اتا بابالارىمىزدان قالعان اسا با­عالى، ساف التىنداي قۇندى جادىگەرلەرى­مىزدىڭ ءبىرى - ءتىل. ءتىلى مۇشكىل ەلدىڭ كەلە­شەگى دە بۇلىڭعىر ەكەنىن ءوتىپ كەتكەن عۇ­لا­مالارىمىز تاسقا باستىرىپ، وسيەت ەتكەن. بۇگىنگى تاڭدا ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى انا تىلىمىزدە شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردىڭ بۇقارالىق بەدەلىن كوتەرۋ، كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ، سونىمەن قاتار، ءار قازاق وتباسىنا جازدىرىپ الۋ. جىلما-جىل باسپاسوزگە جازىلۋ بارىسىندا وبلىس ايناسى - «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ باسشىلارى، قىزمەتكەرلەرى ەل اراسىنا شىعادى، جۇرشىلىقپەن جۇزدەسەدى، وي-پىكىرلەرىن بىلەدى. بيىل دا سول ءداستۇردى جال­عاستىرۋدامىز.

اتا بابالارىمىزدان قالعان اسا با­عالى، ساف التىنداي قۇندى جادىگەرلەرى­مىزدىڭ ءبىرى - ءتىل. ءتىلى مۇشكىل ەلدىڭ كەلە­شەگى دە بۇلىڭعىر ەكەنىن ءوتىپ كەتكەن عۇ­لا­مالارىمىز تاسقا باستىرىپ، وسيەت ەتكەن. بۇگىنگى تاڭدا ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى انا تىلىمىزدە شىعاتىن گازەت-جۋرنالداردىڭ بۇقارالىق بەدەلىن كوتەرۋ، كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ، سونىمەن قاتار، ءار قازاق وتباسىنا جازدىرىپ الۋ. جىلما-جىل باسپاسوزگە جازىلۋ بارىسىندا وبلىس ايناسى - «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ باسشىلارى، قىزمەتكەرلەرى ەل اراسىنا شىعادى، جۇرشىلىقپەن جۇزدەسەدى، وي-پىكىرلەرىن بىلەدى. بيىل دا سول ءداستۇردى جال­عاستىرۋدامىز.
بالقاش قالاسى ءىرى ءوندىرىس وشاعى. مۇندا 80 مىڭنان استام حالىق تۇرادى. ەكونوميكاسى، الەۋمەتتىك سالاسى، مادەنيەتى دا­مىپ كەلەدى. بۇرىن ورىس ءتىلدى قالا بولاتىن، ونى جاسىرىپ قالۋدىڭ رەتى جوق. وعان دالەل، تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن قالادا جالعىز عانا قازاق مەكتەبى بولدى. قالعان ونعا تارتا ورتا مەكتەپ تەك ورىس تىلىندە ءبىلىم بەردى. مۇنىڭ ءوزى انا ءتىلىمىزدىڭ تۇنشىعۋىنا اكەلىپ سوقتى. اللاعا شۇكىر، قازىر قالادا 6 مەكتەپتە بىرىڭعاي مەملەكەتتىك تىلدە ءدارىس بەرىلەدى. بالقاش قالاسىنىڭ اكىمى قادىرجان تەيليانوۆ وبلىستىق «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قر جۋر­ناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەا­تى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايرات­كەرى، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى ماعاۋيا سلانبەكۇلى سەمبايدىڭ زيالى قاۋىم، وقىرماندارمەن كەزدەسۋىن كىرىسپە سوزبەن اشتى.
- قاي مەملەكەت بولسىن، قاي قوعام بولسىن، باق-نىڭ ورنى قاشان دا ەرەكشە، بولەك. حالىقتى جاڭالىقتار مەن وزگەرىستەر تۋرالى حاباردار ەتۋ، قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋ، رۋحاني تاربيە بەرۋ - ءبارى دە گازەت-جۋرنال ارقىلى جۇزەگە اسادى. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلدىڭ دامۋىندا دا ءباسپاسوز تەلە-راديو قىزمەتتەرىنىڭ ماڭىزى اسا زور. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى وبلىسىمىزدا مەملەكەتتىك تىلدە جارىق كورەتىن جالعىز گازەت - «ورتالىق قازاقستان». قو­عامداعى وزەكتى دە وتكىر ماسەلەلەردى كو­تەرىپ، وبلىستىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىن حالىققا انا تىلىمىزدە جەتكىزەتىن باسىلىمنىڭ ورنى بولەك. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، «ورتالىق قا­زاقستان» گازەتى تەك وبلىس قانا ەمەس، قالامىزداعى الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق، ساياسي قوعامدىق جانە مادەني ءومىردى تانىتادى. بۇل - رۋحاني قۇندىلىقتاردى بەكىتىپ، ادامگەرشىلىك نەگىزدەرىن نىعايتۋعا بەلسەنە قاتىساتىن باسىلىم. وسى باسىلىم ۇجىمىنىڭ كاسىبي شەبەرلىك، جاۋاپكەرشىلىك تانىتۋىنىڭ ارقاسىندا بىزدەر كۇن سايىن بولىپ جاتقان وقيعا تۋرالى وقىپ، ءبىلىپ، ءتۇرلى وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلايمىز.
