كونستيتۋتسياسىنىڭ قابىلدانعانىنا، مىنە، بيىل 15 جىل تولعالى وتىر. رەسپۋبليكا حالقى ءۇشىن وسىناۋ اسا قاسيەتتى ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن تاريحي قۇجاتتىڭ قۇندىلىعى تۋرالى دا، ءمان-ماعىناسى تۋرالى دا ايتار اڭگىمە از ەمەس. كەزىندە بۇل جايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تا بىلاي دەگەن بولاتىن: «ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىز - بۇل قازاقستان حالقىنىڭ ءوز قالاۋى. باعالاۋعا جانە قۇرمەتتەۋگە تۇرارلىق تاڭداۋ. كونستيتۋتسيا بويىنشا ءومىر ءسۇرۋ - بۇل بارلىعىمىز يگەرۋگە قاجەتتى دەموكراتيانىڭ جوعارى مەكتەبى».

توعىز ءبولىم، توقسان سەگىز باپتان تۇراتىن بۇگىنگى قولدانىستاعى وسى كونستيتۋتسيامىز رەت سانى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتورتىنشى اتا زاڭى بولىپ تابىلادى. سوڭعى ەكەۋى قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىندا وتە ەلەۋلى ورىن الاتىن ايرىقشا وقيعالار. سەبەبى، وندا تۇڭعىش رەت ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، ەگەمەندىگى، مەملەكەتتىك قۇرىلىسى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى، سونداي-اق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتتىك جۇيەسى زاڭدىق تۇرعىدان تولىق بەكىتىلىپ بەرىلگەن ەدى.

كونستيتۋتسياسىنىڭ قابىلدانعانىنا، مىنە، بيىل 15 جىل تولعالى وتىر. رەسپۋبليكا حالقى ءۇشىن وسىناۋ اسا قاسيەتتى ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن تاريحي قۇجاتتىڭ قۇندىلىعى تۋرالى دا، ءمان-ماعىناسى تۋرالى دا ايتار اڭگىمە از ەمەس. كەزىندە بۇل جايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تا بىلاي دەگەن بولاتىن: «ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىز - بۇل قازاقستان حالقىنىڭ ءوز قالاۋى. باعالاۋعا جانە قۇرمەتتەۋگە تۇرارلىق تاڭداۋ. كونستيتۋتسيا بويىنشا ءومىر ءسۇرۋ - بۇل بارلىعىمىز يگەرۋگە قاجەتتى دەموكراتيانىڭ جوعارى مەكتەبى».

توعىز ءبولىم، توقسان سەگىز باپتان تۇراتىن بۇگىنگى قولدانىستاعى وسى كونستيتۋتسيامىز رەت سانى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتورتىنشى اتا زاڭى بولىپ تابىلادى. سوڭعى ەكەۋى قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحىندا وتە ەلەۋلى ورىن الاتىن ايرىقشا وقيعالار. سەبەبى، وندا تۇڭعىش رەت ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى، ەگەمەندىگى، مەملەكەتتىك قۇرىلىسى، ازاماتتاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى، سونداي-اق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتتىك جۇيەسى زاڭدىق تۇرعىدان تولىق بەكىتىلىپ بەرىلگەن ەدى.
تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ ءوز ەگەمەندىگىن قولىنا العاننان كەيىنگى العاشقى كونستيتۋتسياسى تۇڭعىش رەت 1993 جىلى قابىلدانعانى بەلگىلى. الايدا، ونىڭ زاڭدىق، قۇقىقتىق قاعيدالاردى پايدالانۋداعى ىشكى رەسۋرستارىنىڭ تولىق بولماۋى سەبەپتى، ونىڭ ەڭ باستى ۇلى ساياسي ميسسيانى، ياعني قوعامدى بىرىكتىرە الاتىن الەۋەتىنىڭ ءالسىز بولۋى جاڭا مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى ويلاعانداي دەڭگەيدە دامىتۋدا قاۋقارلى بولاتىندىعىنا كۇمان كوپ بولدى. سول سەبەپتى دە، 1995 جىلعى 30 تامىزدا ەلىمىزدىڭ جاڭا تاريحي ميسسيالارىن ءوز بويىنا تۇگەل شوعىرلاندىرعان جاڭا كونستيتۋتسيامىز قابىلداندى. ءدال سول ۋاقىتتان باستاپ مەملەكەتىمىزدىڭ بارلىق سالالارىندا دا قۇقىقتىق رەتتەلۋدىڭ جاڭاشا قارقىندى ۇدەرىسى باستالدى. جاڭا اتا زاڭىمىز كۇشىنە ەنگەن ۋاقىتتان باستاپ قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ بەرىك نەگىزى قالانىپ، زاڭدىلىق پەن ءتارتىپ نىعايتىلىپ، ەل ازاماتتارىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ باعىتىنداعى اۋقىمدى جانە كۇردەلى جۇمىستار قولعا الىندى.

