە شوقان ۋاليحانوۆقا ۇلكەن يگى ىقپال ەتتى.

كادەت كورپۋسى جان-جاقتى جانە تەرەڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورنى بولدى. كورپۋستىڭ وقۋ باعدارلاماسىندا اسكەري پاندەرمەن بىرگە جالپى گەوگرافيا، رەسەي گەوگرافياسى، جالپى تاريح پەن رەسەي تاريحى، ورىس جانە باتىس ەۋروپا ادەبيەتى، فيلوسوفيا نەگىزدەرى، بوتانيكا، زوولوگيا، فيزيكا، ماتەماتيكا، گەودەزيا، ارحيتەكتۋرانىڭ باستى نەگىزىندەگى قۇرىلىس ونەرى جانە جاراتىلىس تاريحىنىڭ جالپى تۇسىنىكتەرى، سونىمەن قاتار سىزۋ مەن سۋرەت ساباعى، كالليگرافيا جۇرگىزىلىپ، ورىس، فرانتسۋز جانە نەمىس تىلدەرى وقىتىلدى. وعان قوسا كورپۋستا شىعىس تىلدەرىنىڭ ارنايى سىنىبى دا بار ەدى*20. بۇل سىنىپتا تۇرىك، موڭعول، اراب، پارسى تىلدەرى وقىتىلدى.

كادەت كورپۋسى سەگىزجىلدىق وقۋ ورنى ەدى. وندا ەكى دايارلاۋ سىنىبى، بەس نەگىزگى جانە التىنشى - ارناۋلى سىنىپ بولدى. سوڭعى سىنىپتا اسكەري عىلىمدار (تاكتيكا، ارتيللەريا، دالالىق فورتيفيكاتسيا) جانە اۋىلشارۋاشىلىق عىلىمىنىڭ نەگىزدەرى وقىتىلدى*21. دايارلاۋ سىنىپتارىندا شاكىرتتەر ورىس ءتىلى مەن اريفمەتيكا جانە سۋرەت ساباقتارىن وقىدى. نەگىزگى سىنىپتاردا شەت تىلدەرى، وعان قوسا شىعىس تىلدەرى: قازاق، تاتار، شاعاتاي تىلدەرى دە وقىپ-ۇيرەتىلدى. بۇل تىلدەردى ۇيرەتۋ ساباقتارى ءماتىن وقۋ، ءسوز جاتتاۋ، ولەڭدەر مەن اڭىز-ەرتەگىلەردى مانەرلەپ وقۋعا جاتتىقتىرۋ تاسىلدەرىنەن تۇردى. وقۋ باعدارلاماسىن اياقتاعاندا شاكىرتتەر بۇل تىلدەردى ءتاۋىر يگەرىپ، ەركىن سويلەپ، تۇسىنىسە الاتىن.

تاريح، گەوگرافيا جانە ادەبيەتتەن باعدارلاما كوپ نارسەنى قامتىدى. باستاۋىش سىنىپتاردان-اق كادەتتەر ەجەلگى زامان تاريحىن، ەۋروپا گەوگرافياسىن ءوتتى. ءتورتىنشى جانە بەسىنشى سىنىپتاردا ادەبيەت تەورياسى، ورىس جانە باتىس ەۋروپا ادەبيەتتەرىنىڭ تاريحى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحى مەن گەوگرافياسى وقىتىلدى. گەوگرافياعا ءپان رەتىندە ەنتوگرافيا مەن انتروپولوگيا، ادامزات ناسىلدەرىن زەرتتەۋ، تىلدەردى توپتاستىرۋ، تۋىستاس تىلدەردى باستى توپتارعا ءبولۋ، حالىقتاردى ءدىني تۇسىنىكتەرىنە جانە ءومىر سالتىنا قاراي ءبولۋ ەنگىزىلدى.

ازيا ەلدەرىن (قىتاي، ءۇندىستان، اۋعانستان، يران) زەرتتەۋگە ۇلكەن ماڭىز بەرىلدى. مۇندا ازيا حالىقتارى، ولاردىڭ شىعۋ تاريحى، دىندەرى، تۇرمىس-سالتى; قىتاي يمپەرياسى، ونىڭ جەرى، قۇرىلىمى مەن باسقارىلۋى; قىتاي بيلىگىندەگى جانە ونىڭ قاناتى استىنداعى جەرلەر، تۇراننىڭ گەوگرافيالىق جانە ساياسي تۇرعىدان ءبولىنۋى; بۇقارا، قوقان، حيۋا مەن قۇندىز حاندىقتارى; شىعىس ءۇندىستان مەن ارابيا مەملەكەتتەرى قارالدى*22.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ گەوگرافياسى جونىندەگى وقۋ باعدارلاماسى دا كەڭ كولەمدى بولدى. ول ەكونوميكالىق گەوگرافيا، ستاتيستيكا باعدارىندا وقىپ ۇيرەتىلدى جانە رەسەيدىڭ ونەركاسىبى مەن اۋىلشارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىن قامتىدى.

قازاقستان گەوگرافياسىنا زور كوڭىل ءبولىندى، الايدا، ونىڭ تابيعي بايلىقتارىن زەرتتەپ، يگەرۋ ماقساتىندا ەمەس، اسكەري-ستراتەگيالىق تۇرعىدا قارالدى. وندا «قىرعىز دالاسىنىڭ شەكارالارى، جەرى، جەر سيپاتى، وزەندەر مەن كولدەر; سۋدىڭ ەرەكشەلىكتەرى، قاتىناس جولدارى، كەرۋەندەر جۇرەتىن تاۋ جولدارى; شۇيگىن القاپتار، اۋا رايى جانە تابيعي بايلىق ماسەلەلەرى وقىتىلدى. قىرعىزداردىڭ سانى، تەگى، ءتىلى مەن ءدىنى، بوداندىقتىڭ باستالۋى، حاندىق وكىمەت بيلىگىنىڭ جويىلۋ كەزەڭى، بوكەي ورداسىنىڭ پايدا بولۋى; سول كەزدەگى وردالاردىڭ سانى جانە گەوگرافيالىق ورنالاسۋى; بوكەي، ورىنبور، ءسىبىر قىرعىزدارىن باسقارۋ جانە سوڭعىلارىنىڭ ىشكى قۇرىلىمى; رەسەيدىڭ ۇلى ءجۇزدى قاراۋىنا الۋى; قىرعىز دالاسىنداعى بەكىنىس ورىندارى جانە تاماشا ستانيتسالار*23.

قولدانبالى عىلىمدار سالاسىنان سىزبا گەومەتريا، توپوگرافيالىق سىزۋ جانە ساۋلەت ونەرى مەيلىنشە كەڭىنەن ءسوز بولدى. سوڭعىسى ورىنبورداعى نەپليۋەۆ كادەت كورپۋسىنىڭ ازاماتتىق ساۋلەت ونەرى باعدارلاماسى بويىنشا وقىتىلدى. وقۋ باعدارلاماسى ساۋلەت ونەرى جانە ونى قۇرايتىن ەلەمەنتتەر جايلى كىرىسپە دارىستەردى قامتىدى.

شاكىرتتەر دارىستەر تىڭداۋمەن قاتار، قۇ-رىلىستاردا تاجىريبەدەن وتۋگە، سالىنىپ جات-قان ءۇي-جايلاردىڭ جوسپارلارىن بەلگىلەۋمەن، ىرگەتاستاردى تۇزەتۋمەن اينالىسۋعا ءتيىس بول-دى*24.

ومبى كادەت كورپۋسىندا وقىلعان وسى كولەمدى كۋرستاردان كورىنىپ تۇرعانداي، ول ادەتتەگى ورتا ءبىلىم وقۋ ورىندارىنان كوش ىلگەرى تۇردى. ول شىن مانىندە عىلىم ورداسى بولدى. ونىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا تەك ارناۋلى جوعارى وقۋ ورىندارىندا عانا وقىلاتىن پاندەر (ساۋلەت ونەرى، سىزبا گەومەتريا، توپوگرافيالىق سىزۋ جانە باسقالار) ەنگىزىلدى. كورپۋس رەسەيدىڭ شەت ايماقتارى ءزارۋ بولىپ وتىرعان جوعارى بىلىكتى جانە جان-جاقتى ءبىلىمدى ادامدار دايارلاۋدى جۇزەگە اسىردى.

باعدارلاماداعى وقۋ پاندەرىنە قوسىمشا رەتىندە ءان، گيمناستيكا، ءجۇزۋ، بي، سەمسەرلەسۋ جانە شاباندوزدىق ونەرى ەنگىزىلدى. سىنىپتان تىس ۋاقىتتا كادەتتەر اسكەري تاكتيكامەن اينالىسۋعا ءتيىس بولدى. جازعى لاگەر ماۋسىمىندا ولار ءتۇرلى ۇرىس تاسىلدەرىن، توپوگرافيالىق سۋرەتكە ءتۇسىرۋدى، ساپەرلىك جانە اسكەري-لابوراتوريالىق جۇمىستاردى، اتىسۋدى ۇيرەندى.

ىشكى تۇرمىس ءتارتىبى بويىنشا كادەت كورپۋسىندا تاربيەلەنۋشىلەر ەكى بولىمگە: روتا مەن ەسكادرونعا ءبولىندى. روتاعا ءىرى شەنەۋنىكتەر مەن جوعارى شەندى وفيتسەرلەردىڭ بالالارى ءبولىندى، ولار جەكە، ەرەكشە دورتۋارلارعا ورنالاستىرىلدى. ەسكادرون كازاكتاردىڭ بالالارىنان قۇرىلدى دا، دارەجەسى بويىنشا روتادان تومەن تۇردى. شوقان ەسكادرونعا جىبەرىلدى. روتا مەن ەسكادرون شاكىرتتەرى بولەك دورتۋارلاردا تۇرعانىمەن، سىنىپ ساباقتارى كەزىندە ءبىر جەرگە جينالاتىن.

سول كەزدەگى اسكەري وقۋ ورىندارىنىڭ باسقارۋشىسى گەنەرال-اديۋتانت يا. ي. روستوۆ-تسەۆتىڭ (1803-1860 جج.) بۇيرىق حاتى بويىنشا 1851 جىلدان باستاپ قازاق تاربيەلەنۋشىلەرگە كورپۋستا كەيبىر پاندەردى (ساياسي جانە جاڭا تاريح) وقىتۋ شەكتەلدى، ولار اسكەري عىلىمدار وقىتىلاتىن ارناۋلى سىنىپقا كوشپەي، كورپۋستى ءبىر جىل ەرتە بىتىرەتىن. يا. ي. روستوۆتسەۆ قازاق بالالارىن «استانالىق كورپۋستاردان جالپى ءتورتىنشى سىنىپ كۋرسىن بىتىرگەننەن كەيىن وفيتسەر بولىپ شىعاتىن» تاۋلىقتاردىڭ جاعدايىمەن تەڭەستىرۋدى ۇسىندى*25.

وسىدان سوڭ كورپۋستىڭ وقۋ باعدارلاماسىنىڭ جاڭا جوباسى جاسالدى.

ومبى كادەت كورپۋسى تاجىريبەلى پەداگوگ، جان-جاقتى ءبىلىمدى، سىنىپتار ينسپەكتورى، كەيىننەن ماسكەۋ كادەت كورپۋسىنىڭ باسشىسى بولعان ي. ۆ. جدان-پۋشكين ىرىكتەپ العان اسا بىلىكتى وقىتۋشىلار قۇرامىمەن ەرەكشەلەندى. وقىتۋشىلار مەن پروفەسسورلار اراسىندا ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم العان قابىلەتتى پەداگوگتار كوپ بولدى.

شوقان كادەت كورپۋسىنا كەلگەندە ورىس ءتىلىن جاقسى بىلمەيتىن*26, بىراق سيرەك كەزدەسەتىن قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا وسى قيىنشىلىقتى تەز جەڭىپ شىقتى. «شوقان تەز دامىدى، - دەپ ەسكە الادى ونىڭ مەكتەپتەس دوسى گ. ن. پوتانين، - ورىس جولداستارىن باسىپ وزىپ، وعان كوپ ادام نازار اۋداردى، ونىڭ قابىلەتتىلىگى سونداي، ءتىپتى وقۋعا تۇسپەستەن بۇرىن سۋرەت سالا باستاعان ەدى»*27.

ارادا ەكى-ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن-اق شوقان «تەك ءوز سىنىبىنىڭ الدى بولىپ قويماي، ءوزىنىڭ زەرەكتىگىمەن ەكى جىل جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىن دا باسىپ وزدى»*28.

ەكىنشى كۋرستان باستاپ شوقان مەن ونىڭ ۇس-تازدارى اراسىندا ەتەنە جاقىندىق جانە دوستىق قاتىناس ورنادى.

شوقاننىڭ دامۋىنا قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىن اياقتاعان جانە كورپۋستا ورىس ادەبيەتىنەن ساباق بەرەتىن ادەبيەتشى جانە شىعىستانۋشى ن. ف. كوستىلەتسسكي (1818-1867 جج.); وركەنيەتتەر تاريحىنان ساباق بەرەتىن، جەر اۋدارىلعان عالىم پ. ۆ. گونسەۆسكي; جاس كەزىندە ن. گ. چەرنىشەۆسكيمەن دوس بولعان جانە ونىڭ يدەيالارىن جاقتاۋشى ادەبيەتشى پ. ۆ. لوبودوۆسكي كوپ ىقپال ەتتى*29. ۆ. گ. بەلينسكي مەن ا. ي. گەرتسەننىڭ رەۆوليۋتسيا-دەموكراتيالىق يدەيالارىمەن تاربيەلەنگەن دەموكرات ورىس زيالىلارى ەدى.

مۇراعاتتاردا ن. ف. كوستىلەتسسكي مەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سول كەزدەگى اتاقتى شىعىستانۋشىلاردىڭ ءبىرى ي. ن. بەرەزينمەن بولعان عىلىمي جانە ادەبي بايلانىستاردىڭ ەرتەدەن باستالعانىن كورسەتەتىن ەپيستوليارلىق جانە قولجازبا ماتەريالدار ساقتالعان. ومبىدا ن. ف. كوستىلەتسسكيدىڭ قولىندا قازاق حالىق پوەزياسىنىڭ كوپتەپ جينالعان قولجازبالارى، سونىڭ ىشىندە وباعان ولكەسىندە ش. ءۋاليحانوۆ قاعاز بەتىنە ءتۇسىرتىپ، كەيىن شوقان ءوزى تابىس ەتكەن بەلگىلى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرىنىڭ بىرنەشە ۇلگىسى بۇل ادەبي بايلانىستى جانداندىرا ءتۇستى*30. قازاق حالىق ادەبيەتىنىڭ قازىناسىن عىلىمي ورتادا جىلدامىراق جاريا ەتۋ ءۇشىن ن. ف. كوستىلەتسسكي بۇل كوپ ماتەريالدى پەتەربورعا، پروفەسسور ي. ن. بەرەزينگە جىبەردى، سودان بەرى ولار عالىمنىڭ مۇراعاتىندا ساقتاۋلى*31.

ن. ف. كوستىلەتسكي جاس شوقاننىڭ ەڭ جاقسى ۇستازى بولدى. ولار ءبىراز جىل بويى زور سۇيىسپەنشىلىكپەن قازاقتىڭ حالىق ەپوسىن زەرتتەۋمەن شۇعىلداندى، ولاردىڭ وسى سالاداعى بىرلەسكەن جۇمىسى جەمىستى بولدى. ولار «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» پوەماسىنىڭ ەجەلگى اناعۇرلىم تولىق نۇسقاسىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ شىقتى.

1852 جىلى ن. ف. كوستىلەتسكي ارقىلى شوقان مەن ي. ن. بەرەزيننىڭ اراسىندا دوستىق بايلانىس ورنادى. ي. ن. بەرەزينگە حان جارلىقتارىندا كەزدەسەتىن كەيبىر تەرميندەردى تالداپ ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن كومەك قاجەت بولدى. بىراق ن. ف. كوستىلەتسكي ي. ن. بەرەزينگە: «توقتامىستىڭ جارلىعىنداعى» تالداۋعا مۇلدەم كەلمەيتىن كەيبىر سوزدەر جونىندە بار ىقىلاسىممەن كومەكتەسەيىن-اق دەسەم دە ءسىزدىڭ قاسىرەتىڭىزدى جەڭىلدەتۋگە شاراسىز بولىپ وتىرمىن»*32 دەپ جاۋاپ قايتارىپ، وعان بۇل ماسەلە تۋرالى شوقان ۋاليحانوۆپەن بايلانىسۋدى ۇسىندى.

ي. ن. بەرەزين مەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اراسىنداعى حات ارقىلى بايلانىس وسىلاي باستالعان ەدى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ي. ن. بەرەزينگە جازعان جاۋاپ حاتى بۇگىنگە دەيىن جەتىپ وتىر. بۇل حاتىندا شوقان ي. ن. بەرەزيننىڭ بارلىق سۇراقتارىنا تولىق جاۋاپ بەرەدى*33. شوقان: «توقتامىستىڭ جارلىعىنداعى» بۇگىندە تاتار تىلىندە قولدانىلمايتىن كەيبىر سوزدەردىڭ ماعىناسىن قىرعىز تىلىنەن ىزدەستىرۋ جونىندەگى ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزدى ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ۇستازىم ن. ف. كوستىلەتسكيدەن ەستىگەننەن كەيىن مەن قازاق قاريالارىنان سۇراستىرا ءجۇرىپ، ءبىزدىڭ تىلىمىزدەن ءبىرسىپىرا سوزدەر تاپتىم، ولاردى سىزگە جىبەرۋگە اسىق بوپ وتىرمىن»، - دەپ جازدى*34.

گ. ن. پوتانين كورسەتكەندەي، شوقاننىڭ تەز دامۋىنا ونىڭ جەكە باسىنىڭ ەرەسەن دارىندىلىعى مەن سول كەزدەگى كادەت كورپۋسىندا قازاق حالقىنىڭ جالعىز وكىلى رەتىندە وعان ەرەكشە نازار اۋدارىلۋى سەبەپ بولدى. شوقانعا تەك كورپۋستىڭ وقىتۋشىلارى ەمەس، سونىمەن قاتار ومبى زيالىلارىنىڭ كەيبىر كورنەكتى وكىلدەرى دە زەيىن قويدى. ادەتتە مەرەكەلەردە ونى ءۋاليحانوۆتاردىڭ وتباسىمەن دوستىق قاتىناستاعى ادامداردىڭ ءبىرى ۇيىنە قوناققا شاقىرۋشى ەدى. العاشقى وقۋ جىلدارىندا شوقان شىعىستانۋشى سوتنيكوۆتىڭ وتباسىندا بولىپ، كەيىن سۋرەت ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى پومەرانتسەۆتىڭ ۇيىنە بارىپ تۇردى. كورپۋستاعى سوڭعى جىلداردا ول ءبىلىمدى وفيتسەر ك. ك. گۋتكوۆسكيدىڭ وتباسىندا ءجيى قوناق بولدى. وسى بايلانىستاردىڭ ارقاسىندا شوقاننىڭ كەمەلدەنۋى تانىستىق شەڭبەرى ادەتتە كادەت كورپۋسىنان ءارى اسپايتىن قۇربى-قۇرداستارىنا قاراعاندا تەز بولدى. «ونىڭ كەمەلدەنۋىنە، - دەپ جازدى گ. ن. پوتانين، - جانە ونىڭ جالپى تاعدىرىندا گۋتكوۆسكيدىڭ جانە ونىڭ تۋىسى كاپۋستيندەر وتباسىنىڭ ماڭىزى زور بولدى...»*35.

ن. ف. كوستىلەتسكيدەن كەيىن ءۋاليحانوۆتىڭ وي-ءورىسىنىڭ كەڭەيۋىنە ىقپال جاساعان پەداگوگ، تاريح ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى، عىلىمي قىزمەتكە دايىندالىپ جۇرگەن اسا ءبىلىمدى ادام - گونسەۆسكي ەدى. ول كورپۋستا قوعامدىق قوزعالىستار تاريحى جونىندە ءدارىس وقىدى جانە «ونىڭ دارىستەرى، - دەيدى گ. ن. پوتانين، - بىزدەر ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولدى»*36.

كورپۋستىڭ وسىنداي ماڭدايالدى وقىتۋ-شىلارى، ءوز زامانىنىڭ الدىڭعى قاتارلى ادامدارى جاس شوقاندى بىلىمگە، عىلىمعا تالپىندىرىپ، ونىڭ دەموكراتيالىق كوزقاراستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا كومەكتەسىپ، زورلىق-زومبىلىق پەن بۇلىنۋشىلىككە قارسى وشپەندىلىكتى تاربيەلەدى.

جاس شوقان بۋرجۋازيالىق قوعام شىنايى كورسەتىلگەن فيلوسوفيالىق تراكتاتتار مەن الەۋمەتتىك رومانداردى تەرەڭدەي زەرتتەدى. ۆ. گ. بەلينسكي مەن ا. ي. گەرتسەننىڭ اشكەرەلەۋشى ماقالالارى، ن. ۆ. گوگولدىڭ اششى مىسقىلى شوقانعا اسەر ەتەتىن جانە ول قوعامدىق كەسەلدەرمەن، ومىردەگى ادەپسىزدىكپەن بەتپە-بەت كەلگەندە ءاردايىم جوعارىداعىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە نازار اۋداراتىن. شوقان فيلوسوفيالىق تانىمىن كوبىنەسە ۆ. گ. بەلينسكي، ا. ي. گەرتسەن، كەيىنىرەك ن. گ. چەرنىشەۆسكي مەن ن. ا. دوبروليۋبوۆ سەكىلدى ۇلى ورىس ويشىلدارىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى جەتىلدىرىپ وتىردى.

ءۋاليحانوۆ ت. كارلەيلدىڭ الەۋمەتتىك-فيلوسوفيالىق تراكتاتتارىمەن زەيىن قويا تانىستى. كەيدە شوقان ءوز ماقالالارى مەن جازبالارىندا سولارعا سىلتەمە جاسادى.

شوقانعا ا. س. پۋشكين مەن م. يۋ. لەرمونتوۆتىڭ پوەزياسى زور اسەر ەتتى. ولاردىڭ كوپتەگەن ولەڭدەرىن ول جاتقا ءبىلدى. شوقان باتىس ەۋروپا جازۋشىلارىنان ج.ج. رۋسسونىڭ، چ. ديككەنستىڭ، ۋ. تەككەرەيدىڭ ەڭبەكتەرىن ۇلكەن زەيىنمەن وقىدى.

الايدا، شوقانعا ءوزىن قىزىقتىرعان كىتاپتاردى تاۋىپ الۋدىڭ ءساتى تۇسە بەرمەدى. كورپۋس باسشىلىعى كادەتتەگىلەرگە پروگرەسشىل باعىتتاعى ادەبيەتتى، اسىرەسە ۆ. گ. بەلينسكي، ا. ي. گەرتسەن جانە باتىس ەۋروپا ماتەرياليستەرىنىڭ فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىن وقۋعا تىيىم سالدى. سويتكەنمەن دە شوقان كورپۋستا وقىپ جۇرگەن كەزىندە تىيىم سالىنعان ادەبيەتتىڭ كوبىن وقي الدى.

جازعى دەمالىس كەزدەرىندە شوقان ءۋاليحانوۆ اۋىلى - سىرىمبەتكە باراتىن. بۇل ساپارلارى وعان ۇلكەن ءلاززات الۋمەن قاتار تۋعان حالقىنىڭ ومىرىمەن ەتەنە تانىسىپ، حالىق اۋزىنان ولەڭ-جىرلار، اڭىز-ەرتەگىلەر جازىپ الىپ، تۇرمىس-تىرشىلىك كورىنىستەرىن سۋرەتكە سالىپ بەينەلەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن.

زەيىندى شوقانعا سۋرەت سالۋ ونەرى سول كەزدىڭ وزىندە-اق حالىق ءومىرىن بەينەلەۋدىڭ تاماشا ءبىر قۇرالى بولدى. ول اۋىلدا، تۋىستارى مەن دوستارىنىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، سىرىمبەتتىڭ، جاز جايلاۋ مەن مەكەن-قونىستاردىڭ سۋرەتتەرىن سالۋمەن شۇعىلداندى. 1847-1852 جىلداردا سالعان سۋرەتتەرىن شوقان «كورپۋستان ەلگە، وتپۋسكىگە بارعاندا يازمىش سۋرەتتەر»، ياعني «كورپۋستان ەلگە، دەمالىسقا بارعان كەزدە سالعان سۋرەتتەر» دەپ اتادى.