وقىرماندار الدىندا گازەتتىڭ باس رەداكتورى م.سلانبەكۇلى بىردەن ءتىل تۋرالى اڭگىمە قوزعادى.
- ءتىل - ءبىزدىڭ وزەگىمىز انا ءتىلىمىز قوعامداعى ءرولىن بىرتە-بىرتە كوتەرىپ كە­لەدى. وسىعان وراي، سىزدەردى گازەتكە جا­زىلىڭىزدار دەپ ۇگىت ايتۋدان اۋلاقپىز. مىنا ماسەلەگە كەلەيىك، تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل. كەلەسى جىلى اتاپ وتەمىز. انا ءتىلىمىز - جان دۇنيەمىز شىن نامىسىمىز بولسا ۇگىت-ناسيحاتسىز-اق جا­زىلعانىمىز دۇرىس. ءتىپتى، انا تىلىمىزدەگى گازەت-جۋرنالعا جازىلىڭىزدار دەپ ۇگىت­تەۋدىڭ ءوزى ارتىق سياقتى. سىزدەردىڭ الدا­رىڭىزدا مۇنداي ويدان اۋلاق بولىپ، گازەت كەلەسى جىلى نەندەي ماسەلەلەردى كوتەرەدى، نەندەي قۋانىشتى وقيعالار كۇتىپ تۇر، سونى ايتقىم كەلەدى. گازەتتىڭ سوناۋ 1931 جىلى العاشقى سانى جارىققا شىقتى. كەلەسى جىلى 80 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. ۇلكەن وقيعا. اتا بابالارىمىز اڭساپ كەتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى تۇعىرعا نىق قونىپ تۇر. بۇل - ەلدىڭ تويى. سوندىقتان، وسى ماسەلە توڭىرەگىندە گازەت بەتىندە كەلەلى ماسەلەلەر كوتەرىلىپ، اشىق اڭگىمەلەر ايتىلادى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن 20 جىل ىشىندە وبلىسىمىزدا نەندەي وزگەرىستەر بولدى، ەكونوميكامىزدىڭ ىلگەرى دامۋى كەشە قانداي ەدى، بۇگىن قانداي بيىكتە تۇر، سالىستىرامىز، سارالايمىز. الەۋمەتتىك سالادا نەندەي جەتىستىگىمىز بار. وبلىسىمىزداعى بارلىق ەلدى-مەكەندەردە جاڭا زامان ۇردىسىنە ساي جارقىن وزگەرىستەر بار. مەنىڭ بۇل پىكىرىمە كەلىسەسىزدەر عوي دەپ ويلايمىن، ول وزدىگىنەن كەلگەن جوق. سىزدەردىڭ ەڭبەكتەرىڭىز، «ورتالىقتى» جازدىرىپ الاتىن، جانىنا سەرىك ەتكەن قادىرلى وقىرماندارىمىزدىڭ ايتۋلى ەڭبەگى. قاي قوعامدا بولماسىن ادام قوزعاۋشى كۇش، باستى بايلىق، گازەتتىڭ ۇستانىمى ادامداردىڭ يگىلىكتى ىستەرىن اسقاقتاتا كورسەتۋ باسقالارعا پاش ەتۋ، ۇلگى ەتۋ. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ وتكەن عاسىر­دىڭ باسىندا بىلاي دەگەن ەكەن. «اۋەلى - گازەتا حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى. ادامعا كوز، قۇلاق، ءتىل قانداي كەرەك بولسا، حالىققا گازەتا سونداي كەرەك». عۇلامانىڭ وسى سوزىنەن-اق ءبىراز نارسەنى اڭعارۋعا بولادى. سول وتكەن عاسىردىڭ وزىندە باۋىرلاس تاتارلاردا 30 گازەت شىعىپ تۇرعان. 1909 جىلى امەريكادا 12 مىڭ گازەت بولعان. گەرمانيادا 8 مىڭ گازەت شىققان. اسا قاجەت بولماسا مۇنشاما گازەتتى سول زاماننىڭ وزىندە ولەرمەن بوپ شىعارماس ەدى عوي.
سونداي-اق، گازەت بەتىندە ۇلتتىق ماسەلە­لەردى كوتەرەتىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ شى­عارمالارىنا، كوسەمسوزىنە كەڭىنەن ورىن بەرىلە باستادى. ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە گازەت جاسقانبايدى، تارتىنبايدى. ءبىز ءالى دە قالاي قازاق ەلى بولىپ قالامىز، نەندەي ولقى تۇستارىمىز بار، سونى سارالاپ، جەرىنە جەتكىزىپ ايتا بەرۋىمىز كەرەك، جازا بەرۋىمىز كەرەك. نەگىزگى ۇستانىم وسىنداي.
كەزدەسۋدە اشىق اڭگىمە قوزعالدى. وي-پىكىرىن جەتكىزگىسى كەلگەندەر كوپ بولدى. سونىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى ءتىل ما­سە­لەسى بولىپ قالا بەردى. «قازاقمىس» كور­پوراتسياسى پوليتەحنيكالىق كوللەد­­جىنىڭ وقىتۋشىسى ا.سىزدىقوۆا ءتىل تۋرا­لى زاڭنىڭ قابىلدانعاننان بەرى كەيبىر تار­ماقتارىنىڭ جۇزەگە اسپاي كەلە جاتقانىنا توقتالدى. ءتىلدى دامىتۋ وتباسىنان باس­تالاتىنىن، كەيبىر اتا-انالاردىڭ بالالارىمەن ورىس تىلىندە قارىم-قاتىناس جاسايتىندىعىن جاسىرىپ قالمادى.
