ابدىلدابەك سالىقباي

تارباعاتايدىڭ كۇنگەيىندەگى رۋ-تايپالاردىڭ كوشى-قون بارىسى تۋرالى مالىمەتتەردى رەسەي وكى­مەتى­نىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان پ.رۋميانتسەۆ باس­قار­عان ەكسپەديتسيا مەن پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ اقپار­لارى­نان كەزدەستىرۋگە بولادى. سونداي-اق ق.حاليد، ب.سا­دى­قان، ز.سانىك، م.مۇقانوۆ سىندى باسقا دا زەرتتەۋ­شى­لەردىڭ ەڭبەكتەرىنەن، اسەت، كارىباي، نو­عايباي، ءارىپ تەكتەس  سان الۋان اقىنداردىڭ ولەڭ­دەرىنەن دە كوپ­تەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى.

ابدىلدابەك سالىقباي

تارباعاتايدىڭ كۇنگەيىندەگى رۋ-تايپالاردىڭ كوشى-قون بارىسى تۋرالى مالىمەتتەردى رەسەي وكى­مەتى­نىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان پ.رۋميانتسەۆ باس­قار­عان ەكسپەديتسيا مەن پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ اقپار­لارى­نان كەزدەستىرۋگە بولادى. سونداي-اق ق.حاليد، ب.سا­دى­قان، ز.سانىك، م.مۇقانوۆ سىندى باسقا دا زەرتتەۋ­شى­لەردىڭ ەڭبەكتەرىنەن، اسەت، كارىباي، نو­عايباي، ءارىپ تەكتەس  سان الۋان اقىنداردىڭ ولەڭ­دەرىنەن دە كوپ­تەگەن دەرەكتەر كەزدەسەدى.

بۇلاردىڭ اراسىنان «جاريدا»، «تاۋاريح حامسا» سىندى ەڭبەكتەر جازعان، قازاق، تاتار، ۇيعىر، اراب، دۇڭگەن، ورىس، قىتاي تاريحىنان مول حاباردار قۇربانعالي حاليدتىڭ (شاما­مەن 1843-1913 جج.) ەڭبەگى ەرەكشە نازار اۋدارارلىق. سەبەبى ول اياگوز قالاسىندا تۋعان، سونداعى مەدرەسەدە ابدۋلحاقتان (1830-1840 جج. ءمادينادان وقىپ كەل­گەن), مۇحامەد سىدىق حازىرەتتەن ءدىني، زايىرلى ءبىلىم العان، باقتى (قازىرگى ءۇرجار اۋدانىنىڭ باقتى اۋىلى), شاۋەشەك شاحارلارىندا تۇرعان، ات-تاباري، ءجۇسىپ بالاساعۇن، م.قاشعاري، يبن حالدۋن ميرحونيد، ءابىل­عازى سىندى IX-XVII عاسىرلارداعى شىعىس، ۆ.رادلوۆ، ا.ۆامبەري، ن.كاتانوۆ سىندى ورىس-باتىس عالىم­دارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىس بولعان عالىم. سونداي-اق ول ءوز زامانىنداعى شەجىرە قارتتاردىڭ اڭگىمەلە­رىنە قانىققان، كوپشىلىگىن جازىپ العان، قىتاي، ورىس، قازاق، دۇڭگەن، ت.ب. حالىقتاردىڭ ەل بيلەۋشىلەرىمەن، وقىعان ازاماتتارىمەن (اراسىندا اتاقتى دۋلات، ءارىپ اقىندار دا بار) سۇحباتتاس بولعان، ومىردەن تۇيگەنى مول ادام. بۇعان قوسا ق.حاليد ءبىز قايتا قوزداتىپ وتىرعان تاقىرىپتى وزىنە دەيىن ەشكىمنىڭ ەلەمەگەنىن، سوندىقتان وسى «نايمان رۋىنىڭ تاريحىن انىقتاپ، تولىق جازۋىما سەبەپكەر بولدى. سەبەبى اياگوز - تۋعان جەرىمىز، نايمان - جۇرگەن ەلىمىز»، - دەپ جازعان ەدى. ونىڭ ۇستىنە اتالعان تاريحشى وزدىگىنشە ۇزاق ىزدەنىپ، فەرعانا، التى شاھار (قاشعار), شىن مەن قىتاي، موڭعول-تاتار، موڭعول-قالماق، قىرعىز، تورەلەر تاريحىن جازعان، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، «جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بۇل (قازاق) تاريحقا قاتىستى اقپارلار مەن جازبا دەرەكتەردى جيناپ، ... جينالعان مالىمەتتەردىڭ قايماعىن قالقىپ الىپ، وسى كىتاپتى جازعان» زەرتتەۋشى. سونداي-اق ول رەسەيدىڭ اسكەري مىندەتىنەن قاشقان، قازاقتان ايەل الىپ، «شالا قازاق» دەگەن مارتەبە العان تاتارلاردىڭ تۇقىمىنان، قازاق اراسىن­دا ۇزاق جىل ءومىر سۇرگەن، قازاقتىڭ كونە­كوز قاريالارىمەن، ايتۋلى شەجىرەشىلەرىمەن ماجىلىستەس، پىكىرلەس بولعان، سولاردان سان رەت ساباق العان، كەيبىرەۋلەرشە كوپىرتىپ ماقتاۋدى، ورىستارشا ءجونسىز كەمسىتۋدى سۇيمەيتىن قالىس اعايىن.