بۇرىنعىسىنشا، دەمالىس كەزىندە شوقاننىڭ قىزىقتايتىنى قۇس سالۋ بولدى. الايدا شوقان سۇڭقارمەن سايات قۇرۋعا ەندى باسقاشا كوزبەن قارادى. اڭشىلىق ول ءۇشىن تەك كوڭىل اۋلايتىن سپورت ءتۇرى ەمەس، سونىمەن قاتار زەرتتەۋ نىسانى دا بولدى.

تۋعان ەلى مەن شىعىس ەلدەرىن زەرتتەۋگە دەگەن قىزىعۋشى-لىق شوقاننىڭ بويىندا كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن كەزدە-اق پايدا بولدى. ول وسى باستان «بەلگىسىز ازيانىڭ» دالاسىنا ۇلكەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى ارمان ەتتى. «كورپۋس وقىتۋشىلارى شوقان - بولاشاق زەرتتەۋشى، عالىم دەپ قاراپ جۇرگەن كەزدە، ول نەبارى 14-15 جاستا بولاتىن»، - دەيدى گ. ن. پوتانين*37. شوقان ومبىدا تابىلا قويۋى قيىن سيرەك باسىلىمعا جاتاتىن تاريحي-گەوگرافيالىق ادەبيەتتى قۇنىعا وقىدى. «مەن ءۇشىن باسشىلاردىڭ شوقانعا باس كىتاپحانادان كىتاپ الۋعا رۇقسات ەتكەنى، ۇلكەن قۋانىش بولدى. شوقان كىتاپ قويماسىنان پاللاستىڭ ساپارناماسى مەن رىچكوۆتىڭ كۇندەلىك جازبالارىن اكەلگەندە بۇل ءبىزدىڭ دامۋىمىزدىڭ ءبىر كەزەڭى بولدى. قالىڭ كىتاپتار، ولاردىڭ ءپىشىمى، كونە باسپا، كونە سوزدەر مەن ەسكىرگەن قاعاز ءيسى - قانداي عاجاپ، ادەتتەن تىس، كونە زامان پوەزياسىنا تولى ەدى. ءبىز پاللاستىڭ كىتابىن، اسىرەسە، ونىڭ ءبىز ءۇشىن قىمبات جەرلەردى سۋرەتتەگەن بەتتەرىن قىزىعا وقىدىق»*38 - دەپ جازادى گ.ن. پوتانين.

س. ف. دۋروۆ، پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي، گ. ن. پوتانين، ن. م. يادرينتسەۆ ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ءبىلىم-دارلىعىن، اسىرەسە، شىعىس ادەبيەتى سالاسىنداعى بىلىمپازدىعىن جوعارى باعالادى.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اعارتۋشىلىق يدەيالارى مەن دەموكراتيالىق كوزقاراستارى كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە-اق قالىپتاسا باستادى. شوقان كورپۋستان جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىم الىپ، زامانداستارىنان ورەسى اناعۇرلىم بيىك ادام بولىپ شىقتى. «شوقان ناعىز پلەبەيلىك ورتاعا ءتۇستى... پلەبەيلىك ورتادا ءومىر ءسۇرۋ شوقاننىڭ دەموكراتيالىق يدەيالارىنىڭ قالىپتاسۋىنا، ءسىرا، اسەر ەتپەي تۇرا الماعان بولۋى كەرەك»، - دەپ جازادى گ.ن. پوتانين*39.

1853 جىلى 18 جاسىندا شوقان كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ، «ارميالىق اتتى اسكەردىڭ» كورنەتى بولىپ شىقتى*40.

***

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قوعامدىق جانە ادەبي قىزمەتى وقۋدى ءبىتىرىپ شىعىسىمەن-اق بىردەن باستالدى. قاعاز جۇزىندە شوقان ءسىبىردىڭ كازاك اسكەرلەرىنىڭ*41 6-اتتى اسكەر پولكىنىڭ وفيتسەرى بولىپ تاعايىندالعانىمەن، شىن مانىندە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ جانىندا قالدىرىلادى دا، ارادا ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن باتىس ءسىبىر مەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك-شىعىس اۋداندارىن باسقارىپ وتىرعان گەنەرال گ. ح. گاس-فورتتىڭ اديۋتانتى بولىپ تاعايىندالادى. سونىمەن قاتار ولكەنىڭ باس باسقارماسى بويىنشا شوقان ۋاليحانوۆقا توتەنشە تاپسىرمالاردى ورىندايتىن وفيتسەر قىزمەتى جۇكتەلەدى*42.

قىزمەتكە ورنالاسقاننان كەيىن جاس شوقان ءۋاليحانوۆ بىردەن وفيتسەرلەر مەن شەنەۋنىكتەر ورتاسىنا، كورپۋستاعى وزىنە ءمالىم ءبىلىمدى جانە الدىڭعى قاتارلى ادامدارعا مۇلدەم قاراما-قارسى ورتاعا تاپ بولدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى پاتشانىڭ وتارشىل اپپاراتىن قۇراعان رەاكتسياشىل وفيتسەرلەر مەن شەنەۋنىكتەر ەدى. ولاردىڭ باسىندا گەنەرال گ. ح. گاسفورت*43 پەن سىبىرلىك قازاقتار وبلىسىن باسقارىپ وتىرعان كومەكشىسى فون فريدريحس تۇردى.

د. ءفريدريحستىڭ تىكەلەي باسشىلىعىندا جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس بولعان شوقاننىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولدى. شوقاننىڭ پەتەربورداعى دوستارىنا جازعان حاتتارىنان كورىنىپ تۇرعانداي، ديۋگامەل فريدريحس جانە ونىڭ جاردەمشىلەرى كرويەرۋس پەن كۋري شوقاندى ولاردىڭ قىلمىستى ىستەرىن اشكەرەلەپ، زاڭسىزدىققا، تالاۋشىلىققا، پاراقورلىققا قارسى جانە پاتشانىڭ وتارشىلدىق اپپاراتى تۋدىرىپ وتىرعان زۇلىمدىق اتاۋلىنىڭ بارىنە قارسى ايانباي كۇرەسكەنى ءۇشىن ۇنەمى قۋدالاپ، جابىرلەپ وتىرعان. پاتشا شەنەۋنىكتەرى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي باستامالارىنا كەدەرگى جاساپ، قاشعار ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەلەرىن تومەندەتىپ كورسەتۋگە تىرىستى، ونىڭ اتباسار وكرۋگتىك پريكازىنىڭ اعا سۇلتانى بولىپ سايلانۋىنا بوگەت بولۋعا ايلا-ارەكەت جاسادى. وسىنداي جاعدايدا قىزمەت ەتۋ شوقاننىڭ دەنساۋلىعىن السىرەتەدى. ا. ك. گەينس 1865 جىلى ءاردايىم «قورلاپ، توبىقتان قاعۋ بيىل شوقاننىڭ تۇبىنە جەتتى»، - دەپ اشىق جازدى*44.

شوقان قىزمەتىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ بۇل ورتادا ءوزىن جالعىز سەزىنىپ، ءوزىن قورشاعان ورتا مەن پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ ناداندىعىنان قۇتىلۋعا تىرىسىپ، قوعامدىق پايدالى ەڭبەكپەن شۇعىلدانۋعا ۇمتىلدى. ف. م. دوستوەۆسكيگە جازعان حاتىندا (1856) ول ءوزىنىڭ بىلىققان پاسىق ورتادا ءومىر ءسۇرىپ، قىزمەت ىستەۋىنە تۋرا كەلەتىنىنە نالىپ، مۇڭىن شاعادى: «ومبىنىڭ وسەك-اياڭى مەن الاۋىزدىعى ابدەن جيرەندىرىپ بولدى، شىنىمەن-اق وسى جەردەن كەتكىم كەلەدى. ءسىز بۇعان قالاي قارار ەدىڭىز؟ اقىلىڭىزدى ايتىڭىزشى، فەدور ميحايلوۆيچ. نە ىستەگەنىم ءجون؟»

وتانىنا قىزمەت ەتۋدى اڭساعان شوقان جەمىستى جانە شىعارماشىلىق قىزمەتكە ۇمتىلدى.

وعان مۇنداي مۇمكىندىك كوپ ۇزاماي تاپ كەلدى. بۇعان سول كەزدەرى قازاقستاندا قالىپتاسقان تاريحي جاعدايعا بايلانىستى ۇلى ءجۇز قازاقتارى مەن ىستىقكول قىرعىزدارىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋى سەپ بولدى. ءحىح عاسىردىڭ 40 جىلدارىنىڭ باسىندا ۇلى ءجۇز قازاقتارى رەسەيگە ماڭگىلىككە بودان بولۋعا انت بەردى، وسىعان بايلانىستى 1845 جىلى قاپال بەكىنىسى سالىندى. ۆەرنىي بەكىنىسى ول كەزدە جوق ەدى. ىلە ولكەسىندە، تيان-شان تاۋىندا، سونىمەن بىرگە شۋ القابىندا ۇلكەن دە كۇردەلى جۇمىس اتقارىلۋى ءتيىس ەدى. بۇل ارادا قوقان حاندىعىنىڭ ىقپالى ءالى كۇشتى ەدى، مۇنى جەتىسۋ شونجارى تويشىبەكتىڭ بوي كوتەرۋىنەن اڭعارۋعا بولادى*45.

قوقان حاندىعىنىڭ ىقپالىن توقتاتۋ ءۇشىن جەتىسۋدا بۇل اۋماقتاردىڭ بەيبىت جولمەن قوسىلۋىنا باعىتتالعان ساق جانە كورەگەن ساياسات جۇرگىزۋ قاجەت بولدى. العا قويعان مىندەتتى شەشۋمەن وفيتسەرلەردىڭ ءبىر توبى اينالىسۋعا ءتيىستى ەدى، مۇندا ك. ك. گۋتكوۆسكي، م. م. حومەنتوۆسكي، م. د. پەرەمىشەلسكي جانە شوقان ءۋاليحانوۆ باستى ءرول اتقاردى.

پاتشا اكىمشىلىگى جەرگىلىكتى حالىقتان شىققان، ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ تىرشىلىك جاعدايىن، تۇرمىسى مەن ادەت-عۇرىپتارىن جاقسى بىلەتىن ءبىلىمدى ادامدارعا وتە ءزارۋ بولدى. بۇل جاعىنان شوقان ءۋاليحانوۆ تاپتىرمايتىن ادام ەدى. جاستىعىنا قاراماستان (18 جاس) ول قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىن، ادەت-عۇرىپتارىن، رۋحاني جانە ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن باسقا وفيتسەرلەرگە قاراعاندا جاقسى ءبىلدى، بىرقاتار شىعىس تىلدەرىن ءبىلدى. اتالعان سەبەپتەرگە بايلانىستى شوقان وسى ماڭىزدى مىندەتتى ورىنداۋعا قاتىستىرىلدى.

ءۋاليحانوۆتىڭ دوستارى - ك. ك. گۋتكوۆسكي، م. م. حومەنتوۆسكي، م. د. پەرەمىشەلسكي ءبىلىمدى وفيتسەرلەر، وزىق كوزقاراستى ادامدار بولدى. ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنەن م. يۋ. لەرمونتوۆتىڭ جولداسى م. د. پەرەمىشەلسكي پەتەربوردان شىعاتىن «سوۆرەمەننيك» جۋرنالىن جازدىرىپ الىپ، ءوزىنىڭ پىكىرلەستەرىمەن ورىس ءباسپاسوزىنىڭ وسى دەموكراتيالىق ورگانىن بىرگە وقيتىن. وسى كەزدە (1854 ج.) جەتىسۋ ولكەسىندە جۇمىس ىستەگەن گ. ن. پوتانين «پەرەمىشەلسكيدىڭ وتريادىندا مەن ورىس جۋرناليستيكاسىمەن ءبىرىنشى رەت تانىستىم»، - دەپ جازدى*46.

1854-1857 جىلدارى شوقان ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ جانە قىرعىزداردىڭ بۋعۋ، سارىباعىش جانە سولتۋ رۋلارىنىڭ رەسەيگە بەيبىت جولمەن قوسىلۋى تۋرالى ماسەلەنى شەشۋگە زور جىگەرمەن قاتىستى. ول قىزمەتتىك مىندەتىن عىلىمي ىسپەن تابىستى ۇيلەستىرە ءبىلدى: گەوگرافيا، تاريح، گەنەولوگيا بويىنشا ءارتۇرلى ماعلۇماتتار جيناپ، ادەت-عۇرىپتارىن، حالىق پوەزياسىن قاعازعا ءتۇسىردى.

1855 جىلى شوقان گەنەرال گ. ح. گاسفورتتىڭ ساپارىنا قاتىسىپ، ورتالىق قازاقستان، جەتىسۋ جانە تارباعاتايعا ۇلكەن ساياحات جاسايدى. ونىڭ باعىتى ومبىدان سەمەيگە، ودان اياگوز، قاپال جانە بۇل كەزدە ۆەرنىي بەكىنىسىن سالۋ ءىسى جۇرگىزىلىپ جاتقان ىلە الاتاۋى ارقىلى ءوتتى *47. بۇل ساپار ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن تۇرمىسىن تەرەڭ زەرتتەۋگە باستاما بولدى. شوقان ستاتيستيكا، قازاقتاردىڭ زاڭ-داستۇرلەرى مەن ەرتەدەگى ءدىنى جونىندە مالىمەتتەر جينادى.

قايتار جولدا شوقان گ. ح. گاسفورتتى التىن ەمەل جوتاسىنا دەيىن عانا شىعارىپ سالىپ، وسى جەردەن جوڭعار قاقپاسىنا دەيىن بارىپ، الاكول ماڭىندا جانە تارباعاتايعا ساپار شەكتى، سودان كەيىن ورتالىق قازاقستانعا بەتتەپ، قارقارالى جانە كوكشەتاۋ، باياناۋىل ارقىلى ءجۇرىپ، كۇزدە ومبىعا ورالدى. بۇل ساپار جاس ۋاليحانوۆقا ۇمتىلماس اسەر قالدىردى.

ءتىپتى، گەنەرال گ. ح. گاسفورتتىڭ ءوزى جاس وفيتسەر-عالىمنىڭ دارىنى مەن ءبىلىمىن دۇرىس باعالاماۋعا شاراسى جوق ەدى. ساپارىنان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ول شوقانعا اسا ماقتاۋلى مىنەزدەمە بەرىپ، ماراپاتقا ۇسىندى: «ماراپاتقا ۇسىنىلىپ وتىرعانداردىڭ ىشىندە، - دەپ جازدى گەنەرال، - مەنىڭ قول استىمدا قىزمەت ەتەتىن كورنەت سۇلتان ءۋاليحانوۆ تا بار، ونىڭ قىزمەت ىستەگەنىنە نەبارى 2 جىلداي بولسا دا، قىرعىز ءتىلى مەن جەرگىلىكتى قىرعىزداردىڭ ادەت-عۇرىپتارىن مەيلىنشە جەتىك ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا مەنىڭ قاسىما ەرە ءجۇرىپ، ۇلكەن پايدا كەلتىردى... ول ءسىبىر كادەت كورپۋسىنان تەرەڭ ءبىلىم الىپ شىعىپ، اسكەري قىزمەتكە كىردى، سوندىقتان مۇنداي يگى باستامانى قۋاتتاۋ رەتىندە، ءارى قىرعىزداردىڭ بالالارىن ءبىزدىڭ قىزمەتىمىزگە بەرۋگە ىنتاسىن كۇشەيتە ءتۇسۋ ماقساتىمەن جانە سول ارقىلى ولاردىڭ بىزگە نەعۇرلىم جاقىنداي بەرۋىن كوزدەپ، مەن ءۋاليحانوۆتى مارحاباتتى سىيلىقپەن ماراپاتتاۋدى قاجەت دەپ تابامىن، ونىڭ ۇستىنە ءۋاليحانوۆتى جەرگىلىكتى قىرعىزدار ەرەكشە قۇرمەتتەيدى»*48.

1856 جىلدىڭ باسىندا ش. ۋاليحانوۆقا كەزەكتى پورۋچيك شەنى بەرىلدى*49.

ومبىعا قايتىپ كەلگەننەن كەيىن شوقان ءوزىنىڭ جيناعان ماتەريالدارىن قورىتىندىلاۋعا كىرىسىپ، سول ماتەريالدار نەگىزىندە قازاقتاردىڭ جەردى پايدالانۋ، رۋلىق جانە وتباسىلىق قارىم-قاتىناستارى مەن ەرتەدەگى ءدىني ۇستانىمى جايلى رەسمي ەسەپ جازدى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي ەڭبەگىنىڭ دامىپ، وركەندەۋىنە كەڭ ءورىس 1856 جىلى اشىلدى. ول پولكوۆنيك م. م. حومەنتوۆسكيدىڭ باسشىلىعىمەن ۇيىمداستىرىلعان ءىرى اسكەري-عىلىمي ەكسپەديتسياعا قاتىستى. ەكسپەديتسيانىڭ ماقساتى - قىرعىز حالقىمەن تانىسۋ جانە ىستىقكول الابىن توپوگرافيالىق كارتاعا ءتۇسىرۋ ەدى. «بۇل ەكسپەديتسياعا قاتىسۋىمىز ۇلكەن ابىروي بولدى، - دەپ جازادى ءۋاليحانوۆ، - جانە قارا قىرعىزداردىڭ اراسىندا ەكى اي ءجۇرىپ، كوبىنەسە ولاردىڭ اڭىزدارى مەن ءتىلىن زەرتتەپ، ارقيلى پايدالى مالىمەتتەر جيناپ الدىق»*50.

ىستىقكول ەكسپەديتسياسى تۋرالى م. م. حومەنتوۆسكيدىڭ رەسمي ەسەپتەرى مەن حابارلارىنان قۇرالعان ءىس ساقتالعان. بايانداۋ مانەرى مەن تاسىلىنە قاراعاندا، ولاردىڭ كوپ بولىگىن، ءسىرا، شوقان ءۋاليحانوۆ قۇراستىرعان بولۋ كەرەك جانە جالپى العاندا مازمۇنى جاعىنان ونىڭ ىستىقكول تۋرالى كۇندەلىگىنىڭ دەرەكتەرىمەن سايكەس كەلەدى.

1856 جىلدىڭ مامىر ايىنىڭ ەكىنشى جارتىسىندا م. م. حومەنتوۆسكيدىڭ ەكسپەديتسياسىنا قاتىسا وتىرىپ، ش. ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ساياحاتىن باستادى. ونىڭ ساپارى الاكولدەن ورتالىق تيان-شانعا جانە ىستىقكولگە باعىتتالدى. العاشىندا ول ىلە الاتاۋىنا بارىپ، اسۋلارمەن كۇنگەي الاتاۋعا، ودان كەيىن تەرىسكەي الاتاۋعا ءوتىپ، ىستىقكولدىڭ سولتۇستىك جانە شىعىس جاعالاۋلارىندا بولدى، سودان سوڭ جىرعالاڭ وزەنىنىڭ القابىمەن جوعارى كوتەرىلىپ، ورتالىق تيان-شان شىڭىنا شىعىپ، حان ءتاڭىرىن شولۋعا مۇمكىندىك الدى. «مەنىڭ ساياحاتىمدى، - دەپ جازدى ءۋاليحانوۆ، - جۇرگەن جەرلەرىمنىڭ سيپاتىنا قاراي ەكى كەزەڭگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشى كەزەڭ جوڭعارياعا، ياعني، جەتىسۋ مەن ىلە ولكەسىنە جانە ىستىقكولگە دەيىنگى ساپارىمدى قامتيدى... مەن جوڭعاريادا ءبىرىنشى رەت 1856 جىلى بولدىم، وندا پولكوۆنيك حومەنتوۆسكيدىڭ ىستىقكولگە جاساعان ءبىرىنشى ەكسپەديتسياسىنا قاتىستىم. سودان سوڭ قۇلجادا ءۇش اي تۇردىم. جوڭعاريادا باس-اياعى بەس اي بولىپ، بۇل ولكەنىنىڭ الاكولدەن تيان-شانعا دەيىنگى ايماعىن تۇگەل كورىپ شىقتىم، ال تيان-شانعا سول جىلى جىرعالاڭ وزەنىمەن كوتەرىلدىم»*51. بۇل ساپارىندا شوقان ورنيتولوگيالىق (زوولوگيانىڭ قۇستاردى زەرتتەيتىن ءبولىمى) جانە ەنتومولوگيالىق (زوولوگيانىڭ قۇرت-قۇمىرسقالاردى زەرتتەيتىن ءبولىمى) توپتاما جاساپ*52, گەرباري جيناپ، جەتىسۋ مەن ىستىقكولدىڭ وسىمدىكتەر مەن حايۋاناتتار الەمىن زەرتتەپ، ىستىقكولدى قاعاز بەتىنە تۇسىرۋگە قاتىستى. ناتيجەسىندە جاڭا كارتاعا كول جاعاجايىنىڭ وزگەرتىلگەن فورماسى ءتۇستى.

ش. ۋاليحانوۆقا جەتىسۋ مەن تيان-شاندا كەزدەسكەن ەرتە زامانعى مادەنيەتتىڭ وتە سيرەك ەسكەرتكىشتەرى ۇلكەن اسەر ەتتى. ونى اسىرەسە ىستىقكولدەگى ەرتەدەگى قالا مادەنيەتى، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىنىڭ قالدىقتارى، ساۋلەت ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى، ەپيگرافيكا (كونە ەسكەرتكىش جازۋلار تۋرالى عىلىم) جانە بالبال تاستار قاتتى قىزىقتىردى. بۇل ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ ۋاليحانوۆقا وتكەن زاماندارداعى ىستىقكول القابى مەن بۇكىل جەتىسۋ اتىرابىن مەكەندەگەن حالىقتار ءومىرىنىڭ كورىنىسىن مەيلىنشە قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. «ورىس جوڭعارياسىندا*53, - دەپ جازدى ول، - كوشپەلى تۇرمىس اناعۇرلىم باسىم بولعانىمەن، از دا بولسا وتىرىقشىلىق بولعان; بۇل تۋرالى العاشقى تاريحي مالىمەتتى، اتاپ ايتقاندا، چيگۋ قالاسى تۋرالى ماعلۇماتتى قىتاي تاريحىنان تابامىز، بۇل قالا ىستىقكولدىڭ شىعىس جاعالاۋىندا ورنالاسقان بولۋى مۇمكىن جانە ونى ءۇيسىن كۇنميىنە ارناپ قىتاي جۇمىسشىلارى سالدى دەپ شامالاۋعا بولادى. ورتاعاسىرلاردا مۇندا، اسىرەسە، ىلە القابىندا وتىرىقشىلىق كەڭ ءورىس العان. المالىق (قازىر تۇركىستان قىستاعى) قاناقاي مەن قايناق (قازىر دە بار) جانە الماتۋ (قازىرگى ۆەرنىي بەكىنىسى) قالالارى ساۋدامەن اتى شىعىپ، گەنۋيا كوپەستەرىنىڭ قىتايعا جانە قىپشاق ەلشىلەرىنىڭ ۇلى حانعا باراتىن ۇلكەن جولىنىڭ بويىنداعى ستانتسيالار قىزمەتىن اتقارعان. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جاي، ازيانىڭ بۇل بولىگىندە نەستورياندىق جانە مونوفيزيتتىك ءدىني كونگرەگاتسيالار وتە كوپ بولعان، ال ىستىقكولدە كاتالوندىق كارتا مالىمەتىنە قاراعاندا، سيريالىق ياكوبيتتەردىڭ عيباداتحاناسى بولىپتى. حريستيان ءدىنىنىڭ مۇندا كەڭ تارالعانى سونداي، ول بىرنەشە رەت قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. XVI عاسىردا ىستىقكولدە بىرنەشە مۇسىلمان مەكەندەرى بولعان. بۇل مالىمەتتەر مەنى قاتتى قىزىقتىردى...» بۇل ساپارىندا شوقان ورىس جوڭعارياسىنىڭ بارلىق جەرىندە دەرلىك وتىرىقشىلىق ىزدەرىن تاۋىپ، ول جەرلەردە تاراعان اڭىزداردى جينادى. ول بىلاي دەپ جازدى: «...ەجەلگى المالىقتىڭ قيراندىلارىنان تابىلعان بىرنەشە التىن زاتتار مەن تيىنداردى قولىما تۇسىرە الدىم. مۇنى ارنايى ماقالادا ايتۋدى كوزدەپ وتىرمىن»*54.