- اتامىز قازاق ەرتەدەن ايتىپ كەلە جاتىر كەيبىرەۋلەرگە كوڭىلى تولماعاندا «انا سۇتىنە جارىماعان» دەۋشى ەدى، مۇنى دا ەستىپ وستىك،- دەدى ءوز جاۋاپ سوزىندە ماعاۋيا سلانبەكۇلى. - ءتىل دە انا سۇتىمەن داميدى. قازىرگى بالالار ەرتەگى وقي ما، بەسىك جىرىن تىڭداي ما؟ ماسەلە وسىندا. بالا تىلگە تۇشىنىپ ءوسۋى ءۇشىن اتا-اناسى دا سول ءتىلدى جەتىك ءبىلۋى كەرەك. بۇل رەتتە گازەتىمىزدە «ءتىلتۇمار» اتتى ارنايى بەتىمىز بار. اي سايىن شىعادى، جەر جەردەن تۇسكەن حاتتار بەرىلەدى. كوپتەگەن وقىرماندار تىلىمىزگە جاناشىرلىق تانىتادى. سونداي ۇسىنىستاردى، سىني كوزقاراستاردى گازەتىمىزدىڭ وسى بەتىنەن وقيسىزدار.
- وسى بالقاش قالاسىنىڭ وزىندە ماڭدايشاداعى جازۋلار ورىس ءتىلىن قويىپ، ەندى اعىلشىنعا كوشە باستادى. شا­عىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتقان دۇ­رىس. ەلباسىنىڭ ساياساتى دا وسى، بىراق اعىلشىنشا جازۋ مىندەتتى مە؟ كوپتەگەن دۇكەندەردىڭ بيزنەس ورتالىقتارىنىڭ ماڭ­­دايشاسىندا مىندەتتى تۇردە اعىلشىن­شا جازۋ تۇرادى. اسىرەسە، اۋىلدان كەلگەن اعايىنعا قيىن-اق. كەيبىرەۋلەرى مەم­لەكەتتىك تىلدە جازۋدى ۇمىتىپ كەتەدى. وسى­عان ءوزىمىز كىنالى ەمەسپىز بە؟ مەنىڭ ويىمشا بۇل دا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا دەگەن سەلقوستىق دەپ بىلەمىن،- دەدى ءوز سوزىندە دارىگەر ق. ىسقاقوۆ.
- بۇل ءوزى بۇكىل رەسپۋبليكا بويىنشا ءورىس الىپ كەتكەن جاعداي. ەستۋىمىزشە قو­جايىندار ءوزى قالاعان اتتى قويىپ، قالاعان تىلىندە جازدىرا بەرەدى ەكەن. قاراعاندىدا مۇنداي ورەسكەل جاعدايلار وتە كوپ، ءبىز ونى گازەت بەتىندە ۇنەمى كوتەرىپ كەلەمىز. ىقپالدى ورىندار قايدا قاراپ وتىر؟ گازەت قوعامدىق پىكىر تۋعىزادى، ماسەلە كوتەرەدى. ال، ونى رەتتەيتىن ارنايى مەكەمەلەر بار. سولاردىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا. مۇنداي كەلەڭسىز كورىنىستەرمەن گازەت كۇرەسىپ كەلەدى.
«قازاقمىس» كورپوراتسياسى بالقاش اي­ماعى بويىنشا ىشكى جانە كادرلىق ساياسات جونىندەگى ديرەكتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ەركىنبەك تورەجانوۆ ءوز ويىن بۇگىپ قال­مادى.
- «ورتالىق قازاقستان» گازەتى ءوندىرىس ورىندارىنا دا تارايدى، مىسشىلار دا سۇيسىنە وقيدى. سىزدەردىڭ گازەتتەرىڭىزدىڭ بەتىندە ءالى دە بولسا جاستار جونىندە، ولاردىڭ قوعامدىق ومىردەگى بەلسەندىلىگى جايىندا ماتەريالدار بەرىلسە دەگەن ۇسىنىس-تىلەگىمىز بار، سول جاستار مەنىڭ دە زامانداستارىم. سونىمەن قاتار، ءبىر مەزگىل گازەتتەرىڭىزدە «دەمالىس ساعاتتارىندا» دەگەن سياقتى ويىن-ساۋىق وتاۋىن ۇيىمداس­تىرساڭىزدار. مىناۋ ءوندىرىستى تۇرعىزعان الدىڭعى بۋىن اعالار، سولاردىڭ ءىزىن جالعاپ جاتقان بۇگىنگى ءىزباسارلارى، ۇرپاقتارى، وسى ماسەلە توڭىرەگىندە كوبىرەك جازساڭىزدار، گازەتتەن كەڭىنەن ورىن بەرسەڭىزدەر. ءوندى­رىستىڭ جەتىستىگىن دە بۇقاراعا ناسيحاتتاپ وتىرعان دۇرىس بولادى.