وسىناۋ جاڭا زاڭدى قابىلداۋدا ەڭ الدىمەن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ باستاماشىلدىعى ەرەكشە ءرول اتقارعاندىعىن ادەيى اتاپ ايتقان ءجون. ونىڭ ارالاسۋىمەن جانە باسشىلىق جاساۋىمەن بۇل ىسكە قازاق ەلىنىڭ اسا كورنەكتى زاڭگەرلەرى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى - سالىق زيمانوۆ، سۇلتان سارتاەۆ، ع.ساپارعاليەۆ جانە ناعاشىباي شايكەنوۆ سىندى عۇلامالار زور ەڭبەك ءسىڭىردى. ولار امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ، فرانتسيانىڭ، انگليانىڭ، كانادانىڭ جانە باسقا دا كوپتەگەن دامىعان ەلدەردىڭ اتا زاڭدارىنىڭ تاجىريبەلەرىن سارالاي وتىرىپ، ءوز ەلىمىزدىڭ وزگەرگەن، تولىقتىرىلعان، بارلىق ەرەكشەلىكتەرى تولىق قامتىلعان اتا زاڭىن ومىرگە كەلتىردى.

دەي تۇرعانمەن، ەلىمىزدە بولىپ جاتقان كوپتەگەن وڭ وزگەرىستەرگە دە قاراماستان، ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ بىردەن زور قارقىنمەن جانە كولەمدى جۇرگىزىلۋى مەن ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ، تۇرعىنداردىڭ ءال-اۋقاتى ارتۋىنىڭ، الەمدەگى ەڭ دامىعان 50 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋگە دەگەن تاباندى ۇمتىلىسىمىزدىڭ، دەموكراتيانى كۇشەيتۋ ماقساتىنداعى شەشىمدەرىمىزدىڭ ءبارى دە اتا زاڭىمىزعا الدە دە تولىقتىرۋلار مەن وزگەرىستەر ەنگىزۋدىڭ قاجەتتىلىگىن العا تارتا بەردى. سول سەبەپتى دە 2007 جىلدىڭ 21 مامىرىندا ەلباسىنىڭ ادەيى ءوز ۇسىنىستارىمەن جاڭا كونستيتۋتسيالىق رەفورما جۇزەگە اسىرىلدى. ءسوز جوق، بۇل ماڭىزدى وقيعا دا قوعامىمىزدىڭ دامۋىنداعى بەتبۇرىستىق جاڭا كەزەڭنىڭ باستاماسى، ياعني قازاقستاندى دەموكراتيالاندىرۋدىڭ جاڭا ساپاداعى ساتىسى دەۋگە بولاتىن ەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزىلگەن ناقتى ۇسىنىستاردىڭ ەڭ نەگىزگىسى - قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋ باستاماسى بولدى دەي الامىز. جاڭا رەفورماعا سايكەس ەندى بۇدان بىلاي ءماجىلىس دەپۋتاتتارى پروپورتسيونالدىق سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا سايلاناتىن بولدى، ماجىلىسمەندەردىڭ سانى 107-گە دەيىن ۇلعايتىلىپ، ونىڭ 9-ى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى اتىنان وكىلدىك ەتەتىن بولدى. سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ سانى پرەزيدەنتتىك كۆوتانىڭ ەسەبىمەن 7-دەن 15 دەپۋتاتقا دەيىن جەتكىزىلدى. سونىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ ساياسي جۇيەسىنىڭ پرەزيدەنتتىكتەن پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك جۇيەگە اۋىستىرىلۋىنا، پارلامەنتتىڭ ۇكىمەت قىزمەتىنە باقىلاۋ جاساۋ جونىندەگى وكىلەتتىلىگى كۇشەيتىلۋىنە، ساياسي پارتيالاردىڭ ءرولىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان ومىرشەڭ العىشارتتار جاسادى. جالپى العاندا، 2007 جىلعى اتا زاڭعا ەنگىزىلگەن وسىنداي وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى قازاقستانداعى دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ جالپىۇلتتىق باعدارلاماسى دەپ تە قابىلداۋعا بولاتىن ەدى.