ىستىقكول مەن ورتالىق تيان-شاندا ساياحاتتاي ءجۇرىپ شوقان قىرعىز اۋىلدارىندا بولىپ، بۋعۋ، سارىباعىش، سولتۋ رۋلارىنىڭ ومىرىمەن جانە تۇرمىسىمەن تانىسادى. شوقان سولاردىڭ اراسىندا ۇزاق تۇرىپ، قىرعىزداردىڭ وتكەنىن جاقسى بىلەتىن ادامدارمەن اڭگىمەلەسىپ، قىرعىز جىرشىلارىنىڭ جىرلارى مەن اڭگىمەلەرىن تىڭداپ، تىنباستان اڭىز، تاريحي جانە شەجىرە اڭگىمەلەردى، ەرتەگىلەر مەن ەپوستىق داستانداردى جازىپ الىپ وتىردى.

شوقان تيان-شان مەن ىستىقكول باسسەينى قىرعىزدارى اراسىندا عىلىمي ىزدەنىستەرىن جۇرگىزىپ جۇرگەندە، پەتەربوردا شاۋەشەك قالاسىنداعى ورىس فاكتورياسىن ورتەپ جىبەرگەننەن كەيىن قىتايمەن ءۇزىلىپ قالعان ساۋدا قاتىناستارىن رەتتەستىرۋگە قىتاي ۇكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن «ايرىقشا ادامدى» قۇلجاعا اتتاندىرۋ ماسە-لەسى شەشىلىپ جاتتى. وسى ماسەلەنى ەكى جاققا دا ءتيىمدى ەتىپ شەشۋ ءۇشىن قىتاي ۇكىمەتىنە «بىرلەسە ويلاسۋدى تالاپ ەتەتىن نارسەلەردى قۇلجادا تالقىلايتىن ەكى جاقتان دا سەنىم كورسەتىلگەن ادامدار تاعايىنداۋ» ۇسىنىلدى*55. بۇل ۇسىنىستى قىتاي ۇكىمەتى قابىلدادى. باستاپقىدا رەسەي وكىلى رەتىندە ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ پريستاۆى، پودپولكوۆنيك م. د. پەرەمىشەلسكي تاعايىندالعان ەدى، بىراق كەيىننەن بۇل مىندەت شوقان ۋاليحانوۆقا تاپسىرىلدى. وسىعان بايلانىستى گەنەرال گ. ح. گاسفورت م. م. حومەنتوۆسكيگە ىستىقكول ەكسپەديتسياسىنىڭ جۇمىسىن دەرەۋ توقتاتىپ، كەرى ورالۋعا شۇعىل جارلىق بەردى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە حومەنتوۆسكي بىلاي دەپ جازدى: «ۇلى مارتەبەلىم وتريادتى ىستىقكولدەن كەرى قايتارۋ جونىندەگى ءامىرىڭىزدى شابارماننان 27 ماۋسىمدا الىپ، مەن سول كۇنى بۇكىل وتريادپەن اقسۋدان شىعىپ، ۆەرنىي بەكىنىسىنە اتتاندىم». 13 شىلدەدە شوقان كۇندەلىگىنە: «مەن ىستىقكولدەن كەتۋدى ۇيعاردىم. مەنىڭ كورىپ-بىلۋىمە كەرەكتىڭ ءبارىن ءبىتىردىم»، - دەپ جازدى*56.

شوقان شىلدەنىڭ ورتاسىندا ۆەرنىي بەكىنىسىنە ورالىپ، ودان ءوزىن قۇلجاعا باراتىن وكىلدىك ميسسياعا قاتىساتىن باسقا ادامدار كۇتىپ وتىرعان قاپالعا بەتتەدى. شوقانمەن بىرگە قاپالعا دوسى م. م. حومەنتوۆسكي دە اتتاندى.

1856 جىلى تامىز ايىنىڭ باس كەزىندە شوقان ءۋاليحانوۆ قۇلجا قالاسىنا اتتاندى. جولشىباي باتىس قىتايدىڭ بىرنەشە شەكارا بەكەتتەرىنە سوقتى. شوقانعا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى نۇسقاۋ بەرگەن ەدى. وندا: «بارلىق ارەكەتتەر قۇلجاداعى كونسۋلمەن كەڭەسىپ جۇرگىزىلسىن»...، «باستى ماقسات قىتايمەن دوستىق جولمەن كەلىسىمگە كەلىپ، ۇزىلگەن ساۋدا بايلانىستارىن تەزدەتىپ قالپىنا كەلتىرۋ..»، «قىتايلىقتار تالاپ ەتكەن جاعدايدا، قىتايمەن شەكارا جونىندە كەلىسسوزگە كەلۋ كەرەك»*57. وسىلايشا ش. ۋاليحانوۆقا قىتايمەن ساۋدا-ساتتىقتى قالپىنا كەلتىرىپ، تالاس تۋدىرعان ماسەلەلەردى شەشۋگە بايلانىستى كۇردەلى ديپلوماتيالىق ميسسيا جۇكتەلدى. بۇل ماڭىزدى تاپسىرما ويداعىداي ورىندالدى. قىتاي شەنەۋنىكتەرىمەن قۇلجادا وتكىزگەن بىرنەشە كەزدەسۋلەردەن كەيىن وكىمەت ساۋدا قارىم-قاتىناستارىن رەتتەپ، ەكى مەملەكەت اراسىنداعى دوستىق بايلانىستار قالپىنا كەلدى. ا. ك. گەينستىڭ كۋالىك ەتۋى بويىنشا، ءۋاليحانوۆتىڭ قۇلجاعا جاساعان ساپارى «تارباعاتاي كەلىسىمىنە جانە قۇلجا مەن شاۋەشەكتە كونسۋلدىق اشۋعا» نەگىز سالدى*58.

شوقان ءۋاليحانوۆ قۇلجا ولكەسىندە ءۇش ايداي بولىپ، سودان كەيىن كۇزدىڭ سوڭعى ايلارىندا ومبى قالاسىنا قايتىپ ورالدى.

1857 جىلى ول الاتاۋ قىرعىزدارىنا تاعى دا ساپار شەكتى. ءۋاليحانوۆتىڭ بۇل ساپارى جونىندە باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گ. ح. گاسفورت سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە بىلاي دەپ حابارلادى: «مەنىڭ قول استىمدا قىزمەت ىستەيتىن پورۋچيك - سۇلتان ءۋاليحانوۆ الاتاۋ قىرعىزدارىنىڭ مەكەن-جايلارىنا باتىس قىتايدىڭ ءبىزدىڭ وڭتۇستىك شەكارامىزبەن ىرگەلەس بولىمدەرىندەگى وقيعالاردىڭ بارىسىن - قاشعار كوتەرىلىسىنىڭ بەتالىسىن، كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن قىتاي ۇكىمەتىنىڭ قانداي شارالار قولدانىپ وتىرعانىن جانە قۇلجا مەن اقسۋ قالالارىنىڭ ماڭىنداعى حالىقتاردى، اتاپ ايتقاندا، مانچجۋر اۋلەتىنە نارازى ەكەنى ءمالىم قىتايدىڭ قىرعىزدار مەن سارتتاردان تۇراتىن تايپالارىن جاقىننان باقىلاۋ ءۇشىن اتتاندىرىلدى»*59.

تيان-شان تاۋلارىندا بولعان ۋاقىتتا شوقان قىرعىز حالقىنىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسى جايلى مالىمەت جيناۋدى جالعاستىرىپ، ونىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىن، حالىق پوەزياسىن تەرەڭ زەرتتەدى. قاجىماس ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە ول قىرعىز حالقى تۋرالى وتە باي تاريحي-ەتنوگرافيالىق ماتەريال جينادى. «ەتنوگرافيالىق وچەركتەر، ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر، تاريحي وقيعالار، ۇيسىندەر مەن الاتاۋ قىرعىزدارى حالىق ادەبيەتىنىڭ مۇرالارى جايلى جازبالارىم بىرنەشە داپتەر بولدى»، - دەپ جازدى شوقان ءۋاليحانوۆ*60.

جاس زەرتتەۋشىنىڭ قىرعىز حالقىنىڭ اتاقتى ەپيكالىق جىرى «ماناسقا» العاش رەت كوڭىل ءبولىپ، ونىڭ ءبىرىنشى عىلىمي جازباسىن جاساپ، ءىشىنارا ورىس تىلىنە اۋدارۋىنىڭ ەرەكشە ماڭىزى بولدى. ول جىرعا تۇڭعىش رەت تاريحي جانە ادەبي تۇرعىدان ساراپتاما جاساپ، اتى اڭىزعا اينالعان باس كەيىپكەرى - ماناس وبرازىنا جانە قىرعىز فولكلورىنىڭ باسقا كەيىپكەرلەرىنە تالداۋ جاسايدى. «قىرعىزداردىڭ، - دەپ جازدى ش. ءۋاليحانوۆ، - نوعايلى داۋىرىنە جاتاتىن «ماناس» اتتى جالعىز جىرى بار. «ماناس» - قارا قىرعىزداردىڭ بارلىق ميفتەر، ەرتەگى، اڭىز-اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىر كەزەڭگە جانە ءبىر ادامنىڭ - ماناس باتىردىڭ توڭىرەگىنە توپتاستىرىلعان ەنتسيكلوپەديالىق جيناعى. بۇل دالا يلياداسى ءتارىزدى نارسە. قىرعىزداردىڭ تۇرمىسى، ادەپ-عۇرپى، سالت-ءداستۇرى، گەوگرافياسى، ءدىني ۇعىمدارى مەن مەديتسينالىق تۇسىنىكتەرى جانە ولاردىڭ حالىقارالىق قاتىناستارى وسى وراسان زور جىردا ايقىن سۋرەتتەلەدى. «ماناس» - جەكەلەگەن كوپ وقيعالاردان قۇرالعان تۇتاس ەڭبەك. «سەمەتەي» اتتى ەكىنشى ءبىر جىر «ماناستىڭ» جالعاسى ىسپەتتى جانە ول قىرعىزداردىڭ «وديسسەياسى»*61.

شوقان «ماناستىڭ» «كوكەتاي حاننىڭ ءولىمى مەن ونىڭ اسى» دەگەن قىزىقتى ءۇزىندىسىن ورىس تىلىنە اۋداردى. بۇل ءۇزىندى شوقانعا ءوزىنىڭ شىنايىلىعىمەن، قىرعىزدار جايلى تاريحي-ەتنوگرافيالىق، شارۋاشىلىق، تۇرمىس-سالت جانە زاڭ سالاسىنداعى قۇندى مالىمەتتەرىمەن، سونىمەن بىرگە قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن ەرتەدەگى تايپالاردىڭ قارىم-قاتىناستارى جونىندەگى ماعلۇماتتارىمەن ۇنايدى. بۇعان قوسا، ۇزىندىدە ەرتەدەگى قىرعىزداردىڭ وڭتۇستىك سىبىردەن تيان-شانعا كوشۋى ايقىن سۋرەتتەلگەن.

جاس ش. ءۋاليحانوۆتىڭ 1856-1857 جىلدارداعى العاشقى ساياحاتتارىنىڭ عىلىمي ناتيجەلەلەرى «ىستىقكول ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»، «قىتاي يمپەرياسىنىڭ باتىس پروۆينتسياسى جانە قۇلجا قالاسى»، «قىرعىزدار جايلى جازبالار» اتتى تاماشا ساپار -وچەركتەرىندە باياندالعان. بۇل ەڭبەكتەر ش. ءۋاليحانوۆتىڭ جيىرما جاسىندا جازىلدى. سولاردىڭ وزىندە شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىن بايقامپاز، تيان-شان مەن جەتىسۋ گەوگرافياسى، ەجەلگى زاماندا وسى جەردى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ تاريحى جايلى تەرەڭ تانىمى بار ءبىلىمدى عالىم رەتىندە كورسەتتى. ونىڭ تيان-شان مەن جەتىسۋ تابيعاتىن، جەرگىلىكتى جەردىڭ وروگرافياسى، وسىمدىك دۇنيەسى مەن حايۋاناتتار الەمىن سيپاتتاۋى قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى.

اسىرەسە، ونىڭ 1856 جىلى قۇلجا تۋرالى جازعان كۇندەلىگى وتە قىزىقتى. بۇل كۇندەلىكتە قۇلجاعا بارعان ساياحات تولىقتاي تارتىمدى ءارى كوركەم تىلمەن جازىلعان، شەكارالىق جوڭعاريانى مەكەندەۋشى حالىقتاردىڭ (قىتايلار، سيبو، سولوندار مەن قالماقتاردىڭ جانە ت. ب.) ءومىرى مەن تۇرمىس سالتى سۋرەتتەلگەن.

شوقان ءۋاليحانوۆ قىرعىز حالقىنىڭ كونە زامانعى تاريحىنا قىزىعۋشىلىق تانىتادى. اسىرەسە، ونى قىرعىزداردىڭ ءبىر ۋاقىتتا ەنيسەي مەن تيان-شان، پامير مەن التاي تاۋلارىن مەكەندەگەن دەرەگى ويلاندىردى. بۇل ماڭىزدى ماسەلەنى شەشۋ، قىرعىز حالقىنىڭ سايان تاۋلارى مەن تيان-شان اراسىندا كوشىپ-قونۋ تاريحىن انىقتاۋ جاس عالىم ءۇشىن ماڭىزى زور عىلىمي ماسەلە بولادى. بۇل ماسەلەنى تەك جازبا مالىمەتتەر نەگىزىندە، شەجىرە اڭگىمەلەر مەن اڭىزداردىڭ نەگىزىندە شەشۋگە بولاتىنىن شوقان وتە جاقسى تۇسىنگەن ش. ءۋاليحانوۆ XVII- XVIII عاسىرلارداعى قىرعىزدار تاريحىن ايقىندايتىن مالىمەتتەر تابۋدان ۇمىتتەنىپ، مۇراعات ماتەريالدارىن قاراستىردى.

جيناقتالعان دەرەكتەر نەگىزىندە تيان-شان قىرعىزدارى سول ءوڭىردىڭ اۆتوحتوندى تۇرعىندارى جانە ول ارانى ەجەلدەن مەكەندەگەنىن ش. ءۋاليحانوۆ تۇڭعىش رەت دالەلدەدى. بىراق ولار ەرتە زاماندا، ەنيسەي ايماعى التاي مەن جوڭعار دالاسى جانە تيان-شانمەن ولاردىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە گەوگرافيالىق ءبىرتۇتاس ولكە بولىپ تۇرعان شاقتا بايلانىسىپ وتىرعان، قىرعىز تايپالارىنىڭ وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن جولدارى وسى جەرلەردى باسىپ وتكەن. «قىرعىزدار ءاندىجان تاۋلارىن وزدەرىنىڭ العاشقى وتانى سانايدى، - دەپ جازدى ش. ءۋاليحانوۆ، - وڭتۇستىك سىبىردەن الاتاۋعا كوشۋ جايلى اڭىز-اڭگىمەلەر ولاردا ساقتالماعان، بىراق ولار وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشكەندە قارا ەرتىسكە، التاي مەن قانعايعا دەيىن، ال شىعىسقا قاراي ۇرىمشىگە دەيىن تاراعان دەگەن اڭىز بار»*62.

شوقان ءۋاليحانوۆ گەوگراف ك. ريتتەر مەن ا. گۋمبولدتىڭ جانە شىعىستانۋشى ۆ. شوتت پەن گ. يۋ. كلاپروتتىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ەرتەدەگى قىرعىزدار تاريحى جونىندە جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى سىنعا الدى.

قازاقتىڭ جاس عالىمىنىڭ گەوگرافيالىق جانە تاريحي زەرتتەۋلەرى پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي ارقىلى پەتەربوردىڭ عىلىمي ورتاسىنا بەلگىلى بولدى. 1857 جىلى اقپان ايىنىڭ 27 كۇنى شوقان ءۋاليحانوۆتى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە قابىلدادى. جاس عالىمعا پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي مەن ۆ. ي. لامانسكي اۋىزشا مىنەزدەمە بەردى. ولار ش. ءۋاليحانوۆتى، اسىرەسە وسى كەزگە دەيىن تىڭ جاتقان ورتا ازيا مەن قازاقستاندى تانۋدا كوپ پايداسى تيەتىن تالانتتى زەرتتەۋشى رەتىندە ۇسىندى. پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكيدىڭ پىكىرى دە حاتتامانىڭ ساراڭ تىلىمەن ساقتالىپ قالعان: «شوقان ءۋاليحانوۆ ىستىقكولدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا ساياحات جاساپ، قازاق دالاسى جونىندە گەوگرافيالىق، ەتنوگرافيالىق جانە تاريحي قۇندى ماتەريالدار قورىن جينادى جانە ولاردى جاريالاۋعا ءازىر» دەپ جازىلعان*63. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تولىق مۇشەلىگىنە سايلانۋى، ونىڭ ورىس عىلىمىنا قوسقان ەرەن ەڭبەكتەرىن مويىنداۋدى ءبىلدىردى.

***

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي جانە اعارتۋشىلىق قىزمەتى، اسىرەسە، XIX ع. 50-ءشى جىلداردىڭ اياعى مەن 60-شى جىلداردىڭ باس كەزىندە جاندانا ءتۇستى.

1858-1859 جىلدارى ول ءوزىن باتىل ساياحاتشى رەتىندە داڭققا بولەگەن بەلگىلى قاشعارعا ساياحاتىن جاسادى. ەۋروپاعا بەيمالىم دەرلىك بۇل ەلدىڭ گەوگرافياسىمەن، تاريحىمەن جانە ساياسي جاعدايىمەن، مادەنيەت ەرەكشەلىگىمەن تانىسىپ، ش. ءۋاليحانوۆ شىعىس تۇركىستاندى زەرتتەۋگە ۇلكەن ۇلەس قوستى. ەرتەدەن قالىپتاسقان قاشعارياداعى ءتارتىپ بويىنشا بۇل ەل ەۋروپالىقتار ءۇشىن جابىق ەدى. شوقاننان ءبىر جىل بۇرىن قاشعارياعا بارعان بەلگىلى گەوگراف ادولف شلاگينتۆەيتتىڭ باسىن قوجا ءۋاليحان تورە الادى. تاعدىرى بۇكىل عىلىمي قاۋىمدى تولقىتقان عالىمنىڭ قايعىلى قازاسى جايلى انىق حاباردى العاش شوقان الىپ كەلەدى. «شوقان ءۋاليحانوۆ بۇكىل التىشاردىڭ جاعدايى تۋرالى قۇندى ماتەريالدار جيناپ ۇلگەردى، - دەپ جازدى پ. پ. سەمەنوۆ تيان- شانسكي*64, - جانە سونىمەن قاتار اد. شلاگينتۆەيتتىڭ قازاسىنىڭ سەبەپتەرى مەن قانداي جاعدايدا بولعانىن ءبىرىنشى رەت انىقتاپ ءبىلدى».

قاشعارعا بارۋ وتە قاۋىپتى ەدى. ول كەزدە بۇكىل شىعىس تۇركىستاندى نارازى بولعان جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ (ۇيعىر، دۇنعان، قىرعىز جانە ت. ب.) كوتەرىلىسى الىپ تۇرعان بولاتىن.

شوقاننىڭ قاشعار ساپارىنا نەگىزىنەن ۇيتقى بولعاندار ورىستىڭ تاماشا عالىمدارى ە. پ. كوۆالەۆسكي مەن پ. پ. سەمەنوۆ تيان شانسكي ەدى. بۇعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ شىعىس تۇركىستاندى زەرتتەۋگە دەگەن ىستىق ىقىلاسى قوسىلدى.

تيان-شان ەكسپەديتسياسىنان قايتىپ كەلە جاتىپ، پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي قاشعارعا ەكسپەديتسيا جىبەرۋ قاجەت ەكەندىگى جونىندە گ. ح. گاسفورتقا وي سالىپ، ول مىندەتتى ورىنداۋدى ش. ۋاليحانوۆقا تاپسىرۋعا كەڭەس بەرەدى. «مەنىڭ بۇل دارىندى جاسقا گەنەرال گاسفورتتىڭ ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋىن وزىمە مىندەت دەپ ساناعانىم وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى، - دەپ عالىم كەيىننەن ەسكە الادى، - سوندىقتان تيان-شان ساياحاتىنان قايتىپ كەلگەننەن كەيىن، ءۋاليحانوۆتى قىرعىزشا كيىندىرىپ، ساۋدا كەرۋەنىمەن قاشعارعا جىبەرۋ جايلى وي سالدىم جانە ءۋاليحانوۆ بۇل مىندەتتى زور تابىسپەن ورىنداپ قايتتى»*65. ول گ. ح. گاسفورتقا: «گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەردىڭ اراسىندا قاشعارعا قىرعىزداردىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيگىزىپ جىبەرگەن كۇندە، ءوزىنىڭ ءبىلىمى مەن دارىندىلىعىنىڭ ارقاسىندا تەك قاشعار ەمەس، بۇكىل التىشاردىڭ بۇگىنگى جاعدايى جونىندە رەسەي ءۇشىن اسا باعالى مالىمەتتەر جيناپ جانە سول كەزدەگى قىتاي تۇركىستانىندا بولىپ جاتقان بۇلىكتەردىڭ سەبەپتەرىن انىقتاي الاتىن بىردەن-ءبىر وفيتسەر - ءۋاليحانوۆ» دەپ اتاپ كورسەتەدى*66. پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي جانە ك. ك. گۋتكوۆسكي شىعىس تۇركىستاندى زەرتتەۋ جونىندە ماتەريالدار جيناۋدىڭ باعدارلاماسىن جاسادى. عىلىم قامقورشىسى دەگەن اتاققا ۇمتىلعان گ. ح. گاسفورت بۇل ۇسىنىستى قۇپتاپ، پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكيدەن مۇنداي ەكسپەديتسيانى ۇيىمداستىرۋ رۇقساتسىز جۇزەگە اسپايتىندىقتان، ۇكىمەت الدىندا قولداۋعا كومەكتەسۋىن سۇرادى.

پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي پەتەربورعا كەلگەننەن كەيىن بۇل ماسەلەنى كوتەردى. ونىڭ ۇسىنىسىن شىعىستانۋشى-عالىمدار جانە وسىدان ءبىراز بۇرىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ازيا دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالعان ساياحاتشى ە. پ. كوۆالەۆسكي قولدادى.

قاشعارعا ساپار شەگۋ تۋرالى گەوگرافيا قوعامىنان قولداۋ العاننان كەيىن، ە. پ. كوۆالەۆسكي 1857 جىلدىڭ كوكتەمىندە-اق ەكسپەديتسيانىڭ عىلىمي جانە ساياسي ماڭىزى تۋرالى پىكىرىن دالەلدەپ، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا. م. گورچاكوۆتىڭ اتىنا بايانداما حات*67 جازدى.

مۇراعات قورلارىندا ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قاشعار ەكسپەديتسياسىنىڭ دەرەكتى ماتەريالدارىن عانا ەمەس، ونىڭ ءومىربايانىننىڭ جارقىن بەتتەرىن دە قامتيتىن ۇلكەن ءىس ساقتاۋلى. ول «پورۋچيك سۇلتان شوقان ءۋاليحانوۆتى قاشعارياعا اتتاندىرۋ تۋرالى» دەگەن اتپەن بەلگىلى*68.

سونداي الىس جانە بەلگىسىز ەلدەرگە ساياحات جاساۋدى كوپتەن ارمان ەتىپ جۇرگەن شوقان ءۋاليحانوۆ قاشعار ەكسپەديتسياسىن باسقارۋ ۇسىنىسىن زور قۋانىشپەن قابىلدادى. ول كەزدە شىعىس تۇركىستان مەن وعان شەكتەس تيان-شان مەن پامير ايماقتارى بەلگىسىز ەل بولاتىن.