ال پ.رۋميانتسەۆ باستاعان ەكسپەديتسيا پات­شالىق رەسەي­دىڭ قازاق جەرىنە قاراشەكپەندەردى كو­شىرۋ ماقساتىمەن جەتىسۋ وبلىسى لەپسى ۇيەزىنە قاراستى ءۇرجار، مىرزاتاي-قاراسۋ، ەمىل، بارلىق بولىس­تارىن (بارلىعى دا قازىرگى ءۇرجار-ماقانشى ءوڭىرى) 1907-1909 جىلدارى ارنايى زەرتتەگەن. ولار مۇن­داعى حالىقتىڭ سانى، تىعىزدىعى، تاريحى، جاع­را­پيا­لىق ورنالاسۋى، ەلدىمەكەندەردىڭ اتتارى، جەر-سۋ اتاۋلارى، شارۋاشىلىعى، ت.ب. ماسەلەلەردى وتە مۇ­قيات زەرتتەپ، شوتتاپ-قاتتاپ، جۇيەلەپ، «ماتە­ريالى پو يسسلەدوۆانيۋ تۋزەمنوگو ي رۋسسكوگو ستارو­جيلچەسكوگو حوزيايستۆا ي زەملەپولزوۆانيا» (جەتى­سۋ وبلىسى. ءى توم. لەپسى ۇيەزى. 633 بەت.) دەگەن اتپەن 1911 جىلى س.-پەتەربۋرگتان شىعارعان. سوندىقتان ءبىز ءۇرجار - مۇقانشى ءوڭىرىنىڭ تاريحىن بايانداعاندا نەگىزىنەن ق.حاليد پەن پ.رۋميانتسەۆتىڭ ەڭبەگىنە كوبىرەك سۇيەنەمىز. ال قالعان اتاعى زور بولسا دا بۇل وڭىرگە تىكەلەي قاتىسى شامالى جاناما دەرەكتەر قالدىرعان اۆتورلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە ياكي مۇراعات قۇجاتتارى مەن اۋىزەكى دەرەكتەرگە تيەسىلى جەرىندە عانا جۇگىنەمىز.

سونىمەن، 1757 جىلعى مامىرسۋ بىتىمىنەن كەيىن سارى ارقانىڭ شىعىس بولىگى مەن جەتىسۋ قازاقتارى­نىڭ زاڭ جۇزىندە قىتايعا باعىنعانى ءمالىم. الايدا قى­تايدىڭ باتىسقا ىقپالى تەك ىلە وزەنىنە دەيىنگى اۋ­ماق­پەن شەكتەلىپ، ودان ارعى بولىگىنە قوقاندىقتار ءۇس­تەمدىك جۇرگىزەدى. ال ءXVIIى عاسىردىڭ سوڭىندا رە­سەي­دىڭ ورىنبور مەن ءسىبىر شەپتەرى ءتۇيىسىپ، جايىقتان بۇقتىرماعا دەيىنگى 3500 ۆەرست كەڭىستىكتە ءبىر-بىرىنەن 25-30 ۆەرست قا­شىقتىقتاعى 141 بەكىنىس پەن ەلدىمەكەن سالىنىپ بىتەدى.