- بۇرىن ءوندىرىس ورنىنا تسەح باستىق­تارىمەن كەلىسىپ، ارالاپ ماتەريالدار الاتىنبىز. ونشا قيىندىققا تۇسپەيتىن. قازىر قاپتاعان كۇزەت، ماڭىنا جولاتپايدى. سوندىقتان، جۋرناليستەرگە اقپارات الۋ ءۇشىن «قازاقمىستىڭ» جەڭىلدىك جولىن ىزدەستىرگەندەرى دۇرىس بولار ەدى،- دەگەن جەرگىلىكتى جۋرناليستەردىڭ سۇراعىنا ەركىنبەك بايانعازىۇلى ىلە جاۋاپ بەردى.
- ۇسىنىسىڭىز ورىندى، ءبىز الداعى ۋاقىتتا باق-پەن تىعىز بايلانىس جاساۋعا ۇيعارىپ وتىرمىز. ۇسىنىسىڭىز ەسكەرىلەدى.
- قايسىبىر شەت ەلدىك ساپاردا بەلگىلى جۋر­ناليست، وبلىستىق «يندۋستريالنايا كا­راگاندا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ۆ.رىج­كوۆ ەكەۋمىز لوندوندا بولدىق. سوندا «قا­­زاقمىستىڭ» اكتسياسى، كىم-كىمگە تيەسىلى، كىم­­دە قانشا كولەمدە، سونىمەن تانىستىق. بيرجادا جارقىراتا كورسەتىپ تۇر. ولاي بولسا، «قازاقمىستىڭ» ءوندىرىس ورىندارىندا ەشقانداي قۇپيا بولماۋعا ءتيىس. ءوندىرىس وتىندە كوز قارىقتىراتىن ىستىقتا، شاڭ-توزاڭنىڭ اراسىندا ەڭبەك ەتىپ جاتقان مامان جۇمىسشىلاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن نەگە دارىپتەمەيمىز. حالىقتىڭ مەنشىگىن - حالىقتان جاسىرۋعا بولا ما؟ سوندىقتان، وندىرىسكە جۋرناليستەردىڭ كىرۋىن، قالاۋىن­شا اقپارات الۋىن جەڭىلدەتكەن دۇرىس،- دەدى باس رەداكتور ماعاۋيا سلانبەكۇلى.
قالالىق «پۋلس» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ق. سا­دەنوۆ الداعى ۋاقىتتا گازەت بەتىندە اڭىزعا اينالعان تۇلعالار - باتىر، بي، ابىزدار تۋ­رالى كوبىرەك ماتەريالدار بەرىلسە دەگەن تىلەگىن جەتكىزدى. قاراعاندىدان ەرتەدە جەزقازعان وبلىسى ءبولىنىپ شىقتى. بىرنەشە بۋىن ۇرپاقتار الماستى. بۇرىنعى جەز­قازعان توڭىرەگىندە ەلىن، جەرىن قورعاعان كوسەم، شەشەن بولعان تۇلعالار بارشىلىق. ولار جونىندە بۇگىنگى جاس ۇرپاق ءبىلۋى كەرەك. وقۋى كەرەك. مۇنىڭ ءوزى، پاتريوتتىق تاربيە بەرۋدىڭ توتە جولى دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس. سوۆەتتىك كەزەڭدە پاتريوتتىق كينولاردى كوردىك. مەكتەپ بالالارى سولارعا ۇقساعىسى كەلىپ، سوعىس ويىنىن وينايتىن. ەلىن قورعايتىن پاتريوت بولعىسى كەلگەنى عوي. سوندىقتان، ەلدىك ۇراندى، ەلدىك ماقسات-مۇراتتى كوتەرەتىن، ناسيحاتتايتىن ساليقالى سالماقتى ماتەريالدار كوبىرەك بەرىلسە وڭدى بولار ەدى.
- گازەتتەرىڭىزدى وقىپ تۇرامىز، جازدىرىپ الامىز. دەگەنمەن، سوڭعى بەتتە ەسكە الۋعا كوبىرەك ورىن بەرىلەدى، سونى ازايتپاسقا بولماي ما؟ - دەدى وقىرمان ق.سما­تاەۆا.
- ءبىزدىڭ گازەت مەملەكەتتىك تاپسىرىستى ورىندايدى. كوپتەگەن شىعىندى جارناما، اقىلى ماتەريالدار ارقىلى تولتىرامىز. بۇل دا سونىڭ ءبىر جولى. ءبىزدىڭ قازاق قاشان دا ءبىر بىرىمەن باسەكە. ەسكە الۋ، قازاناما بەرۋگە كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى، تولەۋ اقىسى قانشا تەڭگە بولسا دا جاريالايدى. ال جازىلۋ باعاسى ودان الدەقايدا تومەن. گازەتتى جازدىرىپ الۋعا كەلگەندە بۇعىپ قالادى. سۇراعىڭىز ورىندى،- دەدى باس رەداكتور.
«بالقاش ءوڭىرى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ج.باشار ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەتىن ماتەريالدارعا كەڭىنەن ورىن بەرىلسە دەگەن ۇسىنىس تىلەگىن جەتكىزدى.