ومبى قالاسى مەن مەن پەتەربوردا ەكسپەديتسياعا قىزۋ دايىندىق باستالعان كەزدە (1857 جىلدىڭ اياعى مەن 1858 جىلدىڭ باسى), ش. ءۋاليحانوۆ تيان-شان تاۋلارىندا قىرعىزداردى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن بولاتىن. ەكسپەديتسيا كەرۋەنىن كۇتىپ 1858 جىلدىڭ جازىنا دەيىن جەتىسۋدان شىقپادى.

ەكسپەديتسيانىڭ اتتانار ورنى قاپالدان 30 شاقىرىم جەردەگى قارامولا جوتاسىنىڭ ەتەگىندەگى سارىباس اۋىلى بولىپ بەلگىلەندى. شوقان 1858 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا قارامولاعا جەتىپ، سەمەيدەن كەلگەن 43 ادام، 101 تۇيە، جۇك تيەيتىن جانە مىنىسكە ارنالعان 65 جىلقى، 6 قوسى بار ساۋدا كەرۋەنىنە قوسىلدى. شوقان شاشىن الدىرىپ، قازاق كيىمىن كيدى دە، كەرۋەنباسى، قاپال ساۋداگەرى مۇسابايدىڭ تۋىسى ءالىمباي بولىپ ءجۇردى. كەرۋەنگە ۇكىمەتتىڭ رەسمي رۇقساتى بەرىلىپ، الىم-سالىقتىڭ بارلىق تۇرىنەن دە بوساتىلعان ەدى*69.

ءبىرىنشى شىلدەدە كەرۋەن التىن ەمەل جوتاسى ارقىلى ىلە وزەنىنىڭ القابىنا قاراي بەت الدى. ول كەزدە ىلەدەن ءوتۋ وتە قيىن بولاتىن. وزەندە كوپىر جوق، سوندىقتان كەرۋەن البان رۋىنىڭ قايىقشى قازاقتارىنىڭ ەسكى جالپاق تابان قايىقتارىمەن وتكىزىلەدى.

ىلە وزەنىنىڭ بويىندا بىرنەشە كۇن دەمالعان كەرۋەن ارى قاراي قوزعالدى، 25 شىلدەدە تابيعاتى كوركەم تاۋلى قارقارا جايلاۋىنا جەتتى. شوقان ءۋاليحانوۆ بۇل جايلاۋدا بۇدان بۇرىن بىرنەشە رەت بولعان. سەمەيدەن قارقاراعا دەيىن ۇزاق جول جۇرگەن جانۋارلاردىڭ ابدەن تيتىقتاعانىن بايقاپ، قارقارادا ەكى اپتاداي كىدىرۋدى ۇيعاردى.

تامىز ايىنىڭ باس كەزىندە كەرۋەن جۋىردا رەسەيدىڭ قول استىنا كىرگەن قىرعىزداردىڭ بۋعۋ رۋىنا قاراي بەت الدى. شوقان ءۋاليحانوۆ بۋعۋ رۋىنىڭ توپتانعان جەرى تەكەس پەن قارقارا، كوكجار القاپتارىندا بۇكىل تامىز ايىن وتكىزىپ، جوعارعى ماناپ بورانبايدىڭ جىلىنا قاتىسىپ، باقىلاۋ جاسايدى. وسى ۋاقىتتا سىرتتان كەلگەن قاشعارلىقتار ساۋدا جاسادى. شوقان ءۋاليحانوۆ پەن ونىڭ سەرىكتەرى قاشعارلىق كوپەستەرمەن بايلانىس جاساپ، قاشعارعا دەيىن بىرگە جۇرەتىن بولىپ كەلىستى.

تەكەس پەن قارقاراعا ولار ەكى رەت قونىپ، سانتاس وتكەلى مەن قىزىلقيا اسۋىنان اسىپ، جىرعالاڭ وزەنىنىڭ بويىمەن جولعا ءتۇستى. ودان ارى ىستىقكولدىڭ تەگىس، قۇنارلى الابىندا جول جاتتى. ش. ءۋاليحانوۆ قىرعىزداردىڭ وسىناۋ كەڭ جازىقتى تۇگەلدەي ەگىن ەگۋگە وڭدەگەندەرىنە كوڭىل اۋداردى.

توعىزىنشى قىركۇيەكتە كەرۋەن زاۋكى (جۋكۋ) وزەنىنە جەتەدى. مۇندا شوقاننىڭ قاشعارياعا وتەتىن ەڭ ءتيىمدى جولدى بەلگىلەۋى قاجەت ەدى. ىستىقكولدەن قاشعارياعا ءۇش نەگىزگى جول وتەتىن ەدى: ا) شىعىس جول، ول ءۇش تۇرپان ارقىلى وتەدى; ءا) ۇلكەن اقساي جولى; ب) اتباس-ارپۋ ارقىلى وتەتىن جول.

شوقان مەن ونىڭ سەرىكتەرى قاشعارعا ورتالىق تيان-شاننىڭ سىرتىمەن وتەتىن اقساي جولىمەن ءجۇردى. بۇل بايىرعى مادەني ايماقتاردى جالعاپ جاتقان ماڭىزدى ۇلكەن كەرۋەن جولى بولاتىن. زاۋكى القابىندا شاتقالمەن جوعارى ورلەۋ وتە قيىن بولدى. اسۋدان اساتىن كۇنى سۋلى قار جاۋىپ تۇردى. جۇك ارتقان اتتار مەن تۇيەلەر تاسقا تايعاناپ، قۇلاي بەردى. كەرۋەن بەس تۇيەسى مەن ەكى اتىنان ايىرىلدى.

«بۇگىن زاۋكىدەن اسىپ، بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن، بىلمەگەن ەلگە كىرگەلى وتىرمىز، - دەپ جازدى شوقان. - بۇل بەلگىسىزدىك مەنىڭ كۇندەلىكتى نەعۇرلىم انىق جانە دۇرىس جازۋىمدى تالاپ ەتەدى. كەرۋەنىمىز قوس پەن شاتىرلارىن جاڭا عانا تىگىپ بولدى... اينالادا اق باستى تاۋلار، تومەندە شاتقال قاراۋىتادى، ونىڭ تۇبىندە كىشكەنە كول كورىنەدى. قار جاۋىپ تۇر، كۇن - سۋىق. مەن بۇل جولداردى قوستىڭ ىشىندە، وتتىڭ جارىعىندا جازىپ وتىرمىن»*70.

شوقان تۇڭعىش رەت جالپى سىرتتىڭ گەوگرافيالىق سيپاتتاماسىن بەرىپ، ونىڭ تابيعاتى مەن اۋا-رايى ەرەكشەلىكتەرىن، وروگرافياسىن، حايۋاناتتار مەن وسىمدىك الەمىن سۋرەتتەيدى. ونىڭ ويىنشا، تيان-شان سىرتى 4000 مەتر بيىكتىكتە، سوندىقتان دا مۇندا اۋا-رايى سۋىق. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ انىقتاۋىنشا، جالپى سىرت - ەلسىز بيىك تاۋلى قۋاڭ دالا. ول ارادا ۇنەمى سۋىق، جەرى ءاردايىم توڭ، اۋا از ۇستەمدىك ەتەدى. بۇل قۇبىلىستى قىرعىزدار «تۇتەك» دەپ اتايدى. تۇتەك دەگەن اۋانىڭ، وتتەگىنىڭ جەتىسپەۋىنەن بولاتىن تۇنشىعۋ. سودان ادامدار مەن كەرۋەن كولىگى كوپ زارداپ شەگىپ، ءجيى ولىمگە دە ۇشىراپ وتىردى.

انىعىندا، شوقان كەرۋەنمەن ورتالىق تيان-شان ادىرلارىن مەريديان بويىمەن سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي ءجۇرىپ ءوتتى. بۇل ساياحات 12 كۇنگە سوزىلىپ، تيان-شاننىڭ وڭتۇستىك باۋرايىندا، تەرەكتى-داۋان اسۋىندا اياقتالدى، بۇل جەرگە ەكسپەديتسيا 26 قىركۇيەكتە جەتتى.

جيىرما جەتىنشى قىركۇيەك كۇنى كەرۋەن قىتاي يمپەرياسىنىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ، ساز بالشىقتان سوعىلعان مۇنارالى دۋالمەن قورشالعان كىشىرەك شەكارالىق بەكىنىسكە جەتتى. شەكاراشىلار قاراپ، تەكسەرىپ بولعاننان كەيىن كەرۋەننىڭ قالاعا كىرۋىنە رۇقسات بەرىلەدى. شوقان مەن كەرۋەنباسىن قوقاندىق اقساقال سالتاناتپەن قارسى الىپ، ءوزىنىڭ كەرۋەن سارايىنا ورنالاستىردى، ولاردى ءوز قامقورلىعىنا الدى.

شوقان قاشعاردا جارتى جىلداي (1858 جىلدىڭ 1 قازانىنان 1859 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن) بولدى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول قاشعار قالاسىن جاقسى ءبىلىپ، التىشار ەلىن دە جاقسى زەرتتەدى. ول كەزدە التىشار دەپ، سولتۇستىگىندە تيان-شان تاۋلارىمەن، وڭتۇستىگىندە كۋەن-لۋنمەن قورشالعان قالالار: قاشعار، اقسۋ، ءۇش تۇرپان، يانىسار، ياركەند جانە حوتان قالالارىن اتاعان.

شوقان العاشقى كۇندەردەن-اق مۇندا قوقاندىقتار ەرەكشە ارتىقشىلىقتارعا يە ەكەنىن بايقايدى. مىسالى، قىتاي ۇكىمەتى قوقاندىقتار باسقا ەلدەردەن كەلگەن تاۋارلارعا ءوز پايداسى ءۇشىن سالىق الىپ وتىرۋعا ەرىك بەردى. قوقان حانىنىڭ قاشعاردا ساۋدا كونسۋلى، ءارى ساياسي وكىلى رەتىندە «اقساقال» دەپ اتالاتىن ايرىقشا شەنەۋنىگى بولدى.

ءۋاليحانوۆ قاشعاردا تۇرعان كەزدە باستاپقىدا «اقساقال» ناسرەددين، كەيىننەن نۇرماعامبەت دات بولدى. ەكەۋى دە شوقاندى جانە ونىڭ سەرىكتەرىن جاقسى قارسى الىپ، قامقورلىقتارىنا الدى. بۇل وتە ماڭىزدى بولدى، ەگەر اقساقالدار قورعاۋىنا الماعاندا، ش. ءۋاليحانوۆتىڭ دا شلاگينۆەيتتىڭ قايعىلى تاعدىرىن كەشۋى ىقتيمال ەدى.

اقساقال مەن ونىڭ بالاسىنىڭ ارقاسىندا ءۋاليحانوۆ ءتۇرلى ەلدەردىڭ كوپەستەرىمەن، ساياسي قايراتكەرلەرىمەن، عالىمدارىمەن، اقىندارىمەن تانىسىپ، ولاردان التىشاردىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى جايلى سەنىمدى اقپاراتتاردى ەستىدى. «ءتۇرلى تايپالار مەن ءتۇرلى ەلدەردىڭ كوپەستەرىمەن تانىس بولۋىم، - دەپ جازدى شوقان، - كوپ جول باعىتتارىن بىلۋىمە، كورشى ەلدەر جونىندە ەتنوگرافيالىق، ستاتيستيكالىق جانە ساۋدا مالىمەتتەرىن الۋعا مۇمكىندىك بەردى»*71.

سونداي-اق تاريحي مالىمەتتەردى دە ول جازبا دەرەكتەردەن، جەرگىلىكتى رەسمي قۇجاتتار مەن كىتاپتاردان الىپ، شەنەۋنىكتەر مەن كوپەستەردىڭ قوسىمشا اڭگىمەلەرىنەن تولىقتىرا ءتۇستى *72.

ش. ءۋاليحانوۆ قاشعاردا بولعان كەزىندە ۇيعىر ءتىلىن مەڭگەرۋدى جالعاستىرادى. ونىڭ جەكە مۇراعاتىندا قاشعاردا ۇيعىر تىلىندە جازعان جازبالارى ساقتالعان.

ش. ءۋاليحانوۆ عالىم دوستارىنىڭ جاردەمىمەن سيرەك كەزدەسەتىن بىرقاتار شىعىس قولجازبالارىنا يە بولدى، نۋميزماتيكالىق جيىنتىق، گەرباري جانە ميردجاي تاۋى مەن قارا-قاش*73 وزەنىنىڭ الابىندا وندىرىلگەن نەفريت كەسەكتەرى دە بار تاۋ جىنىستارىنىڭ جيناعىن جاسادى. سونىمەن قاتار ول ەسكىدەن قالعان مۇرالاردى: ەرتە زامانعى گراموتالاردى، قولدانبالى جانە حالىقتىق قولونەر، كوركەم كەراميكا ۇلگىلەرىن جانە ت. س. س. جينادى.

1859 جىلعى اقپان ايىنىڭ اياق شەنىندە قاشعاردا ناعىز كوكتەم ەدى، كەيىن قاراي قايتۋ تۋرالى ويلايتىن ۋاقىت جەتكەن. ونىڭ ۇستىنە ءۋاليحان تورەنىڭ قاشىپ كەتۋىنە بايلانىستى، قاشقارلىقتار قايتادان تىنىشسىزدانىپ قالادا قاۋىپتى جاعداي جاريالاندى. تۇندە قالادا اتتى كۇزەت ءجۇرىپ، قالا قاقپالارىندا قاراۋىل كۇشەيتىلدى، قالا ماڭىندا قارۋلى وتريادتار كۇزەتكە قويىلدى. شوقاننىڭ بۇدان ءارى مۇندا قالۋى قاۋىپتى ەدى. قالادان تەزدەتىپ كەتۋگە تۋرا كەلدى. «قاڭتاردىڭ اياعىندا، - دەپ جازدى ش. ءۋاليحانوۆ - قاشعارياعا بىزدەن كەيىن سەمەيدەن شىققان قاشقارلىق جانە تاشكەنتتىك بىرنەشە كوپەستەر كەلدى. ولار ارقىلى كەرۋەندە ورىس اگەنتى بار دەگەن لاقاپ تارادى. قوقاندا ساۋداگەرلەر اراسىندا دا وسىنداي قاۋەسەت شىعىپ، وعان ورىس اگەنتى قالادا ەمەس، تۇيەلەرىمىزدى ۇستاپ تۇرعان اۋىلدا دەگەن ءسوز قوسىلدى. قوقان مۇحتارى قاشعارعا جىبەرگەن ءوز شەنەۋنىگىنە اۋىل مەن ءبىزدىڭ جۇمىسشىلاردى تەكسەرۋگە تاپسىرما بەردى»*74. قاۋىپ تۋرالى شاۋكەن دە ايتقان. سوندىقتان شوقان كوپ كەشىكپەي جاڭا دوستارىمەن قوشتاسىپ، 11 ناۋرىزدا قايتار جولعا شىقتى. ونى اقساقالدىڭ ءوزى باستاعان قاشعارلىقتار توبى شىعارىپ سالدى.

شوقان قايتار جولىندا تەرەكتىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى تۇرعارت اسۋى ارقىلى ءجۇردى. ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىندا تەرەكتى اسۋىمەن ءوتۋ مۇمكىن بولمادى، وندا قالىڭ قار جاتتى. شوقان مەن ونىڭ سەرىكتەرى وڭتۇستىك قىرعىزستان ارقىلى ءجۇرۋدى دۇرىس دەپ تاۋىپ، جولاي فەرعانا جوتاسىمەن شەكتەس جاڭا جەرلەردى كورە كەتپەك بولدى.

تۇرعارتتان ولار كوپتەگەن تاريحي اڭىزداردا ايتىلاتىن بيىك تاۋ باسىنداعى عاجايىپ سۇلۋ شاتىركولگە قاراي جۇرەدى. شوقانعا دەيىن بۇل جەردە بىردە-ءبىر عالىم بولىپ كورمەپتى. سول جەردەن شوقان مەن ونىڭ سەرىكتەرى اتباس پەن ۇزگەن وزەندەرى ارقىلى ءجۇرىپ وتىرىپ، نارىن وزەنىنىڭ وڭ جاعاسىنداعى قوقاننىڭ قۇرتقا بەكىنىسىنە يەك ارتتى.

شوقان ءۋاليحانوۆتى تاۋلى سىرتقا قاراعاندا، شارۋاشىلىق ءۇشىن اناعۇرلىم كوپ مۇمكىندىكتەرى بار وازيس بولىپ كەلەتىن اتباس پەن ارپا جانە نارىننىڭ كەڭ الاپتارى قاتتى قىزىقتىردى. ساياحاتشى بۇل القاپتاردىڭ وڭتۇستىك قىرعىزدارىنىڭ ەكونوميكالىق ومىرىندە شەشۋشى ماڭىزى بارىن جانە وسى تاۋلى ەلدىڭ ورتالىعى دەپ ءبىلدى. بايقامپاز عالىم بۇل جەرلەردەن ساۋلەت ونەرىنىڭ مونۋمەنتالدى ەسكەرتكىشتەرى مەن باي قالالىق مادەنيەتى تۇرىندە ساقتالعان وتكەن ۋاقىتتىڭ قايناعان ءومىرىنىڭ ىزدەرىن تاپتى. «تاۋلى سىرتتا، - دەپ جازدى ش. ءۋاليحانوۆ، - تەك اتباس، ارپا جانە نارىننىڭ جازىقتارى مەن اۋا رايى جۇمساق اڭعارلارىندا بيداي مەن ارپا وسەدى. ەرتە كەزدە بۇل جەرلەردى وتىرىقشى جانە جارتىلاي وتىرىقشى حالىق قونىستانعان دەپ ەسەپتەۋ كەرەك، ويتكەنى، قىرعىزداردىڭ ايتۋى بويىنشا، اتباستىڭ تومەنگى جاعىندا ۇلكەن قالانىڭ قيراندىسى بار كورىنەدى، ال نارىندا ەرتە زامانعى ەگىنشىلىكتىڭ ءىزىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك»*75.

بۇدان ءارى كەرۋەن سولتۇستىك-شىعىس باعىتقا، نارىن وزەنىمەن جوعارى قاراي ءجۇرىپ، التىنشى ءساۋىر كۇنى جەتىمشوقى ماڭىندا، زاۋكى اسۋى ارقىلى ىستىقكول القابىنا اپاراتىن ۇلكەن كەرۋەن جولىن كەسىپ ءوتتى.

ءوزىنىڭ ساياحاتىن ون اي ون ءتورت كۇندە تابىسپەن اياقتاپ،1859 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە «قاشعار تۋرالى قىزىقتى دا باي ماعلۇماتتارى» بار شوقان ۆەرنىي بەكىنىسىنە (الماتى) جەتتى*76. بۇل جەردە ءبىر جارىم اي شاماسىندا دەمالىپ، سەمەيگە سوعىپ، ف. م. دوستوەۆسكيمەن كەزدەسىپ، ومبىعا قايتتى دا، جيناعان ماتەريالدارىن وڭدەۋگە كىرىستى.

پەتەربوردا شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ورالۋىن ءارى ونىڭ ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى ەسەبىن دە اسىعا كۇتتى. ەكسپەديتسيا ەسەبىن ازىرلەۋدى جانە ءۋاليحانوۆتى پەتەربورعا ىسساپارعا جونەلتۋدى تەزدەتۋ تۋرالى پەتەربور مەن ومبىنىڭ اراسىندا حات-حابار قىزۋ ءجۇرىپ جاتتى. گەنەرال ي. ف. بابكوۆ بىلاي دەپ جازدى: «سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە ءۋاليحانوۆتىڭ وسى كەزگە دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن قاشعارعا ساپارىنىڭ بۇگە شىگەسىن حابارلاۋدى اسىعا جانە قاتتى ىنتامەن كۇتتى... بارىنەن بۇرىن وسى ءىستىڭ باستاماشىسى جانە ءبىر جاعىنان شىعىستانۋشى بولعاندىقتان، ە. پ. كوۆالەۆسكي مۇددەلى بولدى». ءبىزدىڭ اگەنتتىڭ... قاشعاردا بولعاندىعى جانە ونىڭ شىعىس تۇركىستان نەمەسە كىشى بۇحاريا تۋرالى جيناعان قىزىقتى مالىمەتتەرى تۋرالى حابار ە. پ. كوۆالەۆسكيدىڭ گراف بلۋدوۆپەن جاقىن تانىستىعى بولعاندىقتان، پەتەربوردىڭ جوعارعى قاۋىمىنا دا جەتتى. بۇل سىبىستىڭ، اسىرەسە، ءۇندىستاننان قاشعارعا جىبەرىلگەن اعىلشىن اگەنتى ادولف شلاگينتۆەيتتىڭ قاشقاردا قازاعا ۇشىراۋى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە بەلگىلى بولعاندىقتان دا اسەرى ەسەلەنە ءتۇستى*77.

1859 جىلدىڭ قارا كۇزىنە دەيىن شوقان ومبىدا بولىپ، ساپارى جايلى ەسەبىن جازدى. ول ەسەبىن تەز اياقتاپ، شانا جولى اشىلىسىمەن پەتەربوعا بارىپ، وتە باي جانە اسا قۇندى عىلىمي ماتەريالدارىن قورىتىپ، وڭدەۋ ءۇشىن، تەز جەتۋگە اسىق بولدى. تامىزدىڭ اياعىندا وعان تۆەر قالاسىنا قايتىپ بارا جاتقان ف. م. دوستوەۆسكي جولىقتى. شوقان ءوزىن پەتەربوردا كەلۋىن تالاپ ەتىپ وتىرعاندارىن، ەندى ءبىر ايدان سوڭ جولعا شىعاتىنىن ايتتى*78.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قاشعار ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەلەلەرى وتە ماڭىزدى بولدى. ولار عالىمداردىڭ وراسان زور قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزدى.

شوقان قاشعاردان «تازكيريان سۇلتان سۋتۋق بوعرا حان» (سۇتۇق بۇعراحان تاريحى), «تازكيريان تۋعلۋق تەمىر حان» (تۋعلۋق تەمىر حان تاريحى), «تازكيريان حودجاگان» (قوجالار تاريحى), «ءابۋمۇسليم ماۋرۋزي» جانە باسقا دا سيرەك كەزدەسەتىن شىعىس قولجازبالارىن، سونىمەن قاتار، تاۋ جىنىستارىنىڭ كوللەكتسياسىن، نەفريت ۇلگىلەرىن، گەرباري، نۋميزماتيكا ەسكەرتكىشتەرىن جانە ت. ب. الىپ كەلدى.

ش. ءۋاليحانوۆ جيناقتاعان باي ماتەريالداردىڭ ىشىندە ونىڭ شىعىس تۇركىستان حالقى مەن ولاردىڭ كاسىبىن بەينەلەيتىن قارىنداشپەن سالعان سۋرەتتەرى ۇلكەن ورىن الادى.

ءۋاليحانوۆ ساپارىنىڭ ەڭ باستى ناتيجەسى «التىشاردىڭ نەمەسە قىتايدىڭ نان-لۋ (كىشى بۇحارا) پروۆينتسياسىنىڭ شىعىستاعى التى قالاسىنىڭ جايى تۋرالى» اتتى ۇلكەن ەڭبەگى بولدى. بۇل شىعىس تۇركىستان حالىقتارىنىڭ تاريحى مەن گەوگرافياسىنا، الەۋمەتتىك قۇرىلىسىنا ارنالعان، ش. ءۋاليحانوۆ زامانىنداعى عىلىم جەتىستىكتەرىنە ورايلاستىرا جازىلعان العاشقى عىلىمي ەڭبەك ەدى. جاڭا ماتەريالداردى قامتۋ جانە ولاردى تەرەڭ تالداۋ جاعىنان ونىڭ ەڭبەگى وتاندىق عىلىمعا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس بولدى. ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويعان جوق.