ءسويتىپ پاتشا وكىمەتى اياگوز، ءۇرجار، مۇقانشىنى وزدەرىنە قاراتقانشا 1763 جىلدان باستاپ سەمەي، وسكەمەن بەكىنىستەرىن سالىپ، اۋەلدە ەرتىستەن وتپەي، ءبىر نارسە السا، ەسەلەپ قايتارىپ، سەنىم ارتىسىپ، ادەپ ساقتاعانسىپ جۇرەدى. بۇل ەكى ارادا قازاقتار قالماقتى تىقسىرىپ، اتا مەكەنىنە قايتا قونىستانۋمەن بولادى. وسى كەزەڭدە قازىرگى اياگوز بەن شاۋەشەك ارالىعىن­داعى 300 شاقىرىمداي جەر تۋرالى ق.حاليد بىلاي دەپ جازادى: «ابىلايدان دەس الا المايتى­نىن بىلگەن تورعاۋىتتار ەرتىستىڭ جوعارعى ساعاسىنا كەتىپ، قالبا تاۋىنىڭ باتىسىنا كەلە الماي، قالماق ەلى تارباعاتايدىڭ وڭتۇستىگىنە كەتىپ، ۇر­جار وزەنىنىڭ باتىسىنا كوشىپ وتە الماي قالادى. دەسە دە قازاقتار دا... ولارعا جاقىن قونا الماي، ءبىر-ءبىرى­نەن سەسكەنىپ، ەكى ارادا 5-6 ءجۇز شاقىرىمدىق كەڭىستىك بوس جاتاتىن» (1. 105). "5-6 ءجۇز شاقىرىم" دەگەنى تىم كوپتەۋ. وندا سەمەي-شاۋەشەك اراسىنداي جەر بولىپ كەتەدى. قىزايلار مەن بايجىگىتتەردىڭ سول مەرزىمدە-اق قازىرگى قىتاي شەكاراسىنا بارىپ قالعانىن ەسكەرسەك، بەيتاراپ ايماق 200-300 شاقىرىمنان اسپاسا كەرەك.

پ.رۋميانتسەۆ ەكسپەديتسياسىنىڭ دەرەكتەرىنشە، جەتىسۋ قازاقتارىنان رەسەيگە العاش باعىنۋعا  (1819 جىلى) ءوتىنىش جاساعان - ابىلاي حاننىڭ ۇلى، ءۋا­لي حاننىڭ باۋىرى، قاراماعىندا 55000 ادامى بار ءسۇ­يىك سۇلتان. قاراتال وزەنىنىڭ بويىن مەكەن ەتكەن سۇل­تان وسى نيەتى ارقىلى قىتايعا سەس كورسەتىپ، باقتا­لاس­تارىنان باعىن اسىرىپ، بالكىم، ەكى الىپ ەلدىڭ ابىرويىن سالماقتاپ كورگىسى كەلگەن سياقتى. ءى الەكساندر پاتشا ءسۇ­يىكتى ورىس بوداندىعىنا قا­بىلداپ، وعان بالقاش كو­لى­نىڭ شىعىسىنداعى جەتىسۋ جازىعىندا ءۇي مەن مەشىت سالىپ بەرۋدى بۇيىرادى. الايدا جەرگىلىكتى پاتشا شە­نەۋ­نىكتەرى ساقتىقپەن بۇل شارۋانى كەيىنگە قالدى­رىپ، 1825 جىلى عانا قاراتال بويىندا سۇيىككە ءۇي-جاي سا­لىپ، كەلەسى جىلى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ تالابىمەن ونى قايتا بۇزادى.

1822 جىلى رەسەي وكىمەتى حاندىق بيلىكتى جويىپ، «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى» قابىلداعانى ءمالىم. بۇل جارعى بويىنشا رەسەيگە قاراعان ورتا ءجۇز قازاقتارى باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ قۇزىرىنداعى ومبى وبلىسىنا باعىندىرىلادى. وبلىسقا ىشكى جانە سىرتقى وكرۋگتەر كىرگەن. ىشكى وكرۋگتەر: ومبى، قىزىلجار، سەمەي، وسكەمەن. سىرتقى وكرۋگتەر: قارقارالى، كوكشەتاۋ، ۇشبۇلاق، امانقاراعاي، اياگوز (1831-32 جىلدان باستاپ). بۇ­لاردى قازاق بولىستارى سايلاعان، وبلىس بەكىتكەن اعا سۇلتاندار (ياعني دۋانباسىلار) باسقارعان. ول وبلىستان تاعايىندالعان 2 ورىس «زاسەداتەلىمەن» جانە بولىستار سايلايتىن 2 قازاق وكىلىمەن (قازاقتار ولاردى «قازى» دەگەن) اقىلداسىپ، شەشىم قابىل­داعان. اعا سۇلتاندى، قازىنى، بولىستى، اۋىلباسىن، ۇكىم شىعاراتىن بيلەردى قازاقتاردىڭ ءوزى ساي­لاعان. الاي­دا ونىڭ ءبارىن وبلىستىق باسقارما بەكىتىپ وتىرعان.