پىكىر ايتۋشىلار كوپ بولدى. سونىڭ ىشىندە ەكولوگيا، تۋريزم، تازالىق ماسە­لەلەرى اڭگىمەگە ارقاۋ بولدى. گازەتتە «تازا قالا - تازا دالا» اتتى ايدار بار. جان تازالىعى شىندىعىندا اۋلادان، ءار ءۇيدىڭ وتباسىنان باستالادى. ءوز جەرىمىز، ءوزىمىزدىڭ ەل، سويتە تۇرا ءوزىمىز شاشامىز كۇل-قوقىستى، ءوزىمىز جينايمىز. اپتا سايىن سەنبىلىك وتەدى، مۇنىڭ ءوزى ءالى دە بولسا تۇرعىنداردىڭ ءوزى تۇراتىن قالا، اۋىلعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، جاناشىرلىق كوزقارا­سىنىڭ ولقى سوعىپ جاتقانىن دالەلدەيدى.
ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق كەۋدە، ۇلتتىق بايراق ەندىگى ارادا انا تىلىمىزدە شىعاتىن گازەت-جۋرنالدان باستالۋى كەرەك. ويتكەنى، ءبىزدىڭ بار بايلىعىمىز، بار قازىنامىز انا سۇتىمەن بىرگە سىڭگەن قاسيەتتى تىلىمىزدەن باستالادى. ءتىل قۇدىرەتىن اسقاقتاتۋ مەر­زىمدىك باسپاسوزگە جازىلۋدان باستالادى. شىندىعىندا ەندىگى ارادا قازاق تىلىندەگى گازەت-جۋرنالدارعا جازىلىڭدار دەپ ۇگىت­تەۋدىڭ ءوزى ۇيات سەكىلدى، نامىس سەكىلدى، ەڭ باستىسى ول انا تىلىمىزدە شىعاتىن گازەت-جۋرنال عوي. ۇلتتىق ماسەلەنى ۇلتتىق تىلدە شىعاتىن گازەت-جۋرنالدار عانا كوتەرەدى. سولاردان تۇشىمدى دۇنيەلەر وقي الاسىزدار. اركىمنىڭ جۇرەگىندە، بويىندا وسىنداي نامىس بايراعى اتويلاپ تۇرسا ۇتارىمىز كوپ. باس رەداكتورمەن قالا جۇرتشىلىعى وكىلدەرىنىڭ كەزدەسۋىنىڭ نەگىزگى ءتۇپ قازىعى وسىعان سايدى.
كەزدەسۋ سوڭىندا «ورتالىقتىڭ» باس رەداكتورى م.سەمباي س. سەيفۋللين اتىن­داعى ورتالىقتاندىرىلعان كىتاپحانا جۇيە­سىنە ايگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ 13 تومدىق شىعارمالار جيناعىن تارتۋ ەتتى.

ءۇش بۋىننىڭ كەزدەسۋى
اقتوعاي اۋدانىنداعى شاشۋباي كەنتى بۇرىنعى اۋدان ورتالىعى. مۇندا دا «ورتالىقتىڭ» كوپتەگەن وقىرماندارى بار. وسىنداعى مەكتەپ-بالا باقشا كەشەنىنىڭ ديرەكتورى، وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى، ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى ايمان بەكبولاتقىزى تۇكباي ارىپتەسى ماعاۋيا سلانبەكۇلىنا مەكتەپتەگى جاس تىلشىلەرمەن كەزدەسىپ، شەبەرلىك كلاسىن وتكىزۋگە ۇسىنىس جاساعان-تىن. سونىڭ ورايى ەندى كەلدى. ءبىر جاعىنان وقىرماندارمەن كەزدەسۋ، ءوزارا پىكىر الىسۋ، جاس تىلشىلەر، ورتا بۋىن وكىلدەرى، بۇگىنگى زەينەتكەرلەر باس قوسىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي وركەندەتەمىز، سىبايلاس جەمقورلىقپەن قالاي كۇرەسەمىز، اتا-بالالاردان قال­عان ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى، ادەپ-عۇرىپتى قالاي جاڭعىرتامىز؟ - اڭگىمە تاقىرىبى وسىن­داي ماسەلەلەرگە اۋدى.