بۇل تاماشا ەڭبەكتە جاس عالىمنىڭ جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىمى، اسقان دارىندىلىعى، كورەگەن اقىلدىلىعى ايقىن كورىنەدى، بۇل ەڭبەكتىڭ تازا ادەبي ساپاسى جاقسى اسەر قالدىرادى - كوركەم ءتىلى، نازىك يۋمور، قىزىقتىلىعى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ بۇل ەڭبەگىنىڭ ءىس جۇزىندە قولدانىلۋىنىڭ دا ۇلكەن ماڭىزى بولدى.

ءۋاليحانوۆتىڭ زامانداستارى - عالىمدار، جازۋشىلار مەن اسكەري ماماندار ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قاشعاردى زەرتتەۋىن جوعارى باعالاپ، ونى «شىن مانىسىندەگى گەوگرافيالىق جاڭالىق، ۇكىمەت ءارى عىلىم ءۇشىن اسا پايدالى»، «وسى كەزگە دەيىن باسشىلىققا الىپ كەلگەن ەۋروپالىق گەوگراف-عالىمدار مەن شىعىستانۋشىلاردىڭ كەمشىلىكتەرىن» تولىقتىراتىن ەڭبەك دەپ سانادى*79.

ءۋاليحانوۆتىڭ ەسەبى كەيىننەن قاشعاردا ساۋدا فاكتوريالارىن ورناتۋدا، سونداي-اق، رەسەيدىڭ باتىس قىتايمەن ساۋدا جانە مادەني بايلانىسىن ورنىقتىرۋدا پايدالانىلدى*80.

ساياحاتشى-عالىمعا ەڭبەگى ءۇشىن شتابس-روتميستر اتاعى بەرىلىپ، وردەنمەن ماراپاتتالدى، اقشالاي سىيلىق بەرىلدى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، قاشعار ساياحاتىنا قاتىسقان ادال سەرىكتەرى، بارلىعى 23 ادام ماراپاتتالدى*81. كەرۋەنباسى مۇساباي مەن سەمەي كوپەسى بۇقاش، پولكوۆنيك ك. ك. گۋتكوۆسكي جانە باسقالارى دا ماراپاتقا يە بولدى*82.

ش. ءۋاليحانوۆ پەتەربورعا 1859 جىلدىڭ كۇزىندە كەلدى. ورىس عالىمدارى ونى باتىل ساياحاتشى، تاماشا زەرتتەۋشى، ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ ءومىرىن تەرەڭ بىلەتىن ادام رەتىندە قارسى الدى.

ورتا ازيا ماسەلەلەرى بويىنشا بەدەلدىگىمەن تانىلعان ش. ءۋالي-حانوۆ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جاعىنان دا، باس شتاب جاعىنان دا ايرىقشى ىقىلاسقا يە بولدى. ەكى مەكەمە دە پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكيدىڭ ش. ءۋاليحانوۆتى عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسۋى ءۇشىن پەتەربوردا قالدىرۋ تۋرالى ايتقان پىكىرىن قولداپ، ماسەلەنى ۇكىمەتتىڭ الدىنا قويدى. ە. پ. كوۆالەۆسكي 1860 جىلى 3 ساۋىردە اسكەري ءمينيستردىڭ اتىنا جازعان حاتىندا: «شتابس-روتميستر ءۋاليحانوۆتى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنەن الاتىن اقىسىنا قوسا، اسكەري ۆەدوموستۆونىڭ قاراجاتىنان شەنىنە قاراي بەرىلەتىن سىياقىسىن ساقتاي وتىرىپ، ازيا دەپارتامەنتىنە قىزمەتكە تىركەۋدى» سۇرايدى*83. ە. پ. كوۆالسكي قاجەت بولعان جاعدايدا «شتابس-روتميستر ۋاليحانوۆقا اسكەري مينيسترلىك الداعى قوقانعا قارسى ەكسپەديتسياعا بايلانىستى تاپسىرما بەرۋگە» بولادى، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ونى ىسساپارعا جىبەرۋگە ەشقانداي قارسى ەمەس»*84, - دەپ جازدى.

سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ا. م. گورچاكوۆ ش. ءۋاليحانوۆتى اسكەري مينيسترلىكتەن ازيا دەپارتامەنتىنە اۋىستىرۋ جونىندە الەكساندر II گە ءوتىنىش جاساپ، شوقانعا مىنانداي مىنەزدەمە بەرەدى: «وتكەن جىلى قاشعارعا ساپار شەگىپ، ورتا ازيانىڭ شىعىس ءبولىمىن زەرتتەپ قايتقان جانە تۇركى ءتىلىنىڭ بىرنەشە ديالەكتىسىن جەتىك بىلەتىن شتابس-روتميستر ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ارنايى مالىمەتتەرىمەن ازيا دەپارتامەنتىنە پايدا كەلتىرۋى مۇمكىن. سوندىقتان، اسكەري مينيسترمەن الدىن-الا كەلىسىم بويىنشا ءۋاليحانوۆتى اتالعان دەپارتامەنتتىڭ قاراماعىنا الۋدى ۇسىنار ەدىم*85.

ش. ءۋاليحانوۆتى ازيا دەپارتامەنتىنە اۋىستىرۋ تۋرالى بۇيرىقتى الەكساندر II 1860 جىلى 15 ماۋسىمدا بەكىتەدى*86. وندا بىلاي دەلىنگەن: «اتتى اسكەر شتابس ءروتميسترى سۇلتان شوقان ءۋاليحانوۆ اتتى اسكەر قۇرامىندا دا قالدىرىلا وتىرىپ، ازيا دەپارتامەنتىنە اۋىستىرىپ قىزمەتكە الىنسىن»*87.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ازيا دەپارتامەنتىندە بولعان ۋاقىتى ومىرىندەگى ەڭ جارقىن كەزەڭدەردىڭ ءبىرى بولدى. ول تۋرالى ەرەكشە ءىس*88 ساقتالعان جانە ول قۇجاتتار وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ رەسەيگە قوسىلۋى كەزەڭىندە ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن كورسەتەدى.

ش. ءۋاليحانوۆ پەتەربورعا تيان-شان تاۋلارى مەن شىعىس تۇركىستانعا جاساعان ساياحاتى بارىسىندا جيناقتاعان قىزىقتى مالىمەتتەرگە باي زور ءبىلىم قورىمەن كەلدى. بۇل مالىمەتتەر ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پەتەربوردا كورنەكتى ورىس عالىمدارىمەن، جازۋشىلارىمەن بولعان عىلىمي اڭگىمەلەردىڭ تاقىرىبى بولدى.

پەتەربور تۋرالى شوقان ومبىدا جۇرگەندە جەر اۋدارىلعان س. ف. دۋروۆتان كوپ ەستىگەن ەدى. س. ف. دۋروۆ رەۆوليۋتسيونەر دەموكرات، پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسكەر ەدى. ول 1849 جىلى 23 ءساۋىر كۇنى پەتراشەۆشى 35 ادام - نەگىزگى توپپەن بىرگە تۇتقىندالدى. پەتروپاۆل بەكىنىسىندە سەگىز اي قاماۋدا وتىرعاننان كەيىن، اسكەري سوت س. ف. دۋروۆتى اتۋ جازاسىنا بۇيىردى، كەيىن ول ۇكىم جەر اۋدارۋعا وزگەرتىلدى*89.

قول اياعى كىسەندەۋلى س. ف. دۋروۆ ف. م. دوستوەۆسكيمەن بىرگە توبىلعا ەتاپپەن ايدالىپ، سودان كەيىن 1850 جىلى 23 قاڭتاردا ومبىنىڭ كاتورگالىق تۇرمەسىنە قامالدى*90. وندا جاعداي جان توزگىسىز بولدى. س. ف. دۋروۆ تۇرمەدەن دەنساۋلىعى مۇلدەم ناشارلاپ شىقتى. كاتورگا مەرزىمى اياقتالعاننان كەيىن، 1854 جىلى 11 قاڭتار كۇنى پەتروپاۆل قالاسىنداعى شەپتىك ءۇشىنشى ءسىبىر باتالونىنىڭ اسكەري تۇزەتۋ قىزمەتىنە قاتارداعى جاۋىنگەر ەسەبىندە جىبەرىلدى. بىراق دەنساۋلىعىنا بايلانىستى س. ف. دۋروۆ اسكەري قىزمەت اتقارۋعا جارامادى. وعان ازاماتتىق قىزمەتكە تۇرۋعا رۇقسات بەرىلىپ، «ءسىبىر قازاقتارىنىڭ وبلىستىق باسقارماسىنا ءتورتىنشى رازريادتاعى كەڭسە قىزمەتكەرى» ەتىپ تاعايىندالدى*91. سونىمەن قاتار، نيكولاي I-ءنىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، س. ف. دۋروۆتىڭ سىرتىنان «قاتال جاسىرىن باقىلاۋ قويىلىپ، ونىڭ ۇستىنەن سول ماڭداعى باسشىلىق قاداعالاپ وتىراتىن» بولدى*92. باسشىلىقتىڭ قاتارىندا - ءسىبىر قازاقتارىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى فون فريدريحس تە بار. وبلىستىق باسقارمادا قىزمەت ىستەي ءجۇرىپ، س. ف. دۋروۆ ادامدارعا دەگەن ىزگىلىك قارىم-قاتىناسىمەن، ادالدىعىمەن، ەڭبەكسۇيگىشتىگىمەن جانە ىسكەرلىگىمەن وزىنە نازار اۋدارتتى، ك. ك. گۋتكوۆسكي مەن ش. ءۋاليحانوۆتىڭ تالابى بويىنشا، كەشىكپەي ءۇشىنشى رازريادتى كەڭسە قىزمەتكەرىنە اۋىستىرىلدى*93.

وبلىستىق باسقارمادا قىزمەت ىستەۋ س. ف. دۋروۆقا قىرعا شىعىپ، قازاق حالقىنىڭ ومىرىمەن تانىسۋىنا مۇمكىندىك بەردى. 1855 جانە 1856 جىلدارى وعان «دەنساۋلىعىن تۇزەتۋ ءۇشىن» كوكشەتاۋ وكرۋگىندە تۇرۋعا رۇقسات ەتىلدى*94. بىراق مۇندا دا ول «جاسىرىن پوليتسيا باقىلاۋىنا» الىندى*95. گەنەرال فريدريحستىڭ نۇسقاۋى بويىنشا، كوكشەتاۋ وكرۋگتىك پريكازى اي سايىن س. ف. دۋروۆتىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن حابارلاپ وتىرۋعا ءتيىس بولدى.

1856 جىلى 26 تامىز كۇنى س. ف. دۋروۆقا «سىبىردەن قايتىپ، پەتەربور مەن ماسكەۋدەن باسقا، يمپەريانىڭ قالاعان جەرىنە تۇرۋىنا رۇقسات ەتىلدى»*96. الايدا ونى باتىس سىبىردە تاعى ءبىر جىل ۇستادى. تەك 1857 جىلى، تامىز ايىنىڭ سوڭىندا ول ومبىنى تاستاپ، ودەسساعا قونىس تەپتى*97.

ش. ءۋاليحانوۆ پەن س. ف. دۋروۆتىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسى سەرگەي فەدوروۆيچ ومبى بەكىنىسىنىڭ اباقتىسىنان بوساپ شىعىسىمەن باستالدى*98. بۇرىن ش. ءۋاليحانوۆ ول تۋرالى ك. ك. گۋتكوۆسكي ارقىلى ەستىپ، ونىڭ تاعدىرىنا جانى اشىپ، نيەتتەس ەكەنىن ءبىلدىرىپ، ونىمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتىن ىزدەپ ءجۇردى*99.

1854 جىلدىڭ كوكتەمىنەن دوستاردىڭ ءاردايىم كەزدەسەتىن جەرى كاپۋستيندەردىڭ ءۇيى مەن ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پاتەرى بولدى. كەزدەسۋلەر كەزىندە جان تولقىتار اڭگىمەلەر ورتاعا سالىنىپ، ەلدىڭ سول كەزدەگى بارلىق الدىڭعى قاتارلى ادامداردى تولعاندىراتىن الەۋمەتتىك ساياسي ءومىرىنىڭ ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى تالقىلاناتىن. س. ف. دۋروۆ پەن ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قوزقاراستارىندا كوپ نارسە ورتاق بولىپ شىقتى.

شوقان س. ف. دۋروۆپەن بىرگە ومبى بەكىنىسىندە كاتورگا مەرزىمىن وتەپ جۇرگەن ورىس جازۋشىسى ف. م. دوستوەۆسكيمەن جاقىن تانىس بولدى. شوقان ف. م. دوستوەۆسكي تۋرالى كاپۋستيندەر مەن گۋتكوۆسكيلەر ۇيىندە كوپ ەستىگەن. ا. ە. ۆرانگەلدىڭ ايتۋىنشا، شوقان ف. م. دوستوەۆسكيمەن العاش 1854 جىلى ومبىدا، دوستوەۆسكي ءجيى بارىپ تۇراتىن*100 يۆانوۆتار ۇيىندە*101 تانىسادى. بۇل كەزدەسۋ ەكەۋىنىڭ قوزقاراستارىنىڭ جاقىندىعىن، مۇددەلەرىنىڭ ءبىر ەكەندىگىن تانىتتى، ءسويتىپ ولار جاقىن دوس بولىپ كەتتى. ءوزى «ءولى ءۇي» دەپ اتاعان ومبىنىڭ كاتورگالىق تۇرمەسىندە وتىرىپ جانە ودان شىققاننان كەيىن دە ف. م. دوستوەۆسكي پەتراشەۆشىلەر توبىندا قالىپتاسقان الدىڭعى قاتارلى كوزقاراستارىنان باس تارتپادى. شوقانمەن اڭگىمەسىندە، وعان جازعان حاتتارىندا دا ول ءوزىن ۇلكەن پروگرەسشىل، ويشىل، رەسەيدەگى توزىعى جەتكەن پومەششيكتىك قۇرىلىستىڭ كەمىستىكتەرىن اشكەرەلەۋشى ەتىپ كورسەتتى. شوقان جازۋشىنىڭ جاقىن دوستارىنىڭ ءبىرى بولعان كەزدە 19 جاستا ەدى.

شوقاننىڭ يۆانوۆتار ۇيىندەگى تانىستىقتان باستالعان ف. م. دوستوەۆسكيمەن دوستىق قاتىناسى سەمەي پەن پەتەربورداعى كەزدەسۋلەرمەن جالعاسىپ، التى جىل (1856-1862 جج.) حات جازىسۋعا سوزىلدى.

1854 جىلدىڭ كوكتەمىندە پاتشا ۇكىمەتى ف. م. دوستوەۆسكيدى وبلىس ورتالىعىنان الىستاتىپ، شالعايعا جىبەرۋ قاجەت دەپ تاپتى. ول سەمەيگە، ءسىبىردىڭ شەپتىك كازاك اسكەرلەرىنىڭ 7-ءشى باتالونىنا مەرزىمسىز ۋاقىتقا سولداتتىق قىزمەتكە جىبەرىلدى.

1856-1858 جىلدارى ەلگە شىققان ساپارلارىندا ش. ءۋاليحانوۆ ف. م. دوستوەۆسكيگە مىندەتتى تۇردە سوعىپ، ساياسي جانە فيلوسوفيالىق تاقىرىپتاردا اڭگىمەلەسىپ ءجۇردى.

شوقاننىڭ ف. م. دوستوەۆسكيمەن سەمەيدە كەزدەسۋى ونىڭ ومىرىندەگى اسا ءبىر جارقىن بەتتەر بولدى. بۇل كەزدەسۋ وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان فوتوسۋرەتتە بەينەلەنگەن. «سوڭعى كەزدە بىزگە كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن از عانا ادامداردىڭ ىشىنەن، - دەپ جازادى ا. ە. ۆرانگەل*102, - ف. م. دوستوەۆسكيمەن كورىسۋ ءۇشىن وتە سۇيكىمدى جاس قىرعىز وفيتسەرى، ومبى كادەت كورپۋسىندا تاربيەلەنگەن مۇحاممەد حانافيا ءۋاليحانوۆتىڭ جولاي سوعىپ كەتكەنى ەسىمدە... ول ف. م. دوستوەۆسكيمەن ومبىدا، يۆانوۆتاردىڭ ۇيىندە تانىسىپ، ونى وتە جاقسى كوردى».

ف. م. دوستوەۆسكي قازاق اۋىلىنىڭ ءومىرىن جاقسى ءبىلدى. پوپوۆ، ا. ە. ۆرانگەل مەن م. م. حومەنتوۆسكي سەكىلدى سول كەزدە جاۋاپتى قىزمەتتە جۇرگەن ادامدارعا جاقىندىعىن پايدالانىپ، ف. م. دوستوەۆسكي ش. ءۋاليحانوۆ جانە ا. ە. ۆرانگەلمەن بىرگە قازاق اۋىلدارىن ارالاپ، ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن ارقاتقا، شىڭعىس جانە تارباعاتاي تاۋلارىنا بارا الدى. قازاق حالقىنىڭ ءومىرى ش. ءۋاليحانوۆ پەن ف. م. دوستوەۆسكي اڭگىمەلەرىنىڭ جاڭا قىزىقتى تاقىرىبى بولدى.

سەمەيدەگى كەزدەسۋدەن كەيىن ولار كوپكە دەيىن اجىراپ قالدى. ۇلكەن قوعامدىق تاريحي مۇددەنى اڭعارتاتىن ەكى باۋىرلاس حالىقتىڭ تاماشا وكىلدەرىنىڭ جاقىن يدەيالىق قارىم-قاتىناسىنىڭ ۇلگىسى سانالاتىن حاتتار عانا ولاردى ءوزارا بايلانىستىردى جانە ش. ءۋاليحانوۆتىڭ حاتتارىندا ونىڭ قوعامدىق كوزقاراستارى، ورىس حالقىنا، ورىس مادەنيەتىنە دەگەن ونىڭ سۇيىسپەنشىلىگى كورىنىس تاپتى.

اتاقتى ورىس جازۋشىسى ۋاقىتشا بارناۋلعا كەتكەننەن سوڭ، سەمەيدەن شىققان ش. ءۋاليحانوۆ ف. م. دوستوەۆسكيگە بىلاي دەپ جازدى: «ءوزىڭىز كەتكەننەن كەيىن مەن ءسىزدىڭ قالاڭىزدا تەك ءبىر قونىپ، كەلەسى كۇنى ەرتەمەن جولعا شىقتىم. بۇل كەش مەن ءۇشىن وتە كوڭىلسىز بولدى. وزىمە جاقىن ادامداردان اجىراۋ جانە وزىمە جاقسى نيەت بىلدىرگەن ادامدارمەن ايىرىلىسۋ ماعان وتە اۋىر ءتيدى. سىزبەن بىرگە سەمەيدە وتكىزگەن از عانا كۇن ماعان سونداي ىستىق، ەندىگى مەنىڭ بار ويىم - سىزبەن تاعى دا كەزدەسۋ. مەن ادامنىڭ سەزىمدەرى مەن جاي-كۇيى تۋرالى جازۋعا شەبەر ەمەسپىن، بىراق ونىڭ قاجەتى دە جوق قوي دەيمىن: مەنىڭ سىزگە قانداي بەرىلگەنىمدى جانە ءسىزدى قالاي جاقسى كورەتىنىمدى، ارينە، بىلەسىز».

ف. م. دوستوەۆسكي جاۋاپ رەتىندە ش. ۋاليحانوۆقا شىن جۇرەگىنەن شىققان جىلى سوزدەرمەن بىلاي دەپ جاۋاپ قايىردى: «مەيىربان دوسىم مەنىڭ، ءسىزدىڭ حاتىڭىزدى ماعان الەكساندر نيكولاەۆيچ*103 تابىس ەتتى. ءسىز مەنى جاقسى كورەم دەپ جازىپسىز. ال مەن سىزگە قىسىلماي-اق تۋرا ايتايىن - مەن سىزگە عاشىق بولىپ قالدىم. مەن ەش ۋاقىتتا دا جانە ەشكىمگە دە، ءتىپتى، تۋعان باۋىرىما دا، تاپ سىزگە كوڭىلىم تۇسكەندەي جاقىندىقتى سەزگەن ەمەسپىن... بۇل جەردە كوپ نارسەنى ايتۋعا بولار ەدى، بىراق ءسىزدى نەسىنە ماقتاي بەرەم! ءسىز مەنىڭ اق نيەتىمە دالەلسىز-اق سەنەتىن شىعارسىز، قىمباتتى ءۋالي حان، بۇل تۋرالى 10 كىتاپ جازساڭ دا، ەشتەڭە جازا المايسىڭ. سەزىم مەن قۇشتارلىق دەگەندى تۇسىندىرۋگە بولمايدى... سىزبەن كۇيمەدە تۇرىپ قوش ايتىسقاندا، ءبارىمىز كۇنى بويى كوڭىلسىز بولدىق. ءسىزدى بۇكىل جول بويى ەسكە الدىق»*104.

ف. م. دوستوەۆسكي حاتىندا شوقانعا پايدالى كەڭەس بەرىپ، ونى تۋعان حالقىنا قىزمەت ەتۋگە شاقىرادى، ءوزىنىڭ كۇشىن پۋبليتسيستيكا سالاسىندا بايقاپ كورۋدى ۇسىنادى. ول: «قولعا العان ءىسىڭىزدى تاستاي كورمەڭىز، - دەپ جازادى. - ءسىزدىڭ ماتەريالدارىڭىز وتە كوپ. دالا تۋرالى ماقالا جازىڭىز... ءسىز ءوز تاعدىرىڭىزدى وتانىڭىزعا وتە پايدالى بولاتىنداي باعىشتاۋىڭىزعا بولار ەدى. مىسالى، دالانىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ ماڭىزىن جانە ءوز حالقىڭىزدىڭ رەسەيگە قانداي قاتىسى بار ەكەنىن رەسەي حالقىنا ءتۇسىندىرۋ ۇلى ماقسات، قاسيەتتى ءىس ەمەس پە؟.. ەۋروپاشا تولىق ءبىلىم العان تۇڭعىش قىرعىز ەكەنىڭىزدى ەسىڭىزگە الىڭىز. ونىڭ ۇستىنە تاعدىر ءسىزدى ابزال ادام ەتىپ جاراتقان. ارتتا قالۋعا بولمايدى، بولمايدى»، - دەپ جازدى. ف. م. دوستوەۆسكي بۇل جالىندى سوزدەرىمەن حالىق اعارتۋ مايدانىندا بەلسەندى قيمىلداۋعا جىگەرلەندىردى. ءارى قاراي ف. م. دوستوەۆسكي: «مەن ءسىزدى جاقسى كورەتىنىم سونداي، ءسىز جانە ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىز تۋرالى ويلانام. ارينە، قيالدارىمدا ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىزدى ويلاستىرىپ، الپەشتەيمىن. بىراق سول قيالدارىمنىڭ ىشىندە ءبىر شىندىق بار، ول - ءسىزدىڭ ءوز ەلىڭىزدەن ەۋروپالىق بىلىمگە تۇڭعىش قول جەتكەن ادام ەكەنىڭىز. وسىنىڭ ءبىر ءوزى عاجايىپ نارسە جانە سونى ۇعىنۋدىڭ ءوزى سىزگە مىندەت جۇكتەيدى... قوش بولىڭىز، قىمباتتىم، ءوزىڭىزدى قۇشاقتاۋىما، 10 قايتارا سۇيۋىمە رۇقسات ەتىڭىز»، - دەپ جازادى.

ف.م. دوستوەۆسكي بۇدان كەيىن دە ش. ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي تابىستارىن قاداعالاپ، ونىڭ ودان ارعى تاعدىرىنا شىن مانىندە مۇددەلىك تانىتىپ ءجۇردى. ف. م. دوستوەۆسكي ا. ە. ۆرانگەلگە تۆەردەن جازعان حاتىندا: «ءۋاليحانوۆ وتە سۇيكىمدى، وتە تاماشا ادام. شاماسى، قازىر ول پەتەربوردا بولسا كەرەك؟ مەن سىزگە ول تۋرالى جازدىم عوي دەيمىن؟ ول - گەوگرافيالىق قوعامنىڭ مۇشەسى. ۋاقىتىڭىز بولسا، ءۋاليحانوۆ جايلى سۇراستىرىپ، ءبىلىڭىز. مەن ونى وتە جاقسى كورەمىن جانە ونىڭ حال-جايىن بىلۋگە وتە قۇشتارمىن»*105.