قازاقستاننىڭ كوپۇلتتى، كوپدىندى حالقىنىڭ دوستىعىن نىعايتۋداعى، قوعامدىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدەگى اتا زاڭنىڭ ءرولى ايرىقشا ەكەندىگى داۋسىز. ونىڭ كەشەگى وتپەلى كەزەڭدە ەلدىڭ بىرلىگىن ساقتاپ، ءتۇرلى ۇلىستاردىڭ ۇيۋىنا ۇلكەن ۇيىتقى بولعانى بۇعان دالەل.

1995 جىلى ەلىمىزدە ۇلت ساياساتىن ىسكە اسىرۋدىڭ تاعى ءبىر بىرەگەي تەتىگى رەتىندە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلعانى بەلگىلى. 2007 جىلعى ىسكە اسىرىلعان كونستيتۋتسيالىق رەفورما بۇل اسسامبلەيانىڭ مارتەبەسىن ودان ءارى جوعارىلاتتى. سول ارقىلى باسقا ەتنوستاردىڭ دا ەلىمىزدىڭ دامۋىنا قوساتىن ۇلەسىنە زور جاۋاپكەرشىلىكتەر جۇكتەلدى.

قازاقستان قوعامى بۇگىندە بۇكىل الەم سۋساپ وتىرعان ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى، ساياسي تۇراقتىلىق پەن ءوزارا بەرىك سەنىمگە نەگىزدەلگەن قارىم-قاتىناستى قامتاماسىز ەتۋشى بىردەن ءبىر مەملەكەت بولىپ وتىر. مۇنداي ۇستانىم ەلىمىزدىڭ بۇكىل تاۋەلسىزدىگى جىلدارىندا دا مەملەكەتتىڭ بۇكىل ىشكى ساياساتىنىڭ سارا وزەگى بولدى. قازاقستاندا ۇلتتىق-مادەني سانالۋاندىق پەن بىرلىكتى جاڭعىرتۋ، سونىمەن قاتار ەلدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتى جۇزەگە اسىرىلدى. ەلدە شاعىن ۇلتتاردىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىنە وڭتايلى جاعدايلار تۋعىزىلۋدا. ولاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن ارنايى «قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تۋرالى» زاڭىنىڭ قابىلدانۋى دا، پارلامەنتتەگى اسسامبلەيا اتىنان سويلەيتىن 9 وكىلدىڭ دەپۋتات بولىپ وتىرۋى دا وسى ايتقاندارىمىزدىڭ ايقىن دالەلى ىسپەتتى.

الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءبىزدىڭ ەلىمىز بەيبىتشىلىك پەن ۇلتارالىق، دىنارالىق تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتىڭ سەنىمدى ارالى رەتىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق ۇلتتار مەن ۇلىستار اراسىندا كوپتەگەن شارالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا داڭعىل جول اشتى. قازاق ەلى جالپى قاي ۋاقىتتا دا حالىقتار اراسىنداعى بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىق ۇستانىمدارىنا دەگەن ءوزىنىڭ ەرەكشە ادالدىعىمەن تانىلعان ەل عوي. مۇنىڭ ءبارى دە كونستيتۋتسياداعى مەملەكەت قىزمەتىنىڭ باستى قاعيدالارىنىڭ جانە قوعامدىق-ساياسي ومىردە ءوز باعىتتارىنا دەگەن تاباندىلىعىنىڭ بىردەن ءبىر ناتيجەسى ەكەنى ءسوزسىز.

كونستيتۋتسيا قابىلدانعان كەزدەن بەرى ەلىمىز دەموكراتيالىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋدا العا قاراي كوپ ىلگەرىلەپ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋدا ءبىراز وڭ ناتيجەلەردى يەلەندى، قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ بەرىك ىرگەسى قالاندى، ءتارتىپ نىعايىپ، جەكە ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جۇزەگە اسىرىلدى، جاس مەملەكەتىمىزدىڭ حالىقارالىق بەدەلى كوتەرىلدى. اتا زاڭىمىز بۇگىندە ەلىمىزدەگى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدە ماڭىزدى قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان باستى قۇجاتقا اينالدى.

سايىپ كەلگەندە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ كۇنى وسىناۋ ماڭىزى اسا زور قۇندى قۇجاتتى قابىلداعان كۇن رەتىندە عانا ەمەس، ول بارلىق قازاقستاندىقتار ءۇشىن ناعىز ەرەكشە، قاسيەتتى مەرەكە بولىپ تابىلادى. ولاي دەيتىنىمىز، ەلىمىزدىڭ تولىققاندى دەموكراتيالىق-قۇقىقتىق مەملەكەت رەتىندە قالىپتاسۋى ءۇشىن، ازاماتتاردىڭ ءوز قارىم-قابىلەتىنە قاراي ەڭبەك ەتىپ، ەركىن ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن اتا زاڭدا بارلىق مۇمكىنشىلىكتەر قاراستىرىلعان. وسى ماڭىزدى ويدى دۇرىس قابىلداعان ءاربىر قازاقستان ازاماتى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ شاڭىراعىن بيىككە كوتەرىپ، مەملەكەت پەن قوعامدى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ مىندەتىن جوعارى دارەجەدە اتقارۋعا اتسالىسسا، قازاقستاننىڭ جارقىن بولاشاعىنا دەگەن سەنىم دە زور بولار ەدى. سوندىقتان دا، بۇگىنگى تاڭداعى ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان ەڭ باستى مىندەتتەردىڭ دە ءبىرى ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن اتا زاڭنىڭ بارلىق قاعيدالارىن دا بۇلجىتپاي ورىنداپ جانە جەكە تۇلعالاردىڭ، قوعامدىق ۇيىمدار مەن مەملەكەتتىك ۇيىمداردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا دەگەن قۇرمەتتەۋ سەزىمدەرىن ارتتىرۋ بولىپ وتىر.

بىزدەر، اعارتۋ سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، مۇعالىمدەر مەن وقىتۋشىلار مەكتەپتەردە، كوللەدجدەردە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا جاستارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ مازمۇنىن جان-جاقتى، تەرەڭ ۇعىندىرۋعا ەرەكشە ءمان بەرۋىمىز كەرەك. بۇل باعىتتا حالەل دوسمۇحامەدۇلى اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى دە بىرقاتار ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. جالپى ۋنيۆەرسيتەت بويىنشا جانە فاكۋلتەتتەردە اتا زاڭعا بايلانىستى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيالار، سەمينارلار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر، كەزدەسۋلەر وتكىزىلىپ كەلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باستى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن ۇلتارالىق كەلىسىم جانە تۇراقتىلىق ماسەلەسىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا گۋمانيتارلىق فاكۋلتەتتە «قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى» ءپانىن وقىتۋ ەنگىزىلگەن.

ش. ناعيموۆ.