- اقتوعاي اۋدانىنىڭ اكىمى عابدىراحمان يگىلىكۇلى وماروۆ وبلىس ايناسى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ قوعامدىق ومىردەگى الاتىن ورنىن باعالاي كەلە باسپاسوزگە جازىلۋ ناۋقانىنىڭ ويداعىداي جۇرگىزىلىپ جاتقانىن تىلگە تيەك ەتتى. مەكتەپ ديرەكتورى ايمان بەكبولاتقىزى مەكتەپ ۇجى­مىنىڭ ءبىلىم بەرۋدەگى جەتىستىگىن تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ، الىس-جاقىن شەت ەلدەرمەن بايلانىس جاساپ ۇلگەرگەندىگىن قۋانا جەت­كىزدى. ماسەلەن، مەكتەپ وقۋشىلارى گەر­مانياداعى سىنىپتاستارىمەن ۇنەمى بايلانىس جاساپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى گەرمانيا وقۋشىلارى شاشۋباي قونىسىنا ات ءىزىن سالىپ، قازاق ەلىنىڭ كەڭ ولكەسىمەن تانىسىپ، تاريحي جادىگەرلەرىنەن ماعلۇمات الا باستادى. اسىرەسە، ولارعا قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى قاتتى ۇناپ قالىپتى. جىل سايىن جازعى دەمالىستا قازاقستانعا كەلۋگە جالىقپايتىندىقتارىن قۋانا جەت­كىزەدى. ءوز كەزەگىندە شاشۋباي ورتا مەك­تەبىنىڭ وقۋشىلارى گەرمانياعا بارىپ، ەۆروپا تورىندە قيالدارىن ۇشتاپ، تانىمدارىن كەڭەيتىپ، رۋحاني قاناتتانىپ قايتادى. مەكتەپتە «اق جەلكەن» ءباسپاسوز ورتالىعى جۇمىس جاسايدى. 2008 جىلى جاس تىلشىلەر، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان اقپارات قۇرالدارىنىڭ «جاس قالامگەر» ءىۇ حالىقارالىق فەستيۆالىنە قاتىسىپ لاۋرەات اتاندى. وسى فەستيۆال رەسۋرستىق ورتالىقتىڭ تالانتتى جانە وزىق ويلى مۇعالىمدەرىنىڭ وقۋشىلارىنىڭ باسىن قوستى. جاس تىلشىلەر ىزدەنۋگە، وي بولىسۋگە ازاماتتىق ۇستانىمىن ور­نىق­­تىرۋعا ۇمتىلىس جاسادى. «جاس قا­لام­گەر» حالىقارالىق فەستيۆالىنەن جاس تىل­شىلەر جاڭا يدەيامەن قاناتتانىپ قايتتى. مەكتەپتىڭ رەسۋرستىق ورتالىعى ورتادەرەسىن توراڭعىلىق، تاسارال ورتا مەكتەبىن بىرىكتىرىپ وتىر. سونىڭ ناتي­جە­سىندە رەسۋرستىق ورتالىقتىڭ ماگنيتتىك مەكتەپتەرىندە قابىرعا گازەتتەرى جارىق كورە باستادى. «اق جەلكەن» ءباسپاسوز ور­تالىعىنىڭ جەتەكشىسى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ب. بەگدەربەكوۆا جاس تىلشىلەرمەن ۇنەمى شىعارماشىلىق ىزدەنىستە جۇمىس جاساپ كەلەدى. «اق جەلكەن» گازەتىندە «ءجاسوسپىرىم جانە زاڭ» ايدارى تۇراقتى بەرىلەدى. زاڭ تۋرالى وزەكتى ماعلۇماتتار، ءار ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى مىندەتتەرى مەن پارىزى وسى ايداردا ءجيى كورىنىس تابادى. شىندىعىندا ءوز قۇقىعىن جاقسى بىلەتىن ادام قوعامنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋىنا ەركىن ارالاسادى، ءوز ابىرويىن ەل نامىسىن قاجەتتى دارەجەدە قورعاۋعا مۇمكىندىك الادى. «اق جەلكەن» گازەتى سالاۋاتتى ءومىر سالتىن، ەكولوگيا ماسەلەسىن، ومىرلىك تانىمدىق ماسەلەلەردى ۇنەمى كوتەرىپ كەلەدى.
باس رەداكتوردىڭ شەبەرلىك كلاسى قى­زىقتى باستالدى. جاس تىلشىلەر اعا جۋرناليستكە وزدەرىن تولعاندىرعان سۇراقتاردى قويىپ، ناقتىلى جاۋاپ الىپ وتىردى. ونىڭ ىشىندە ءجۋرناليستىڭ قوعامداعى ءرولى، بەلسەندىلىگى، ساياساتقا ارالاسۋى، قۇقىق ماسەلەسى اڭگىمە وزەگىنە ارقاۋ بولدى. جاس تىلشىلەردى قوعامداعى كەلەڭسىز كورىنىس - جەمقورلىق ماسەلەسى قاتتى تولعاندىرادى ەكەن.
- ءبىزدىڭ گازەتتە «جەمقورلىق - جەگى قۇرت» اتتى تۇراقتى ايدارىمىز بار. وسى ايداردىڭ اياسىندا جەمقورلىققا بايلانىستى ماتەريالدار ۇنەمى جاريالانادى. ارنايى زاڭ بەتى بار. وسى تاقىرىپتاردا زاڭ ماماندارىمەن كەلەلى اڭگىمەلەر قوزعالىپ، جاريالانادى، اشىق اڭگىمە جۇرگىزىلەدى.
جاس تىلشىلەر قورشاعان ورتانى قور­عاۋعا، تابيعاتتى ايالاۋعا ۇنەمى ءمان بەرەدى، نازار اۋدارادى. ماسەلەن، جەر بەتىندە سيرەك كەزدەسەتىن توراڭعى توعايىن قورشاۋعا الىپ، ماپەلەپ ۇستاۋدى، باپتاپ كۇتۋدى ۇنە­مى كوتەرىپ كەلەدى ەكەن.