ش. ءۋاليحانوۆ پەن ف. م. دوستوەۆسكيدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناستارى كوپ جىلعا جالعاستى. ولاردىڭ بايلانىسى پەتەربوردا دا ۇزىلمەدى (1860 ج.). 1861 جىلعى رەفورمادان كەيىن ميستيتسيزمگە سالىنىپ، سامودەرجاۆيەگە قارسى كۇرەستەن بويىن اۋلاق سالا باستاعان جازۋشىنىڭ قىزمەتى مەن كوزقاراستارىنا شوقان سىن كوزبەن قاراي باستادى. ا. ن. مايكوۆكە جازعان حاتىندا شوقان بىلاي دەيدى: «ەندى سىزدەر تۋرالى، پەتەربور جايلى، مەنىڭ پەتەربورلىق دوستارىم جايىندا ايتايىق! دوستوەۆسكيلەر نە ىستەپ ءجۇر؟ ولار سيرەك جازاتىن بولدى، بىراق وعان ءوزىم دە كىنالىمىن، ويتكەنى سيرەك جاۋاپ قايتارامىن. جۋرنالدارىنىڭ جاعدايى قالاي؟ «جالعاسى بار» دەۋلەرىنە قاراعاندا، جاقسى بولۋ كەرەك. ءوز ارامىزدا ايتقاندا، مەن سولاردىڭ نەگىزىن، حالىقشىلدىعىن ءجوندى ۇقپايمىن، بىرەسە سلاۆيانشىلدىقتىڭ ءيىسى اڭقيدى، بىرەسە شەكتەن اسقان باتىسشىلدىقتىڭ ءيىسى شىعادى. ءبىتىسۋ بايقالمايدى نەمەسە ءبىتىسۋ قولدارىنان كەلمەي ءجۇر. مەنىڭ ويىمشا، ەكىنىڭ ءبىرى، نە باتىس ۇلگىسىمەن تۇبىرىنەن قايتا قۇرۋ كەرەك، نە ەسكىدەن ايىرىلماي، ءتىپتى ەسكى سەنىمنىڭ ءوزىن دە پايدالانۋ كەرەك. قىتايلار سەكىلدى «ورتانى ۇستانۋ» ەندى جارامايدى»*106.

ف. م. دوستوەۆسكي قازاق دوسىن ءومىر بويى ەسكە الىپ ءجۇردى. شوقان ءۋاليحانوۆتان العان زاتتارىنىڭ ءبارى كەيىننەن ول ءۇشىن ەڭ قىمبات ەستەلىك بولىپ قالدى. 1866 جىلى شوقان قايتىس بولعاننان كەيىن ف. م. دوستوەۆسكي بىردە ايەلى ا. گ. دوستوەۆسكاياعا: «مىنا ۇلكەن پاليساندر جاشىكتى كوردىڭىز بە؟ بۇل - مەنىڭ سىبىرلىك دوسىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سىيلىعى، سوندىقتان ول ماعان وتە قىمبات. مەن قولجازبالارىمدى، حاتتارىم مەن قىمبات ەستەلىكتەرىمدى وسىندا ساقتايمىن»*107, - دەگەن.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پەتەربوردا بولعان جىلدارى - ءومىرىنىڭ جارقىن بەتتەرىنىڭ ءبىرى. ءوزىنىڭ ءاربىر تابىستى قادامىن قاداعالاپ جۇرگەن ورىستىڭ الدىڭعى قاتارلى زيالىلارىمەن ارالاسا ءجۇرىپ، ش. ءۋاليحانوۆ وسى جىلدارى ادەتتەن تىس ەرەكشە تالانتى مەن بىلىمدارلىعىن تانىتا الدى. سول كەزدەگى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ونىڭ استاناعا كەلۋى تۋرالى ماقالالار جاريالانىپ تۇراتىن. XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى ءىرى عالىمداردىڭ ءبىرى پ. ي. نەبولسين شوقان تۋرالى: «پەتەربوردا قىرعىزدار از، بەس-التى ادام بولا قويار ما ەكەن؟ ولار جالپىەۋروپالىق اسكەري كيىم كيىپ جۇرەدى، تەك ءبىر ادامنان باسقاسى عانا بۇل ادام ءوزىنىڭ بار ەكەندىگى تۋرالى ەرەكشە ەشتەڭە بايقاتپايدى. ول بىرەۋ - وتە جاس، كاۆالەريا وفيتسەرى، سۇلتان شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ» - دەپ جازدى. «مەن ۋاليحانوۆپەن پەتەربوردا جاقىن تانىستىم جانە بىرنەشە وتە تارتىمدى كەشتى بىرگە وتكىزدىم، - دەيدى ل. ن. پلوتنيكوۆ، - ونىڭ قابىلەتتىلىگى مەن بىلىمىنە ولار (مۇحاممەد قالي تاۋكين جانە باباجانوۆ) تۇگىل، ءبىز نەبولسين مىرزا ەكەۋمىز دە تەڭ كەلمەسپىز».

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قىزمەتى پەتەربوردا قايناپ جاتقان جانە جان-جاقتى بولدى. ول بىرنەشە مەكەمەدە قىزمەت ىستەدى: باس شتابتىڭ اسكەري-عىلىمي كوميتەتىندە، ازيا دەپارتامەنتى مەن گەوگرافيالىق قوعامدا جانە سونىمەن بىرگە ۋنيۆەرسيەتتە لەكتسيا تىڭدادى. اسكەري عىلىمي كوميتەتتىڭ تاپسىرۋىمەن ول ورتا ازيا مەن شىعىس تۇركىستان كارتاسىن جاسادى*108. ونىڭ رەداكتسياسىمەن «بالقاش كولى مەن الاتاۋ جوتالارى ارالىعىنىڭ كارتاسى»، «ىلە ولكەسىنىڭ باتىس ءبولىمىن رەكوگنوسيروۆكالاۋ» (1856 ج.), «قۇلجا قالاسىنىڭ سىزباسى»، «ىستىقكول ەكسپەديتسياسىنىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى ەسەپكە قوسىمشا كارتا» (1856 ج.), «قىتاي يمپەرياسىنىڭ باتىس ولكەسىنىڭ كارتاسى» جانە ت. ب. جاسالدى. ول ارقيلى تىلدەردەگى ەسكى كارتالاردى زەيىن سالا زەرتتەدى*109.

«شوقان ءۋاليحانوۆتى مەن پەتەربوردا وفيتسەر كەزىندە ۇشىراستىردىم، - دەپ ەسىنە الادى ن. م. يادرينتسەۆ، - بۇل ونىڭ داڭقى شىعىپ تۇرعان كەز ەدى. مەن ونىڭ شىعىستىڭ كونە زامانعى جازبالارىمەن جانە كارتالارىمەن جۇمىس ىستەپ وتىرعان ۇستىنە تاپ بولۋشى ەدىم»*110.

گەوگرافيالىق قوعامدا ول ك. ريتتەردىڭ ەڭبەكتەرىن باسپاعا دايىنداۋ ىسىنە قاتىسىپ، قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ گەوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسى جونىندەگى ماتەريالداردى قۇراستىرىپ، شىعىس تۇركىستان جانە تيان-شان جانە قىرعىزستان جايلى قوعام مۇشەلەرىنە ءدارىس وقىدى. ونىڭ دارىستەرى قىزىقتى، ءارى تارتىمدى بولدى، كەيبىر دارىستەرى قىسقارتىلىپ گازەتتەرگە دە باسىلىپ تۇردى*111.

پەتەربوردا شوقان ىلعي دا كوپتەگەن كورنەكتى ورىس عالىمدارىمەن جانە ادەبيەتشىلەرمەن ارالاسا ءجۇرىپ، ولارمەن دوستىق قارىم-قاتىناس ورنىقتىردى. ول گەوگرافيالىق قوعامنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكيمەن ءاردايىم دوستىق قاتىناستا بولىپ، قىزمەت بابىمەن ارالاسىپ تۇردى. كوپ رەتتەگى ونىمەن بولعان اڭگىمەلەرى شوقاننىڭ عىلىمي كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە ىقپال ەتتى جانە ونىڭ جۇمىسىن ايتارلىقتاي قازاقستان مەن ورتا ازيانى زەرتتەۋ سالاسىنا باعىتتادى.

ش. ءۋاليحانوۆ كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەننىڭ وزىندە، ۋنيۆەرسيتەتتىك ءبىلىم تۋرالى ارماندايتىن. «شوقان پوتانينمەن اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، - دەپ جازادى اكادەميك ۆ. ا. وبرۋچەۆ، - ساياحاتقا دايىن بولۋ ءۇشىن، ولار پەتەربورعا بارىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسۋ كەرەكتىگى جونىندە ءجيى ايتاتىن»،*112. ش. ءۋاليحانوۆ پەتەربوردا تۇرعان كەزىندە بۇل ارمانى ورىندالۋعا جاقىن ەدى. ول ۋنيۆەرسيتەتكە ءجيى كەلىپ، ءاردايىم پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكيمەن دارىستەر تۋرالى پىكىر بولىسەتىن. «جاڭا قالىپتاسا باستاعان ەڭ جاس، تالانتتى ءارى جاندارى تازا جەرگىلىكتى قايراتكەرلەر ءبىلىم اڭساعان گ. ن. پوتانين مەن ش. ءۋاليحانوۆ سياقتىلار پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، جوعارى ءبىلىم الۋعا ۇمتىلدى»*113, - دەپ جازدى پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي.

پەتەربورعا كەلمەستەن بۇرىن ش. ءۋاليحانوۆ شىعىس فاكۋلتەتىندە لەكتسيا تىڭداماقشى بولىپ ءجۇردى. بىراق ول جەردە ش. ءۋاليحانوۆتى بارىنەن بۇرىن كوپ قىزىقتىرعان تاريح، فيلوسوفيا جانە قوعامدىق دامۋ تاريحى كۋرستارى وقىتىلمادى. سوندىقتان ول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح جانە فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دارىستەرىنە قاتىسىپ*114, شەت تىلدەردى وقىپ-ۇيرەنۋىن جال-عاستىرا بەردى.

سونىمەن قاتار، ش. ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىن گەوگرافيالىق قوعامنىڭ باسىلىمدارىندا جاريالاۋ ءۇشىن دايىندايدى. وعان مۇندا دا پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي ۇلكەن جاردەم كورسەتتى. «مەن گاسفورتقا ونىڭ گەنەرال گۋبەرناتوردىڭ قول استىنداعى قىزمەتتە قالا ءجۇرىپ، قازاق دالاسى جونىندەگى جيناقتاپ قويعان تاماشا ەتنوگرافيالىق جانە تاريحي ماتەريالدارىن وڭدەۋ ءۇشىن پەتەربورعا ۇزاق ۋاقىتقا كەلۋىنە مۇمكىندىك بەرۋىن ءوتىندىم. سونىمەن قاتار، ش. ۋاليحانوۆقا گەوگرافيالىق قوعام ۇلكەن قامقورلىق ىستەپ، جاردەم كورسەتەدى دەپ ۋادە ەتتىم»، - دەپ جازدى ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى ورىس عالىمى مەمۋارلارىندا*115.

شوقان ورىستىڭ شىعىستانۋشى-عالىمدارى-مەن، بارىنەن بۇرىن «ورىس گەوگرافيالىق قوعامى جازبالارىنىڭ» رەداكتورى، پروفەسسور ا. ن. بەكەتوۆپەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتتى. ازيا دەپارتامەنتىندە ول ە. پ. كوۆالەۆسكي، ف. ر. وستەن-ساكەن، پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، قۇلجاداعى بۇرىنعى ەلشى ي. ي. زاحاروۆپەن ارالاستى. ول ي. ي. زاحاروۆپەن بىرگە ازيا دەپارتامەنتى جانىنداعى عىلىمي جۇمىستارعا ارنالعان جوعارى مەكتەپتە جۇمىس ىستەپ، سول ارادا ورتا ازياعا باراتىن ادامدارعا تۇركى تىلدەرىنەن ساباق بەردى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پاتەرىندە شىعىستانۋشى ۆ. ۆ. گريگورەۆ، ۆ. پ. ۆاسيلەۆ، ۆ. ۆ. ۆەليامينوۆ-زەرنوۆ جانە ت. ب. ءجيى بولىپ تۇردى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پەتەربورداعى ءومىرىنىڭ جارقىن شاقتارىنىڭ ءبىرىن ونىڭ ورىس جازۋشىلارىمەن دوستىق قارىم-قاتىناسى قۇرايدى. ادەتتە ول ف. م. دوستوەۆسكيدىڭ ۇيىندە ءجيى بولىپ، ونىڭ ءۇي-ىشىمەن، باۋىرى م. م. دوستوەۆسكيمەن، سونىمەن بىرگە، اقىن ا. ن. مايكوۆ پەن يا. پ. پولونسكيمەن، سىنشى ستراحوۆپەن جانە ت. ب تانىستى. ونىڭ ن. گ. چەرنىشەۆسكيمەن نيەتتەس اعايىندى كۋروچكيندەرمەن دوستىعىنىڭ ماڭىزى زور بولدى. ۆ. گ. باسكاكوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا «ن. س. كۋروچكين 1861 جىلى كۇزدە چەرنىشەۆسكيمەن تىعىز بايلانىس جاساپ، سول ۋاقىتتان باستاپ، پاتەرىندە ءجيى بولعان. ەكەۋى دە دوبروليۋبوۆتى جەرلەۋگە قاتىستى، شاحمات كلۋبىندا كەزدەسىپ تۇردى»*116.

ۆ. س. كۋروچكين «چەرنىشەۆسكيدىڭ پاتەرىندە بولىپ، ونىمەن شاحمات كلۋبىندا بىرنەشە رەت كەزدەسىپ «زەمليا ي ۆوليا» قۇپيا قوعامنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى. ول تىيىم سالىنعان ماقالالارىنىڭ بىرقاتارىندا ن. گ. چەرنىشەۆسكي باستاعان ۇلى ءىس جولىندا ايانباي كۇرەسۋگە شاقىردى»*117.

ۆاسيلي ستەپانوۆ كۋروچكين (بۇركەنشىك اتتارى - زنامەنسكي، تەمنىي) 60-شى جىلدارداعى بەلگىلى اقىنداردىڭ ءبىرى بولدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دوستارىنىڭ ءبىرى - ۆ. س. كۋروچكيننىڭ باۋىرى نيكولاي ستەپانوۆيچ ونىمەن دۇنيەدەن وتكەنشە بايلانىسىن ۇزبەدى. ول اقىن جانە جۋرناليست بولعان (سكورپيونوۆ، پرەوبراجەنسكي دەگەن لاقاپ اتپەن جازدى). 1861 جىلدان باستاپ اعايىندى كۋروچكيندەر «زەمليا ي ۆوليا» قوعامىنىڭ مۇشەسى بولدى.1862 جىلدان باستاپ «لوندون ناسيحاتشىلارىمەن بايلانىستارى ءۇشىن ايىپتالعان ادامدار جونىندەگى»، ياعني، ا. ي. گەرتسەن مەن ن. پ. وگارەۆپەن بايلانىسى ءۇشىن قوزعالعان ءىستىڭ سالدارىنان پاتشا كۇزەتىنىڭ باقىلاۋىندا بولدى. الەكساندر II-گە جاسالعان قاستاندىق ارەكەتتەن كەيىن اعايىندى كۋروچكيندەر تۇتقىنعا الىنىپ، ءبىراز ۋاقىت پەتروپاۆل بەكىنىسىندە قاماۋدا وتىردى.

1861-1862 جىلدارى ن. س. كۋروچكين «يلليۋستراتسيا» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى بولىپ، ش. ءۋاليحانوۆ اكەلىپ بەرگەن، قازاق تۇرمىسىن بەينەلەيتىن بىرنەشە سۋرەتتى باسىپ شىعاردى.

كورنەكتى ورىس جازۋشىلارىمەن جانە عالىمدارىمەن كۇندەلىكتى ارالاسا ءجۇرىپ، شوقان ولاردىڭ ورتا ازيا مەن قازاقستانعا قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، شەت ايماق حالىقتارىنا دەگەن ولاردىڭ دوستىق سەزىمدەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. ول كەيبىر اقىندارعا شىعىس ومىرىنەن تاقىرىپتار بەردى. ش. ۋاليحانوۆپەن بولعان اڭگىمەلەردىڭ اسەرىنەن اقىن ا. ن. مايكوۆ «ۆ ستەپياح»، «الپيسكيە لەدنيكي»، «ەمشان» اتتى ولەڭدەر جازدى.

ونىڭ ماتەريالدارى مەن كەڭەستەرىن كوپ اۆتورلار پايدالاندى، مىسالى، ىستىقكول، ورتا ازيا مەن قازاقستان تۋرالى جازعان باس شتابتىڭ وفيتسەرلەرى ا. ف. گولۋبەۆ پەن د. ي. رومانوۆسكي، ش. ءۋاليحانوۆ ماتەريالدارىن پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي، م. ي. ۆەنيۋكوۆ، ف. ر. وستەن-ساكەن، ە. پ. كوۆالەۆسكي مەن ا. ا. تاتارينوۆ، پ. ي. لەرح جانە باسقا دا كوپتەگەن عالىمدار پايدالاندى.

شوقان ازىلدەگەندى، قورشاعان ورتاسىنداعى كەمشىلىكتەردى اجۋالاعاندى جاقسى كورەتىن. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ تاپقىرلىعى، شەشەندىگى ونى جاقسى بىلەتىن دوستارى - عالىمدار مەن ادەبيەتشىلەردى سۇيسىندىرەتىن.

* * *

1861 جىلدىڭ كوكتەمىندە اۋىر ناۋقاس شوقان ءۋاليحانوۆتى پەتەربوردان كەتۋگە ءماجبۇر ەتەدى. دارىگەرلەردىڭ كەڭەسى بويىنشا ول ناشارلاعان دەنساۋلىعىن تۇزەتۋ ۇمىتىمەن تۋعان دالاسىنا ورالدى.

پەتەربوردا ءۋاليحانوۆ ءبىر جارىم جىل بولدى. استانادا، دوستارىنىڭ اراسىندا وتكىزگەن ءومىر ساناسىنا تەرەڭ ۇيالاپ، ءىز قالدىردى. ول پەتەربوردان يدەيالىق تۇرعىدان بايىپ قايتتى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ەلگە قايتىپ ورالۋى تۋىستارى ءۇشىن قۋانىشتى حابار بولدى. ونىمەن بىرگە دوستارى - ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى (اتى-ءجونى بەلگىسىز), تاتاردىڭ عالىم-اعارتۋشىسى حۇسايىن فايزحان، شوقاننىڭ جاقىن دوسى ي. ي. يبراگيموۆ جانە باسقالار ەرە كەلەدى.

ولاردىڭ كەلۋ قارساڭىندا ءۋاليحانوۆتار اۋىلى جايلاۋعا كوشىپ، جاڭا بۇرلىك جايىلىمىنا قونىستانعان ەدى. بۇل جەردە شوقاننىڭ زيان كەلگەن دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا، دەمالۋىنا بارلىق جاعداي بار بولاتىن. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ وكپە اۋرۋىنان جازىلۋىنا بىردەن-ءبىر ەم دەپ ەسەپتەگەن تازا اۋا، قىمىز، قوي ەتى بار بولاتىن *118.

جەرگىلىكتى كوكشەتاۋ وبلىسى قازاقتارىنىڭ ەستەلىكتەرى بويىنشا، شوقان ءۇيىنىڭ ماڭايى ىلعي ابىر-سابىر، ادامدارعا تولى بولعان. كورشى اۋىلدىڭ ادامدارى جاس عالىمنىڭ قولىن الىپ، سالەم بەرۋگە اعىلىپ كەلىپ جاتتى. كوبى ءارتۇرلى ماسەلەلەر بويىنشا اقىل-كەڭەس الۋعا كەلەتىن.

اۋىلدا شوقان ءاردايىم حالىق اقىندارىنىڭ، اڭىز-ەرتەگى ايتاتىنداردىڭ، مۋزىكانتتاردىڭ (قوبىزعىشى، سىبىزعىشى دومبىراشى), انشىلەردىڭ، وتكىر ءتىلدى ازىلكەشتەر مەن قۋاقى ادامداردىڭ اراسىندا بولدى. ولار وزدەرىنىڭ ءان-جىرلارىمەن، ويىندارىمەن، كورىنىستەرىمەن ونىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار، وعان باي عىلىمي ماتەريال بەردى. مۇنداي ويىن-ساۋىقتار كەيدە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن جالعاساتىن. ي. ي. يبراگيموۆ: «كەشكى ۋاقىتتاردا شوقان قىرعىزداردىڭ اندەرى مەن اڭگىمەلەرىن تىڭداپ ۇزاق وتىراتىن»، - دەپ ەسكە الادى*119.

شوقان، اسىرەسە، قوبىزشى قۇرىمباي قانعوجانيندى، ءانشى كوكە ءالجانوۆتى، شاكەندى، جىرشى كاركەنى، اكروبات ابە توعجانوۆتاردى قاتتى ۇناتتى. اتاقتى قوبىزشى، شوقاننىڭ اتاسى، حالىق كۇيلەرى مەن ليريكالىق اۋەن-دەردى سىبىزعى مەن دومبىرادا شەبەر ورىندايتىن قانعوجانىڭ ونەرى ونى جان راحاتىنا بولەدى. شوقاننىڭ: «باقىت - مەنىكى، ونەر - قانعوجانىكى»، - دەگەن ناقىل ءسوزى ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. شوقان قانعوجاعا «بالبىراۋىن»، «تارعىل بۇقا» كۇيلەرىن ۇنەمى تارتقىزىپ وتىرعان.

شوقان سىرىمبەتكە تاياۋ تۇرانعۇل كولىنىڭ ماڭىندا تۇرعان اتاقتى تۋلاق قوبىزشىنىڭ بالاسى تولەپبەرگەننىڭ دە ونەرىنە ءتانتى بولدى. ول حالىق اۋەندەرىن قوبىز بەن سىبىزعىدا كەلىستىرە ورىندايتىن دارىندى جاس بولدى. ولار تۋرالى اكەلى-بالالى كۇيشىلەر تۇرانعۇلدا كۇي تارتقاندا، قوبىز بەن سىبىزعىنىڭ داۋىسى سىرىمبەت تاۋىنا جەتىپ جاتادى دەگەن اڭىز بار.

اقىندار مەن جىرشىلاردان شوجە مەن توعجان، ورىنباي مەن ارىستانباي، اقىن اجار قىز، ايگىلى شال اقىننىڭ ۇرپاعى سوقىر جىراۋ شوقانعا ءجيى كەلىپ تۇرعان. شوقان اۋىلدا بولعاندا، شىڭعىس ارقاشان ەڭ ۇزدىك انشىلەردى ولاردىڭ اندەرىن بالاسى جازىپ الۋ ءۇشىن شاقىراتىن بولعان.

اۋىلدا ءومىر سۇرە ءجۇرىپ عالىم-اعارتۋشى ارتتا قالعان مەشەۋلىكتىڭ مۇڭدى كورىنىسىنە، ەكى جاقتان ەزگىدە قالعان حالىقتىڭ قاسىرەتىمەن تاعى دا بەتپە-بەت كەلدى. ول وتارلاۋشى شەنەۋنىكتەردىڭ جۇگەنسىز وزبىرلىعى مەن قازاق فەودالدارىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن كوردى. ول مۇنداي زورلىققا توزە المادى. حالىقتىڭ قۇقىعىن قورعاپ، زورلىق-زومبىلىققا قارسى تۇرادى. بىراق ول ۋتوپيالىق يدەيالارعا بەرىلىپ، «حالىق باقىتىن» جوعارىدان، «وكىمەت بيلىگىمەن» ورناتۋعا بولادى دەگەن قاتە پىكىردە بولدى. ونى اتباسار ەپيزودىنان (1862 ج.), ءۋاليحانوۆ ءوز كانديداتۋراسىن اتباساردىڭ اعا سۇلتانى بولۋعا سايلاۋدا ۇسىنۋىنان كورۋگە بولادى. «مەن سۇلتان بولىپ ءوز وتانداستارىما پايدا كەلتىرىپ، ولاردى شەنەۋنىكتەر مەن قازاق بايلارىنىڭ وزبىرلىعىنان قورعايىن دەپ ويلادىم، - دەدى شوقان ءوزىنىڭ ف. م. دوستوەۆسكيگە جازعان حاتىندا*120.

- سونداعى بار ويلاعانىم - ءوزىمنىڭ ۇلگىم ارقى-لى جەرلەستەرىمە ءبىلىمدى سۇلتان - باسقارۋشىنىڭ ولار ءۇشىن پايدالى ەكەنىن كورسەتكىم كەلدى».

شوقان، ارينە، سۇلتان بولىپ حالىقتىڭ جاعدايىن جەڭىلدەتىپ، ولاردى جۇگەنسىزدىك پەن زاڭسىزدىقتان قورعايمىن دەپ تەككە ۇمىتتەندى.

دەگەنمەن دە ش. ءۋاليحانوۆ ەزۋشىلەرگە قارسى كۇرەسىندە سول كەزدەگى قۇقىقسىز قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى مەن مۇقتاجىن ءبىلدىردى. ش. ءۋاليحانوۆ مەشەۋ كوزقاراستارمەن جىگەرلى كۇرەسىپ، فەودالدىق-پاتريارحتىق قۇرىلىس تۋدىرىپ، قولداپ وتىرعان ەسكى نانىمدار مەن ادەتتەرگە قارسى شىقتى.

ا. ن. مايكوۆقا جازعان حاتىندا شوقان: «مەنىڭ تۋىستارىم... كوپتەگەن ۇلتتىق تا، تاپتىق تا ەسكىلىك شىرماۋىندا. اسىرەسە، بىربەتكەيلىك، داڭققۇمارلىق بىردەن كوزگە شالىنادى. وسىدان-اق ولاردىڭ وزدەرى تۋرالى وزدەرىنىڭ اقىلدىلىعى تۋرالى جانە باسقالار باسقالار تۋرالى جوعارى پىكىردە بولاتىنى تۇسىنىكتى. ءار ءتۇرلى اقىل-كەڭەستەر نەمەسە داۋ-داماي ولاردىڭ مەنمەندىگىن تەك تىتىركەندىرەدى جانە قاسارۋشىلىقتارىن نىعايتادى.

كوپپەن جالعىز الىسۋعا شاما كەلمەسىنە كوزىم جەتتى، شىندىق قانشا نۇرلى بولعانىمەن، اداسقان اقىلعا ساۋلە تۇسىرە المايدى ەكەن، ۋاقىتتىڭ ءوزى سوعان سەبەپكەر بولسا امال بار ما؟»*121 - دەپ جازدى.

اعايىن-تۋىستارىمەن كەلىسە الماعان سوڭ شوقان ومبىعا كەتىپ قالدى. مۇندا ول وبلىستىق باسقارمانىڭ زاڭ كوميسسياسىنىڭ جۇمىسىنا ارالاسىپ، قازاقتىڭ سوت رەفورماسى ماسەلەلەرىمەن اينالىستى.

1864 جىلدىڭ كوكتەمىندە ش. ءۋاليحانوۆ وڭتۇستىك قازاقستاندى رەسەيگە قوسۋ مىندەتى قويىلعان گەنەرال م. گ. چەرنياەۆتىڭ اسكەري ەكسپەديتسياسىنا شاقىرىلدى. ول اۋليەاتا بەكىنىسىن الۋ جولىنداعى اسكەري قيمىلدارعا قاتىستى. ش. ءۋاليحانوۆ وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ رەسەيگە قوسىلۋى قان توگىسسىز، بەيبىت جولمەن بولۋ كەرەك دەپ سانادى. سولاي بولادى دەپ ۇمىتتەنەدى. گەنەرال چەرنياەۆكە جورىققا شىعاردا «بەيبىت ۇسىنىستاردان باس تارتپاي، جەرگىلىكتى حالىقپەن الدىن الا كەلىسسوز جۇرگىزۋ» ۇسىنىلدى. وسىنداي كەلىسسوزدەرگە قاتىسۋ ءۇشىن «ورىس پەن تاتار تىلدەرىن وتە جاقسى بىلەتىن ءبىلىمدى ازيالىق، شتابس-روتميستر ءۋاليحانوۆ» ارنايى جىبەرىلدى*122. بىراق پاتشالىق وتارشىل ساياساتتىڭ جاقتاۋشىسى بولعان گەنەرال م. گ. چەرنياەۆ شوقاننىڭ عانا ەمەس، رەسەيدىڭ، سول ۋاقىتتاعى بۇكىل الدىڭعى قاتارلى ادامدارىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان قاتىگەز دە ايۋاندىق ارەكەتتەرگە باردى.

ارينە، شوقان ءۋاليحانوۆ مۇنداي قاتىگەز ادامنىڭ قول استىندا قىزمەتىن جالعاستىرا المادى. 1864 جىلدىڭ شىلدە ايىندا ول م. گ. چەرنياەۆتىڭ ارەكەتتەرىنە نارازى ءبىر توپ وفيتسەرلەرمەن بىرگە ۆەرنىي قالاسىنا قايتتى.

مۇراعات قۇجاتتارى بۇل كەزدە ءسىبىر كازاك اسكەرلەرىنىڭ اراسىندا ساياسي نارازىلىق، پاتشا وكىمەتىنىڭ ارەكەتتەرىنە قارسىلىق كۇشەيە تۇسكەنىن كورسەتەدى. ءسىبىر كازاك اسكەرلەرى وفيتسەرلەرىنىڭ ساياسي سەنىمدىلىگىن تەكسەرۋ ءۇشىن پەتەربوردان ومبىعا ەرەكشە كوميسسيا جىبەرىلدى. ونىڭ مىندەتتەرىنە قاتاڭ جازالاۋ شارالارىن قولدانۋدان باسقا، وفيتسەرلەردەن انت الۋ كىردى.

قالىپتاسقان اۋىر جاعدايعا بايلانىستى شوقان ومبىعا بارۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق دەپ شەشەدى. ول ۆەرنىيدان كەتىپ، البان رۋىنىڭ اعا سۇلتانى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا باردى. سوندا تۇرىپ، ونىڭ قارىنداسىنا ۇيلەندى.

اۋىلدا تۇرىپ شوقان ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ تاريحي اڭىزدارىن زەرتتەپ، باتىس قىتايداعى دۇڭعان كوتەرىلىسى جايلى سۇراستىرىپ، پەتەربور جانە باتىس ءسىبىر اكىمشىلىگىمەن بايلانىسىپ وتىردى.

ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن باس شتاب پەن ازيا دەپارتامەنتىنىڭ قىزمەتكەرى رەتىندە قىزمەتتە تىركەلىپ تۇردى*123.

شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ مەڭدەي تۇسكەن ناۋقاسىنان ايىعا المادى. 1865 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا تەزەك تورەنىڭ اۋىلىندا، التىن ەمەل جوتاسىنا جاقىن كوشەن-توعان دەگەن جەردە قايتىس بولادى*124.

دۇنيەدەن قايتاردان ءبىراز بۇرىن ش. ءۋاليحانوۆ اكەسىنە سوڭعى حاتىن جولدادى. بۇل حاتىندا ول ءوزىنىڭ تۋىسقاندارىن، تانىستارىن ساعىنعانىن جازىپ، ورىندالماي قالعان ارماندارىن ايتىپ، وكىنەدى. «قاجىدىم، كۇشىم ءبىتتى، - دەيدى شوقان، - قان-ءسولىم كەتىپ، قۇر سۇيەگىم عانا قالدى، كەشىكپەي جارىق دۇنيەدەن كەتەرمىن. مەنىڭ اياۋلى تۋىستارىم مەن دوستارىممەن كورىسۋدى تاعدىر جازباي تۇر. بۇل مەنىڭ ەڭ سوڭعى حاتىم. قوش بولىڭىزدار، بارشاڭىزدى قۇشاعىما الدىم». ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن سىرىمبەتكە شوقاننىڭ دۇنيەدەن وتكەنى جايلى تەزەكتەن حات كەلدى.

شوقان اكەسىنە جولداعان ەڭ سوڭعى حاتىندا: «جەتىسۋعا كەلىپ، بەيشارا ايسارانى (ايەلى) ەلگە الىپ قايتىڭىز، ونى قاراۋسىز قالدىرماڭىز»، - دەپ جازعان ەدى. شوقاننىڭ وسى اقىرعى تىلەگىن ورىنداۋ ءۇشىن 1865 جىلدىڭ جازىندا كوكشەتاۋدان التىن ەمەلگە كەرۋەن جىبەرىلدى.

كەرۋەنمەن كەلگەندەر ش. ءۋاليحانوۆ زيراتىنىڭ باسىنا كۇيدىرگەن كىرپىشتەن كۇمبەز ورناتتى. بۇل زيراتتىڭ فوتوسۋرەتى*125 مەن گ. ن. پو-ءتانيننىڭ قارىنداشپەن سالعان سۋرەتى ساقتالعان*126. كەرۋەن شوقاننىڭ ايەلىن الىپ كەيىن قايتتى.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەينەسىن ونىڭ دوستارى مەن جولداستارى گ. ن. پوتانين، ن. م. يادرينتسەۆ، گ. ا. كولپاكوۆسكي، ي. ي. يبراگيموۆ، ن. ف. ۋسوۆ جانە باسقالار ماڭگى ەستەرىندە ساقتادى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىم سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن ەستە قالدىرۋ ءۇشىن گەنەرال ك. پ. كاۋفماننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا جانە ساۋلەتشى پ. زەنكوۆتىڭ كومەگىمەن XIX عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارى ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كەسەنەسىنە قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلعان ءمارمار تاقتا ورناتىلدى. بۇل جازبانىڭ سوزدەرىن ك. پ. كاۋفماننىڭ*127 وزى جازىپ، قازاق تىلىنە ي. ي. يبراگيموۆ (1891 ج. حيدجازدا رەسەيلىك كونسۋل قىزمەتىندە قايتىس بولدى) اۋداردى. ك. پ. كاۋفماننىڭ تاپسىرماسىندا: «... جازۋدىڭ سوزدەرىن مۇقيات جانە قاتەسىز ورنالاستىرىپ، ىسكەر شەبەردى ىزدەستىرۋ كەرەك» دەلىنگەن*128. ءمارمار تاقتانى ەكاتەرينبۋرگتەن الدىرتىپ، التىن ەمەلگە ومبى مەن سەمەي ارقىلى جەتكىزىپ، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ زيراتىنا ورناتتى. تاقتاداعى جازۋدا: «بۇل جەردە 1865 جىلى دۇنيەدەن وتكەن شتابس-روتميستر شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ سۇيەگى جاتىر. بۇل ەسكەرتكىشتى ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمداعى ەڭبەگى ەسكەرىلىپ، تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورى كاۋفمان I-ڭ تىلەگى بويىنشا گەنەرال-لەيتەنانت كولپاكوۆسكي 1881 جىلى ورناتتى» دەلىنگەن*129.

جازۋدىڭ العاشقى نۇسقاسىندا بۇدان ءارى «بۇل قۇلپىتاس بارىمىزگە سۇيىكتى جانە قۇرمەتتى مارقۇم شوقان ۋاليحانوۆقا قويىلدى»، - دەگەن جازۋ بولعان*130, كەيىن بۇل سوزدەر الىنىپ تاستالعان.

سودان بەرى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى، ش. ۋاليحانوۆقا ورناتىلعان ەسكەرتكىش الدەقاشان قيراپ، ءبۇلىندى. بىراق قازاق حالقىنىڭ تاماشا اسىل پەرزەنتىن بۇگىنگى ۇرپاق ۇمىتقان جوق. 1958 جىلى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ زيراتىنا ءزاۋلىم ەسكەرتكىش ورناتىلدى. ونىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ قارساڭىندا، شوقان اتىنداعى كولحوز جانىندا مەموريالدى كەشەن سالىندى (مۋزەي، ەسكەرتكىش، وبەليسك).

* * *

قازاقتىڭ اسا كورنەكتى عالىمى ءارى اعارتۋشىسى ش. ءۋاليحانوۆ وزىنەن كەيىن مول ادەبي مۇرا قالدىردى. ءوزىنىڭ قىسقا ومىرىندە ول ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ تاريحىنا، گەوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسىنا ارنالعان ءبىرسىپىرا ەڭبەكتەر، سونداي-اق ەداۋىر كولەمدە قوعامدىق-ساياسي تاقىرىپتارعا ارنالعان ەڭبەكتەر جازىپ ۇلگەردى. ول تەرەڭ ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمى بار، ءوز زامانىنداعى عىلىمدا بىرقاتار ماسەلەلەردى جاڭاشا كوتەرە بىلگەن كەمەلدى ءىرى عالىم ەدى. دەرەكتى ماتەريالداردىڭ كەڭ قامتىلۋى، قارالاتىن ماسەلەلەردىڭ كەڭدىگى، كوپتەگەن شەشىمدەردىڭ نەگىزدىلىگى قازىرگى زەرتتەۋشىلەردى دەرەككوزدەردىڭ بىركەلكىلىگى رەتىندە ونىڭ ەڭبەكتەرىنە كوڭىل بولۋدە ەرەكشە جىگەرلەندىردى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارىنان ناقتى قورىتىندى جانە ءوزى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەردى دە، ەرتەدە وتكەن، حالىق زەردەسىندە ساقتالعان مالىمەتتەردى تابا الامىز. حالىقتىق داستۇرلەر مەن اڭىز-اڭگىمەلەردى، كوپتەگەن دەرەكتى ماتەريالداردى ءبىلۋ وعان قازاقستان تاريحىنىڭ ەڭ قاسىرەتتى كەزەڭدە كەڭ كولەمدە جانە تەرەڭ زەرتتەۋگە مۇمكىندىك بەردى*131.

ءوزىنىڭ عىلىمي قىزمەتىن ش. ءۋاليحانوۆ كادەت كورپۋسىندا وقىپ جۇرگەن كەزدە-اق باستاعان بولاتىن. شىعىستانۋشى ي. ن. بەرەزيننىڭ ەڭبەكتەرىنە قىزىعۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ش. ءۋاليحانوۆ ونىمەن حات جازىسىپ جانە ونىڭ تاپسىرۋىمەن قازاق ءتىلى سالاسى بويىنشا ءبىراز ىزدەنىس جاسادى. ش. ءۋاليحانوۆ سونىمەن بىرگە، ي. ن. بەرەزيننىڭ «حان جارلىقتارى» ەڭبەگىنە سىن-پىكىر جازدى، ول ونىڭ تۇڭعىش عىلىمي ەڭبەگى بولدى. قادىرعالي جالايىردىڭ «دجامي'ات-تاۋاريحىنان» كوپ نارسەلەر الىپ، العاش رەت ونىڭ نەگىزگى تاراۋلارىن ورىس تىلىنە اۋدارىپ، تۇسىنىكتەر بەرىپ، اۋدارماعا قوسىمشا شىعىس تەرميندەرىنىڭ سوزدىگىن جاسادى. ول «شەيباني-نامە» مەن «شەجىرە-ي-تۇركتىڭ» (ي. ن. بەرەزين باسىلىمى) كوپتەگەن جەرلەرىن جازىپ الىپ، سولاردىڭ نەگىزىندە تەوريالىق جاعىنان ماڭىزدى «قىرعىزدىڭ شەجىرەسى» اتتى ەڭبەگىن جازدى.

«دجامي'ات-تاۋاريحتى» ءۋاليحانوۆ سيرەك ۇشىراساتىن تاريحي شىعارما، XV, XVI عاسىرلارداعى قازاقتىڭ تاريحي اڭىزدار جيناعى رەتىندە باعالادى. «قىرعىزدىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى اڭىزدار، - دەپ جازدى ول، - ۇلى ءجۇزدىڭ جالايىر رۋىنان شىققان قىرعىز جازعان «دجامي' ات-تاۋاريح» پەن «شەيباني-نامەدە» ايتىلعان جايلارمەن دالەلدەنەدى».

وسىدان بۇرىن ايتىلىپ وتكەندەي، ش. ءۋاليحانوۆ بىرنەشە شىعىستىق جانە ەۋروپالىق تىلدەردى جاقسى ءبىلدى. سونىڭ ارقاسىندا ول كونە دەرەككوزدەردى تۇپنۇسقادا وقۋعا مۇمكىندىك الدى. ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ گەوگرافياسىنا، تاريحىنا قاتىستى ماتەريالداردىڭ ورىس تىلىندەگىسىنەن باسقا، بارلىق ەۋروپالىق جانە شىعىستىق دەرەككوزدەرمەن دە قينالماي تانىسا الدى. ول ۇزاق تا مۇقيات قاراستىرعان پارسى، اراب، تۇرىك تىلدەرىندەگى دەرەككوزدەر وعان جاقسى تانىس بولدى. كەيىننەن ش. ءۋاليحانوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە پايدالانعان بەلگىلى «بابىرناما»، «تاريح ي راشيدي»، «تازكيرا ي حودجاعان» (قوجالار تاريحى) دەرەكتەرىن زەرتتەدى.

1854 جىلى ك. ك. گۋتكوۆسكيدىڭ ەكسپەديتسياسىنا قاتىسقان ش. ءۋاليحانوۆ قاپال بەكىنىسىنە كەلىپ، وسى ارادا ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ اڭىز-اڭگىمەلەرىن جازىپ الدى. ودان بۇرىن ول ورتالىق قازاقستانداعى بوتاعاي (نۇرا وزەنىندە), جۇبان انا، ايتبولات (سارىسۋ وزەنىندە) ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن زەرتتەگەن بولاتىن.

عىلىمي سالادا ش. ءۋاليحانوۆ ءۇشىن 1856-1858 جىلدار اسا جەمىستى بولدى. جەتىسۋ ولكەسىندە ول كونە الماتى، قويلىق، المالىق قالاشىقتارىن زەرتتەپ، كونە تيىن اقشالار كوللەكتسياسىن جينادى، تاڭبالى تاس (ىلە وزەنىندە), شولاقتاۋداعى جانە جوڭعار قاقپاسى ماڭىنداعى تاسقا قاشالعان سۋرەتتەردى، ىستىقكولدىڭ سولتۇستىك جاعاسى مەن اياگوز وزەنىندەگى بالبال تاستاردىڭ ءتۇر-كەسكىنىن قاعازعا تۇسىرەدى.

ونىڭ ىستىقكول، قۇلجا، قاشعار ساپارلارىندا جازعان تاماشا كۇندەلىكتەرى، «كوكەتاي حاننىڭ ءولىمى»، «وڭتۇستىك ءسىبىر تايپالارى-نىڭ تاريحى تۋرالى ەسكەرتپەلەر» (№1 جازبا) وسى كەزەڭگە جاتادى.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندە جەتىسۋ، ىستىقكول، تيان-شان، شىعىس تۇركىستانعا ارنالعان تاريحي-گەوگرافيالىق شولۋ تۇرىندەگى - «جوڭعار وچەركتەرى»، «قىرعىزدار تۋرالى جازبالار»، «التىشار نەمەسە قىتايدىڭ نان-لۋ پروۆينتسياسىنىڭ حال-جايى تۋرالى»، (كىشى بۇحارا ) ەڭبەكتەرى ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋعىزدى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسى تۋرالى زەرتتەۋلەرى، سونداي-اق قازاق دالاسىنداعى الەۋمەتتىك-ساياسي قارىم-قاتىناستارعا بايلانىستى ماقالالارىنىڭ عىلىمي ماڭىزى زور. بۇلار - «ابىلاي»، «قىرعىزداردىڭ شەجىرەسى»، «كونە داۋىردەگى قازاقتاردىڭ قارۋ-جاراعى مەن اسكەري جابدىقتارى»، «شونا باتىر»، «سوت رەفورماسى تۋرالى جازبا»، «قىرداعى مۇسىلماندىق تۋرالى»، «قىرعىزدارداعى شاماندىق قالدىقتارى»، «قىرعىزداردىڭ كوشى-قونى تۋرالى» جانە ت. ب.

كەيبىر ەڭبەكتەردە شوقان تاريحشى، ەتنوگراف قانا ەمەس، ادەبيەتشى، پۋبليتسيست، تاماشا ءسوز زەرگەرى ەكەنىن دە تانىتادى. قازاق حالىق پوەزياسىنىڭ تەورياسى مەن قىرعىز ەپوسى «ماناس» تۋرالى اياقتالماعان زەرتتەۋلەرى دە ەرەكشە نازار اۋدارتادى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ءۇشىن ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسى، ورىستىڭ كورنەكتى جازۋشىلارى مەن عالىمدارىمەن حات الماسۋى - ەرەكشە ماڭىزدى. بۇل حاتتاردا كۇندەلىكتەرىندەگىدەي ءۋاليحانوۆتىڭ پۋبليستيكالىق دارىنى ايقىن اڭعارىلادى. «ەگەر شوقاننىڭ ەڭبەكتەرىن قازاق حالقىنىڭ اراسىندا وقي الاتىن ورتاسى بولعاندا، - دەپ جازدى گ. ن. پوتانين، - ول ءوز حالقىنىڭ كەمەڭگەرى بولىپ، وزىمەن پىكىرلەستەردىڭ ادەبيەت جاعىنان جاندانۋلارىنا نەگىز سالعان بولار ەدى».

ش. ءۋاليحانوۆ كۇندەلىكتەرى كوركەم وچەرك مانەرىندە جازىلعان، كەيدە ليريكالىق شەگىنىستەر جاساپ وتىرادى («قۇلجا ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»، «قاشعار ساپارىنىڭ كۇندەلىگى»). بۇل كۇندەلىكتەردە تابيعاتتى حالىق ءومىرىن تەرەڭ ءبىلۋ ارقىلى جاندى، تارتىمدى ەتىپ بەينەلەۋ بار. قۇلجا كۇندەلىگىندە شىڭجان حالىقتارىنىڭ ەلەۋلى تاريحي كەزەڭدەرى، تۇرمىسى مەن مادەنيەتى، ولاردىڭ كونە داۋىردەن XIX عاسىرعا دەيىنگى مادەني بايلانىستارى ايتىلعان. وندا تيان-شان مەن شەكارالىق جوڭعاريا حالىقتارىنىڭ تۇرمىسىن جاندى قابىلداۋ مەن قىزىعا باقىلاۋ بار.

ش. ءۋاليحانوۆ سونىمەن قاتار، قازاقستان مەن ورتا ازيانى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ اۋىز ادەبيەتىن، سيرەك قولجازبالارى مەن نۋميزماتيكالىق ەسكەرتكىشتەرىن، سفراگيستيكا، قولونەر ۇلگىلەرىن قاجىماي-تالماي جيناۋشى رەتىندە دە تانىمال. پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي مەن ف. ر. وستەن-ساكەن بىلاي دەپ جازدى: «بۇل ماتەريالداردى جيناۋ ءۇشىن ءۋاليحانوۆ ايانباي ەڭبەكتەنىپ، قارجىسىن دا جۇمساپ، ءوز حالقىنىڭ اڭىز، جىر-داستاندارىن مۇقيات جازىپ الىپ ءجۇردى. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ديالەكتىلەرىن زەرتتەي ءجۇرىپ، كونە مۇرالاردى قىمباتقا ساتىپ الدى، ولىمگە باس تىگىپ بۋددا موناستىرلارىنان سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبالاردى الدى»*132.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ورتا ازيا مەن شىعىس تۇركىستاندى زەرتتەۋشى رەتىندە عىلىمعا سىڭىرگەن ەڭبەگىن دۇنيەجۇزى عىلىمى تەگىس مويىندادى. ونىڭ ەڭبەكتەرى ورىس، اعىلشىن، نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىندە جاريالاندى. عالىمدار ولاردى لايىقتى باعالادى، بارىنەن بۇرىن پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي، ي. ۆ. مۋشكەتوۆ، م. ي. ۆەنيۋكوۆ، ن. ا. اريستوۆ شوقاننىڭ بۇل ەڭبەكتەرىنە جوعارى باعا بەردى. ي. ۆ. مۋشكەتوۆ اتاپ وتكەندەي، ءۋاليحانوۆتىڭ تيان-شان مەن جەتىسۋ گەوگرافياسى جونىندەگى ەڭبەكتەرى «عىلىمي ماڭىزى زور، اۆتوردىڭ بىلىمپازدىعى مەن بايقامپازدىعىن تانىتادى». م. ي. ۆەنيۋكوۆ تاۋلى تيان-شان ەلىن عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋ، شىنىندا دا، ءۋاليحانوۆ پەن گولۋبەۆ ەڭبەگى دەپ باعالادى. «شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ عىلىمىندا اققان جۇلدىزداي جارق ەتتى دە جوق بولدى، - دەپ جازدى بەلگىلى عالىم ۆ. ي. ۆەسەلوۆسكي، - ورىس شىعىستانۋشىلارى ونى ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن عاجايىپ دارىن يەسى دەپ تانىدى جانە ودان تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرى جونىندە اسا ماڭىزدى جاڭالىقتار اشادى دەپ كۇتكەن ەدى»*133. رەسەيدىڭ ءىرى شىعىستانۋشى-عالىمدارىنىڭ ءبىرى - ۆەسەلوۆسكيدىڭ بۇل قاناتتى سوزدەرى ش. ءۋاليحانوۆ قىزمەتىن كوپشىلىك مويىنداعان باعا بولىپ تانىلدى.