باس رەداكتور ءوزى دە قازىرگى جاس تىلشى­لەر سياقتى ماقالا جازۋدى مەكتەپتەن باستاعانىن، جۋرناليست بولۋى ءۇشىن ءتىلدى جەتىك ءبىلۋىن، ۇلتتىق ءداستۇر-سالتقا قانىق بولۋىن قاداپ ايتتى. بۇدان كەيىن ورتا بۋىن وكىلدەرىنە ءسوز كەزەگى ءتيدى. ءتىل جاناشىرى بايزاق قاسىموۆ «ورتالىق قا­زاقستان» گازەتىنىڭ ءار ءنومىرىن قاداعالاپ وقيتىنىن جاسىرمادى. اسىرەسە، قازاقتىڭ اقيىق اقىنى س.اقسۇڭقارۇلىنىڭ ولەڭ­دەرىن، كوسەمسوزدەرىن گازەت بەتىنەن اسىع­ا كۇتەتىندىگىن جەتكىزدى.
- اقىننىڭ كوزقاراسى - ادامزاتتىڭ كوزقاراسى. تاعى نە ايتادى ەكەن، تاعى نە جازادى ەكەن دەپ الاڭداپ، گازەت­تى كۇتىپ وتىرامىن. مەن كازپي-دە وقى­دىم. سىزدەر جاريالاعان مۇحتار ماعاۋين­نىڭ «ۇلتسىزدانۋ ۇرانىن» باستان اياق وقى­دىم. قادىرلى ۇستازىمىز بولدى، ءدارىس بەردى. مۇحاڭ تۋرالى جازعان سوڭعى ما­تەريالىڭىزدى وقىدىق. مەنىڭ ويىمشا مۇنداي ماتەريالدار ۇلتتىق قۇن­دى­لىقتاردى اسقاقتاتادى، وياتادى. كوبىرەك بەرىڭىزدەر، گازەت بەتىن اياماڭىزدار.
- مۇحتار ماعاۋين تۋرالى اڭگىمە قوز­عالسا مەنىڭ دە ارقام قوزادى. 70 جىل­دىعىن وتكىزدىك، باسى-قاسىندا ءجۇردىم. جازۋشى قازىر پراگادا تۇرادى. بىرنەشە قالام ۇستاعان باۋىرلارى بارىپ قايتتىق. «تازىنىڭ ءولىمى» دەگەن تاماشا پوۆەستى جاريالانعان كەزدە كوپتەگەن قاتارلاستارى جاعىمدى پىكىر جازۋدان اۋلاق بولدى. «تازىسى نە، تىماقتىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار، سولاي جازۋعا بولا ما؟» دەگەن ساياز اڭگىمەلەر عوي. ال مۇحاڭنىڭ نەگىزگى كوتەرىپ وتىرعانى - كەڭەستىك داۋىردە ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ جوعالىپ بارا جاتقانىن قاپەرگە الۋ. تەك جاڭاارقالىق جازۋشى اعا­مىز، جانى جۇماقتا بولسىن، اسان ءجۇ­مادىلدين قالامى ارقىلى قولداۋ كورسەتتى.
توراڭعىلىق ورتا مەكتەبى قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى بازار ابدىلماناپقىزى اۋىلدىق جەردەگى مۇعالىمدەرگە جازىلۋعا نەگە جەڭىلدىك جاساماسقا، ونىڭ ۋاقىتىن نەگە سوزباسقا دەگەن پىكىرىن جەتكىزدى.
- مۇعالىمدەرگە - جەڭىلدىك بەرىلگەن. ەندى ونىڭ ۋاقىتى ءوتىپ كەتتى. ال ءسىزدىڭ مەكتەپ جازىلىپ ۇلگەرە الماسا، سول جەڭىلدىكتى جانە ءبىر پايدالانىڭىزدار كومەكتەسەمىز،- دەدى باس رەداكتور.
- مەن وسى شاشۋباي قونىسىنداعى ور­تالىق كىتاپحانانىڭ جەتەكشىسىمىن،- دەدى ب.قاليەۆا.- قازىر وقۋشىلار، جاستار كىتاپ وقىمايدى دەگەنگە ءوزىم كەلىسە قويمايمىن. بىزدە بالالارعا ارنالعان كىتاپحانا ءبولىمى بار. كۇن سايىن وقۋشىلار، ستۋدەنت جاستار كەلەدى. بۇرىن ءبىر تاقىرىپتا كىتاپ ىزدەپ كەلەتىن. ەندى مۇعالىمىمىز ارنايى تاقىرىپ بەردى وسى تاقىرىپتى تاۋىپ بەرىڭىز دەپ تۇرىپ الادى. تانىمدىق كىتاپتاردى كوپ وقيدى. جاستاردى كىنالاي بەرۋگە بولمايدى. اۋىل وقىرماندارىنا جەڭىلدىك بەرىلسە، سوندا جىل بويىنا جازىلۋعا مۇم­كىندىك تۋار ەدى.
- گازەت جارتىلاي ءوزىن-ءوزى قارجى­لاندىرادى. بالقاش قالاسىندا وقىر­ماندارمەن بولعان كەزدەسۋدە دە وسىنى ايتتىم. ەگەر دە مۇمكىندىك تۋىپ جاتسا اۋىلدىق جەرگە «ورتالىقتى» تەگىن-اق تاراتار ەدىك. جاتا جاستانىپ وقيتىن وقىرمانىمىز اۋىلدا عوي. مالىن جايعاپ، كەشكى تاماعىن ىشكەن سوڭ گازەت-جۋرنال اقتارىپ وتىراتىن اۋىلداعى اعايىنداردان اينالىپ كەتسەڭ بولماي ما. ەرتەڭىندە كۇلتوبەدە باس قوسىپ، انا گازەت بىلاي دەپ جازىپتى، مىنا جۋرنالدا اناۋ تۋرالى جازىپتى دەپ اڭگىمە كورىگىن قىزدىرادى-اي كەلىپ. قالا تىرلىگى باسقاشا.