* * *

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، فيلوسوفيالىق كوزقاراستارى كۇردەلى تاريحي كەزەڭدە قالىپتاستى. XIX ع. 40-60 جىلدارى ءجۇز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋى پروتسەسى اياقتالدى. بىراق بۇل پروتسەسس بىرقالىپتى، تىنىش وتپەدى... ش. ءۋاليحانوۆ: «قازىر شىعىسقا ەلىكتەيتىن مۇسىلماندىق ەسكىلىك پەن ورىس مادەنيەتىنە ەلىكتەيتىن جاڭاشىلدىق اراسىندا بىردەن بايقالا قويمايتىن، بىراق وتە كۇشتى كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر*134»، - دەپ كورسەتتى.

سونىمەن قاتار، رەسەيدىڭ وزىندە دە شەتكى ۇلت ايماقتارىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي دامۋىنا ەلەۋلى اسەر ەتكەن ماڭىزدى وقيعالار ءوتىپ جاتتى. XIX ع. ورتاسىندا باسىبايلىق داعدارىسقا بايلانىستى رەسەيدە ساياسي جانە يدەولوگيالىق كۇرەس شيەلەنىسە ءتۇستى. حالىق كۇرەسىنىڭ كۇشەيە تۇسۋىنە بايلانىستى رەسەيدە باسىبايلىق جۇيەنى جويىپ، دامۋدىڭ دەموكراتيالىق جولىنا ءتۇسۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلدى.

قازاقستانداعى، سونداي-اق، رەسەيدەگى ساياسي جاعدايدىڭ شيەلەنىسۋى مەن كۇردەلەنە ءتۇسۋى جالپى العاندا ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كوزقاراسىنا اسەر ەتپەي قويمادى. ونىڭ شىعارمالارىندا قازاق حالقىنىڭ جاندى ماسەلەلەرى كوتەرىلىپ، ول حالىقتىڭ قيىن تاۋقىمەتىن جەڭىلدەتۋدىڭ جولىن ىزدەدى. ونى قازاق حالقىنىڭ، رەسەيدىڭ باسقا حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تولعاندىردى.

جاريالانعان شىعارمالار مەن مۇراعات ماتەريالدارىنا جاسالعان الەۋمەتتىك تالداۋ ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسى رەسەيدەگى پاتشالىق-باسىبايلىق قۇرىلىمعا، پاتشالىق ۇكىمەتتىڭ وتارشىل ساياساتىنا قارسى الدىڭعى قاتارلى دەموكراتيالىق توپتاردىڭ كوزقاراسىمەن سايكەس ەكەنىن كورسەتەدى. ش. ءۋاليحانوۆ دامۋدى قولداۋشى، دەموكراتيالىق جاڭارۋدىڭ جاقتاۋشىسى بولىپ، ءوز قوعامىنىڭ كەسەلدەرىن جويۋعا ۇمتىلدى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قىزمەتى اعارتۋشىلىق سيپاتقا يە، بىراق سونىڭ وزىندە ونىڭ ەڭبەكتەرىندە سول كەزدەگى قوعامدىق قۇرىلىسقا سىني كوزبەن قاراۋ ەلەمەنتى دە بار. وسىنىڭ ءبارى ش. ءۋاليحانوۆتى اعارتۋشى-دەموكرات، ءوز ەلىنىڭ ۇلكەن پاتريوتى، تولىق مانىندەگى گۋمانيست دەپ اتاۋعا قۇقىق بەرەدى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ اعارتۋشى-دەموكرات رەتىندەگى دۇنيەتانىمى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىنا جەر اۋدارعان ورىس قوعامىنىڭ ءبىر بولىگى - دەكابريستەر مەن پەتراشەۆسكيشىلەردىڭ ىقپالى ارقاسىندا، سونداي-اق ورىستىڭ رەۆوليۋتسيونەر-دەموكراتتارى ن. گ. چەرنىشەۆسكي مەن ن. ا. دوبروليۋبوۆتاردىڭ دا ىقپالىنىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاستى. ش. ءۋاليحانوۆ دۇنيەتانىمى قالىپتاسۋىنىڭ تاعى ءبىر كوزى - قازاق حالقىنىڭ كوپ عاسىرلىق مادەنيەتى، ونىڭ ساياسي تاريحى، بوستاندىق پەن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى حالىق كۇرەسى بولدى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىنا قازاق قوعامىنىڭ بۇدان ارعى تاريحي دامۋ جولدارى تۋرالى وي التىن ارقاۋ بولدى. ش. ءۋاليحانوۆ جاس كەزى-اق تەك ورىس حالقىنىڭ كومەگى، ورىستىڭ الدىڭعى قاتارلى مادەنيەتىمەن بايلانىستا بولۋ ارقىلى عانا قازاق حالقى ەكونوميكالىق، ساياسي جانە مادەني ىلگەرىلەۋ جولىنا تۇسە الادى دەگەن توقتامعا كەلگەن ەدى.

ول ءوزىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىندا ءوز حالقىنىڭ ارتتا قالعاندىعى تۋرالى جانى اۋىرىپ، حالىق ءالى كۇنگە قوعامدىق دامۋدىڭ «جاساندى ەمەس كەزەڭى» فورماسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ايتادى*135. ش. ءۋاليحانوۆ رەسەيمەن بايلانىستى ودان ءارى نىعايتۋ قازاقتارعا جان-جاقتى ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋدىڭ كوكجيەگىن اشادى دەپ سانادى. حالىق مۇددەسىن كوزدەپ، ول ۇلتتىق تۇيىقتالۋ مەن شەكتەۋشىلىككە اشىقتان-اشىق قارسى بولدى، حالىقتار دوستىعى، الدىڭعى قاتارلى ەڭ دامىعان ۇلتتاردىڭ ارتتا قالعان حالىقتارمەن بايلانىستا بولۋ يدەيالارىن قولدادى.

قازاقستاننىڭ ارتتا قالۋشىلىعىن جويۋدا رەسەيدىڭ شەشۋشى ءرولىن مويىنداي وتىرىپ، الايدا ش. ءۋاليحانوۆ وسى ماقساتتا ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق دەربەستىگىنىڭ مۇمكىندىگىن جوعالتۋعا جول بەردى دەپ جاڭساق وي تۇيۋگە بولمايدى. ن. م. يادرينتسەۆ «شوقان ءوز حالقىن سۇيۋدەن اينىعان جوق. ونىڭ ارمانى - ەۋروپالىق اعارتۋشىلىقتى جانە حالىقتىق قاسيەتتى ساقتاۋ»، - دەپ جازدى*136.

سونىمەن قاتار، ش. ءۋاليحانوۆ قازاق دالاسىندا بۇلىنشىلىك پەن زاڭسىزدىق ورناتقان پاتشالىق وتارشىل وكىمەتتى باتىل سىنادى. كوپتەگەن شىعارمالارىندا، اسىرەسە، ورىس دوستارىنا جازعان حاتتارىندا ول قازاق حالقىنىڭ قاراڭعىلىعىن پايدالانىپ اشىقتان-اشىق توناپ جاتقان پاتشا شەنەۋنىكتەرى تۋرالى وتە اشىنا جازدى. «اشىقتان-اشىق اياماي سورادى...» *137, - دەپ دالا اكىمشىلىگى جايلى ىزامەن جازدى.

الايدا، ش. ءۋاليحانوۆ قوعامدى تۇپكىلىكتى قايتا قۇرۋ ءۇشىن راديكالدى شارالاردىڭ قاجەت ەكەنىن تۇسىنبەدى، ول جاماندىق تۇتاس وتارلىق جۇيەدە ەمەس، پاتشالىق اكىمشىلىكتىڭ كەيبىر وكىلدەرىندە دەپ قاتە ۇعىندى. وسىدان كەلىپ ونىڭ الدەنەشە رەت رەاكتسياشىل شەنەۋنىكتەردى ليبەرالدى كوزقاراستاعى ادامدارمەن الماستىرۋ ارەكەتتەرىن جاسايدى.

ش. ءۋاليحانوۆ قوعامدىق ۇردىستەردى تۇسىندىرۋدە تۇتاستاي العاندا يدەاليستىك باعىت ۇستاندى، ونىڭ شىعارمالارىندا تەرەڭ جانە تازا ويلار ساقتالعان... وسى تۇرعىدان العاندا، ونىڭ «سوت رەفورماسى جايىندا» دەگەن ەڭبەگى كوپ قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى. بۇل ەڭبەگىندە ول قالىڭ بۇقارانىڭ مۇددەسىن كوزدەپ، ۇستەم تاپتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان رەفورمالارىنىڭ ءمان-ماعىناسى جايلى ماسەلە كوتەرگەن.

قازاق دالاسىنداعى ازىرلەنىپ جاتقان سوت رەفورماسى جايلى ءوز پىكىرىن ايتا كەلىپ، ش. ءۋاليحانوۆ رەفورمالاردى جۇرگىزگەندە قوعامدىق-تاريحي پروتسەستى ەسكەرىپ، قوعامدىق ومىردەگى ءارتۇرلى فاكتورلاردىڭ ءرولىن ساراپتاۋ كەرەك دەپ جازدى. قوعامدىق رەفورما جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزىن ەسكەرە كەلىپ، ش. ءۋاليحانوۆ الەۋمەتتىك ءىس-شارالاردىڭ نەگىزىندە جاتقان ءتۇرلى تەوريالارعا سىن كوزبەن قاراۋ قاجەت ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى. ول بىلاي دەپ جازدى: «...حالىق رەفورماسىنان جوعارى تۇراتىن ماڭىزدى قوعامدىق رەفورما جوق. بارلىق زاڭ شىعارۋشىلار مەن رەفورماتورلاردىڭ قوعامعا پايدانى كوزدەپ كەلگەنى جانە كوزدەيتىنى كۇمانسىز، بىراق قوعام دامۋىنا پايدالى، زيان دەگەن تۇسىنىك ءار عاسىردا ءارتۇرلى بولدى. قازىر ءبىزدىڭ ارامىزدا باعزى زامانداردان بەرى كوپشىلىك ساناسىنا ءسىڭىپ، بۇلجىماس اكسيوماعا اينالىپ، كۇندەلىكتى تىرلىك پەن داعدىعا ساي قالىپتاسىپ كەتكەن كوپتەگەن جابايى گيپوتەزالار بار، عىلىم ولاردىڭ قاتەلىگى مەن زامانعا ساي كەلمەيتىنىن دالەلدەپ وتىر»*138.

رەفورمانىڭ تابيعاتى تۋرالى ايتا كەلىپ، ش. ءۋاليحانوۆ بۇل ماسەلەنىڭ «ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك» جاعىنا باسا نازار اۋداردى، ول «حالىقتىڭ ەڭ ماڭىزدى قاجەتتىلىكتەرىنە قاتىستى» ەكەنىن ايتا كەلىپ، ال «ساياسي رەفورمالار قاجەتتى ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇرگىزۋ قۇرالى عانا، سەبەبى ءاربىر جەكە تۇلعا جانە تۇتاس ادامزات قوعامى ەڭ باستى ماقساتقا - ءوزىنىڭ ماتەريالدىق ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا ۇمتىلادى، دامۋ دەگەنىمىز وسى. وسى تۇرعىدان العاندا، ادامنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتاتىن رەفورمالار عانا پايدالى، ال سول ماقساتقا جەتۋگە كەدەرگى بولاتىن رەفورمالار زياندى»*139 - دەپ تۇيىندەدى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قوعامدىق-ساياسي جاڭارۋدىڭ قوزعاۋشى تەتىگى رەتىندە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك فاكتورلارعا ءبىرىنشى كەزەكتە ءمان بەرۋى، قوعامنىڭ العا باسۋىنىڭ شارتى - قوعامنىڭ ماتەريالدىق قاجەتتىلىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋ ەكەنىن تۇسىنگەنىن بايقاتادى. الايدا، ونىڭ بۇل ويلارى دۇرىس جوبالانعان الەۋمەتتىك جوبا تۇرىندە قالىپتاسا المادى.

«پروگرەسس» ۇعىمىنىڭ مازمۇنىن ادامداردىڭ ماتەريالدىق ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋ رەتىندە ايقىنداي كەلىپ، ش. ءۋاليحانوۆ اعارتۋشىلىقتى تەك «اقيقات ءبىلىمدى» تاراتۋدى، مادەنيەتتى كوتەرۋ ارقىلى وسى قۇرالداردىڭ كومەگى عانا پروگرەسسكە جەتۋگە بولادى دەپ سانادى. «حالىقتىڭ قالىپتى دامىپ، ءوسۋى ءۇشىن، - دەپ جازدى ول، - ەڭ الدىمەن بوستاندىق پەن ءبىلىم كەرەك. بۇدان كەلىپ شىعاتىنى، بارىنەن بۇرىن وقۋ قاجەت»*140.

ش. ءۋاليحانوۆ قوعامدىق قۇبىلىستاردى اعارتۋشىلىق تۇرعىدا تۇسىندىرەدى. سول تاريحي كەزەڭدە مۇنداي كوزقاراستا بولۋى ونىڭ كورەگەندىگىن بايقاتادى، ويتكەنى اعارتۋشىلىق قاراڭعىلىقپەن كۇرەسۋگە جەتەلەپ، زايىرلى ءبىلىمنىڭ تارالۋىنا ىقپال ەتىپ، قازاق حالقىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنە الدىڭعى قاتارلى ورىس مادەنيەتىنىڭ تارالۋىنا قول جەتكىزدى.

سوت رەفورماسىنىڭ حالىققا قارسى تابيعاتىن انىقتاي كەلىپ، ش. ءۋاليحانوۆ بايلار مەن كەدەيلەردىڭ مۇددەسى ەكى بولەك ەكەنىن ايتادى. تاپتىق كۇرەستىڭ قوعامدى قوزعاۋشى كۇش ەكەنىن تۇسىنبەسە دە، ش. ءۋاليحانوۆ قازاق پاتريارحالدىق-فەودالدىق قوعامىنىڭ تاپتارعا ءبولىنۋىن: قوعامنىڭ ەرەكشە قۇقىقتارعا يە تابى - سۇلتاندار، بيلەر، بايلار، قوجالار ءبىر جاقتا جانە ش. ءۋاليحانوۆ ايتقانداي، «قىر پرولەتارلارى» كەدەيلەر ەكىنشى جاقتا ەكەنىن انىق بايقاي الدى. بۇل تاپتاردىڭ مۇددەلەرى مۇلدەم كەرعار «...اقسۇيەكتەر مەن بايلاردىڭ مۇددەسى، ءتىپتى مادەنيەتى جوعارى قوعامدا بولسىن، كوبىنەسە قالىڭ بۇقارا مۇددەسىنە دۇشپاندىق سيپاتتا بولادى»*141. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كوزدەگەنى - حالىق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەتىن قازاق فەودالدارنىڭ توبىنا ەمەس، «...سۇلتاندار مەن بيلەردىڭ كوزقاراستارى نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق ەمەس، - دەپ كورسەتتى ول، - ويتكەنى بۇكىل ۇلتتىڭ مۇددەسى قاي جاعىنان الىپ قاراسا دا، جەكەلەگەن توپتىڭ پايداسىنان باسىم تۇرۋى قاجەت»*142.

ش. ءۋاليحانوۆ قوعامدىق قۇبىلىستاردى تۇسىندىرۋدە يدەاليستىك ۇستانىمداردا بولسا دا، ول، جوعارىدا اتالعانداي، بىرقاتار ماسەلەلەر بويىنشا سول زامانداعى اقيقات قۇبىلىستاردى تۇسىنۋدە ماتەرياليستىك ۇستانىمدارعا كوتەرىلە الدى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراسى كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق، اسىرەسە ونىڭ ادامداردىڭ ءدىني سەنىمى تۋرالى پىكىرلەرى قىزىقتى...

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ءدىني تانىمدار ءمانىن ءتۇسىندىرۋى، اسىرەسە، قازاقتاردىڭ شاماندىعى تۋرالى ايتا كەلىپ، فيلوسوفيانىڭ نەگىزگى ماسەلەسى - ماتەريا مەن سانا بايلانىسىن ماتەرياليستىك تۇرعىدا تۇسىندىرگەنىن كورسەتەدى. اعارتۋشى تابيعات پەن قورشاعان اقيقات-شىندىق ادامنىڭ ساناسىنان تىس (تاۋەلسىز) تىرشىلىك ەتەدى دەگەن شەشىمگە كەلدى. ول الەمنىڭ باسىن دا، اياعىن دا مويىندامايدى، الەمدى ماڭگىلىك جانە شەكسىز دەپ سانايدى. سونىمەن قاتار، ش. ءۋاليحانوۆ ادامداردىڭ ءدىني تۇسىنىگىنىڭ پايدا بولۋى تابيعات كۇشتەرىنىڭ ىقپالىنىڭ اقيقات شىندىقتىڭ الەمدى تۇسىنۋگە، ونىڭ قۇبىلىستارىن تۇسىندىرۋگە تىرىسقان ادامعا تيگىزگەن جانە ادامنىڭ تابيعات كۇشتەرى الدىندا دارمەنسىزدىگىنىڭ ناتيجەسى دەپ ەسەپتەيدى. «قىرعىزدارداعى شاماندىق قالدىعى» ماقالاسىندا ول: «تابيعات پەن ادام، ءومىر مەن ءولىم ۇنەمى تاڭدانىس تۋعىزاتىن جانە قۇپياسى اشىلماعان ەرەكشە قۇبىلىس بولىپ كەلدى. تابيعات پەن ادام! ادام مەن تابيعاتتان اساتىن تاماشا ءارى جۇمباق قۇبىلىس تابىلار ما ەكەن؟ بۇكىل الەمدى ونىڭ بارلىق كەرەمەتىمەن تانۋعا، ادامنىڭ ءومىرى مەن ءولىمى تۋرالى قۇپيانى اشۋعا دەگەن تالپىنىس شاماندىقتى - بۇكىل الەمدى جانە تابيعاتتى ءسۇيۋ، ولگەن جانداردىڭ ارۋاعىن قاستەرلەۋدى تۋعىزدى. وسىلايشا ساناسى ءالى تولىقپاعان ادام بالاسى كۇندى، ايدى، جۇلدىزدى، تاعى دا سونداي ماڭگىلىك ءارى ءارتۇرلى ءبىز تابيعات نەمەسە الەم دەپ اتايتىن قۇبىلىستارعا باس ءيدى»*143...

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ وزىق اعارتۋشىلىق ويلارى ونىڭ ورتا ازيالىق حاندىعى تۋرالى جازعاندارىندا جاقسى كورىنىس تاپقان. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ فەودالدىق حاندار مەن بەكتەرىنىڭ ەزۋىنەن جاپا شەگىپ جاتقان ءومىرىن جاقسى بىلگەندىكتەن، ول ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە فەودالدىق قۇرىلىس پەن دەسپوتيزمدى سىناپ، سول ايماقتىڭ ارتتا قالعاندىعىن وكىنىشپەن: «ەجەلگى شىعىستىڭ ەڭ باي جانە ءبىلىمدى ەلى - ماۋرەناحردا، قازىر قاراڭعىلىق پەن كەدەيشىلىك جايلاپ كەتكەن» دەيدى. ءدىني بىلىمنەن باسقا ءبىلىمدى مويىنداماي، سامارقاند، تاشكەنت، فەرعانا...، حيۋا، بۇحا-را جانە باسقا جەرلەردە... سامارقاندتاعى وبسەرۆاتوريا تاتارلاردىڭ اياۋسىز قولىمەن جاسالعان ءۆانداليزمى مەن بۇقارا ينكۆيزيتسياسىنان ورنىنا كەلمەستەي بولىپ قيرادى*145. ش. ءۋاليحانوۆ ورتا ازيا مەن قازاقستان حالىقتارىنىڭ كونسەرۆاتيۆتى ءومىر ءسۇرۋ فورمالارىنا بەلسەندى تۇردە قارسى شىعىپ، وسى ارتتا قالۋشىلىق پەن داعدارىستى تۋدىراتىن قوعامدىق قۇرىلىستىڭ كەسەلدەرىن سىنادى...

ۇلى قازاق عالىمى، اعارتۋشى، ش. ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعان حالقىنىڭ ءبىلىم الىپ، مادەنيەتىنىڭ ورلەۋى، دەسپوتيزم مەن زورلىق-زومبىلىقتان قۇتىلىپ، باقىتتى دا ازات ءومىر ءسۇرۋى جايلى وي-ارماندارى ول دۇنيەدەن وتكەننەن سوڭ كوپ جىلداردان كەيىن عانا جۇزەگە استى... شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قۇرمەتىنە كوكشەتاۋ وبلىسىندا اۋدان، تالدىقورعان جانە كوكشەتاۋ وبلىستارىندا بىرنەشە اۋىلدار اتالىپ، كوكشەتاۋداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋت پەن الماتىداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتى، №68 ورتا مەكتەپ پەن كوشە اتى عالىمنىڭ ەسىمىمەن اتالادى. الماتى مەن كوكشەتاۋ قالالارىندا ش. ۋاليحانوۆقا ورناتىلعان ەسكەرتكىش بار. شوقان بەيىتىنىڭ باسىندا (تالدىقورعان وبلىسى، التىنەمەل اسۋى) وبەليسك جانە مەموريالدى كەشەن تۇرعىزىلعان. ءۋاليحانوۆتىڭ قۇرمەتىنە قوعامدىق، گەوگرافيا عىلىمدارى سالالارىندا جەتكەن تابىستار ءۇشىن قازسسر عا سىيلىعى جانە كوركەم ونەر مەن ساۋلەت ونەرى سالاسىنداعى جەتىستىكتەر ءۇشىن مەملەكەتتىك سىيلىق تاعايىندالدى. ىلە الاتاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىندا ورتا تالعار باستاۋىندا ءۋاليحانوۆتىڭ قۇرمەتىنە شىڭ بار. ومبى قالاسىنداعى شوقان وقىعان بۇرىنعى كادەت كورپۋسىنىڭ عيماراتىنا ەسكەرتكىش تاقتا قويىلعان. سوڭعى شيرەك عاسىردا ۇلى اعارتۋشىنىڭ مەرەيتويى جالپىحالىقتىق دەڭگەيدە ەكى رەت (1959, 1985) اتالىپ ءوتىپ، ونىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى باسىلدى (1961-1972, 1984-1985 جىلدار). جازۋشىلار گ. ماركوۆ، س. مۇقانوۆ شوقان تۋرالى رومان جازسا، ي. سترەلكوۆا «جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي» اتتى سەريا بويىنشا «چ. ۆاليحانوۆ» اتتى كىتاپ شىعاردى...

ءا. مارعۇلان

شوقان (مۇحاممەد-حانافيا) شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى

ۇزدىك ماتەريالدار

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز (جالعاسى)

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

Ең көп оқылған

ۇزدىك ماتەريالدار

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنى» تۋرالى بىرەر ءسوز (جالعاسى)

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

Мобильді қосымшаны жүктеп алыңыз!