- «ورتالىقتىڭ» باس رەداكتورىنا مىنا كەزدەسۋگە كەلگەنى ءۇشىن راحمەت ايتامىز. بۇرىن مۇنداي بولعان ەمەس. مەنىڭ جاسىم 70-تەن استى. مىنا جاستاردىڭ، اسىرەسە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قويعان سۇراقتارىنا، ومىرلىك كوزقاراستارىنا ريزا بولىپ، اتالىق العىسىمدى بىلدىرەمىن. اللا الدارىنان جارىلقاسىن. ايمان قارىنداسىمىزعا راحمەت، بىرلىك بار جەردە تىرلىك بار دەيدى اتام قازاق. بىرلىكتىڭ تىرلىگى وسىلاي باستالادى، باۋىرلارىم. «ور­تالىقتى» وبلىس قوسىلعاننان بەرى جازدىرىپ، وقىپ كەلەمىن. جاس كەزىمىزدە قا­راعاندى وبلىسى بولىپ تۇرعاندا وقىدىق. ەسكى تانىسىمىزبەن قايتا جۇزدەسكەندەي بولىپ جاتىرمىز. حالىقتىڭ پىكىرىن، حا­لىقتىڭ تىلەگىن گازەت بەتىندە جاسقانباي جاريالاپ وتىرساڭىزدار ۇتارىمىز كوپ. اشىق، بۇكپەسىز اڭگىمە ايتىپ وتىرساق، كەمشىلىگىمىزدى تۇزەيمىز. بولاشاعىمىزدا باعدارلايمىز،- دەدى كەنتتىڭ ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ا. ساتماعانبەتوۆ.
جاسوسپىرىمدەر جاستار گازەت وقىمايدى دەپ قالاي ايتاسىز. ماسەلەن، سوڭعى كەزدە گازەت ىشىندەگى «جاس قاناتتىڭ» جۇيەلى شىقپاي جۇرگەنىن جاستار قاپەرگە الدى. سونىمەن قاتار، جاستاردىڭ شىعار­ما­شىلىعىنا، ونەرىنە گازەت بەتىندە كەڭىرەك ورىن بەرىلسە دەگەن تىلەكتەرىن دە ايتىپ قالدى.
- اقتوعاي وڭىرىندە 17 سەلولىق وكرۋگ بار. سونىڭ بارىنە جەرگىلىكتى وبلىستىق گازەتتەردى كوپتەپ جازدىرىپ الۋعا ۇيىتقى بولۋدامىز. بۇگىنگى كۇننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسات ماسەلەلەرىن وقىعى­لارىڭىز كەلسە، حاباردار بولعىلارىڭىز كەلسە «ورتالىققا» جازىلۋدى ەستەن شىعارماڭىزدار. وسىندا جاس تىلشىلەر وتىر، مەكتەپ وقۋشىلارى قاتىسۋدا. ۇي­لەرىڭە بارعان سوڭ اتا-انالارىڭنان سۇ­راڭدار. وبلىستىق «ورتالىق» گازەتىنە جازىلا ما ەكەن. جازىلماسا جازىلسىن. بۇل گازەتتە جاس ۇرپاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن اسا قاجەتتى ماتەريالدار ءجيى بەرىلەدى. وقىپ تۇرىڭىزدار. وقىرمانمەن كەزدەسىپ، ەمەن-جارقىن اڭگىمە قۇرعان باس رەداكتور ماعاۋيا سلانبەكۇلىنا العىسىمىزدى ايتامىز. اركىمنىڭ ۋاقىتى التىنعا پارا-پار. وسى كەزدەسۋگە ۋاقىت بولگەنىڭىزدىڭ ءوزى قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرادى، يگىلىكتى، ىزگىلىكتى ىستەرگە جەتەلەيدى. اقتوعايدا دا وقىرماندارىڭىزدىڭ سانى ارتا تۇسپەسە كەمىمەيدى،- دەدى ءوز سوزىندە اۋدان اكىمى عابدىراحمان وماروۆ.
♦♦♦
بالقاش قالاسى جانە اقتوعاي اۋدا­نىنىڭ شاشۋباي كەنتىندە بولعان جۇرت­شىلىق وكىلدەرىمەن جۇزدەسۋدە «ور­تا­لىقتىڭ» سۇيىكتى وقىرماندارىنىڭ قا­تا­رى جاڭا جىلدان باستاپ ءبىرشاما ارتا­تىندىعىنا كوز جەتكىزگەندەي بولدىق. حا­لىق پەن بيلىك اراسىنداعى دانەكەر - اقپارات قۇرالدارىنىڭ مەرەيى امسە بيىكتەي بەرسىن. الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ايتقانداي: «ءباسپاسوزى قۋاتتى ەلدىڭ ءوزى دە قۋاتتى».

ورالبەك جۇنىسۇلى