وسىلايشا رەسەي وزىنە قاراعان ەلدىڭ باسقا­رۋ جۇيەسىن وزگەرتىپ، ەل اراسىنا اسكەر شىعارىپ، سيەز (نەمەسە تۇسەل) وتكىزىپ تۇرعان. وندا وزدەرىنە قاراستى رۋ-تايپالاردىڭ داۋلى ماسەلەلەرىن قاراپ، زايساندا وتكىزگەن ءۇشىنشى سيەزدە وزدەرىنە باعىن­بايتىن رۋلارعا كۇش كورسەتكەن. بۇدان كەيىن قىتايعا باعىنىشتى رۋلار قىتاي ۇكىمەتىنە شاعىم جاساعان. الايدا قىتايلار مۇ­نى ۇساق-تۇيەك ماسەلە دەپ ەلەمەگەن. ءسويتىپ قىتاي­دان قايىر بولمايتىنىنا كوز جەتكىزگەن رۋلاردىڭ باسشى­لا­رى ءوزارا اقىلداسىپ، رەسەيگە باعىنعان ءجون دەپ شەشكەن.

ق.حاليدتىڭ بايانداۋىنشا، 1823 جىلى (رۋ­ميانتسەۆتە ءXىX ع. 20-جىلدارىنىڭ اياعىندا) قى­زىل تۋلى تورەدەن سارت تورە شىعىپ، بالاسى جوشىمەن اقىلداسىپ، ونى پەتەربورعا جىبەرەدى. ال پ.رۋميانتسەۆ ەكسپەديتسياسىنىڭ دەرەگىنشە، پە­تەربور ەمەس، باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى ۆە­ليامينوۆكە ءوتىنىش جاسالعان. سوڭعىسى قيسىندىراق. تالابى - «نايمانعا ورتالىق ەتىپ ءبىر قالا سالسىن» دەگەن ەكەن. بىزدىڭشە، بۇل - سارت تورەنىڭ عانا ەمەس، سول ماڭدى مەكەندەگەن ءبىرسىپىرا يگى جاقسىلار­دىڭ، رۋباسىلاردىڭ ورتاق تالابى. ويتكەنى ول ارىستان­داي ارپالىسقان ابىلاي، قابانباي، بوگەنبايلاردىڭ و دۇنيەلىك بولىپ، ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ باسىنان باعى تايىپ، دۋلات، شورتانبايلاردىڭ قانشاما قۋاتتى اقىن بولسا دا «زار زامانداپ»، سارى ۋايىمعا سالى­نىپ، تۇيىققا تىرەلگەن شاعى ەدى. كىشى ءجۇز ءبىر جولا رەسەيگە باعىنعان، ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگى قىتايعا، ءبىر بولىگى قوقانعا باعىنىپ، بولشەكتەنگەن مەزگىلى. ونىڭ ۇستىنە 1805 جىلدارى قىتايعا اۋعان قازاقتى توقتاتۋ ءۇشىن سە­مەيدەن اسكەر شاقىرىپ، مۇرىن قوجاكەلدى باتىر­دىڭ ولىمىنە سەبەپ بولىپ، حالىقتىڭ قاھارىنا ۇشى­راپ، قىتايعا قاشقان، ونداعىلار­مەن دە سىيىسپاي، تار­با­عاتاي بوكتەرىن پانالاپ، قا­راق­شىلىق جاساپ ءجۇر­گەن تورە سىبانقۇل حانقوجاۇلى دا بۇلارعا زور قاۋىپ توندىرەدى.

سۇيىك سۇلتاننىڭ سۇراۋىمەن قاراتال بويىنا بەكىنىس سالماق بولعان ارەكەتتەرى جۇزەگە اسپاعان سوڭ پاتشا وكىمەتى ەندى جوشى سارتۇلىنىڭ وتىنىشىنە قان­داي جاۋاپ بەرەرىن بىلمەي، ۇزاق تولعانادى. الايدا اياگوز - سەمەي مەن شاۋەشەكتىڭ اراسىنداعى ساۋدانى دا­مى­تۋ ءۇشىن تاپتىرماس ءارى ءتيىمدى بەكەت ەدى. سوندىقتان 1830 جىلى پاتشانىڭ اياگوز سىرتقى وكرۋگىن قۇرۋ تۋ­را­لى بۇيرىعى شىعادى دا، ال 1831 جىلى اياگوز دۋا­نى­نىڭ نەگىزىن سالىپ، قازى­نا عيماراتتارىن تۇرعىزادى.

اياگوز سىرتقى وكرۋگى 1831-1838 جىلدارى ومبى وبلىستىق باسقارماسىنا باعىنادى. ال 1838 جىلى كوكەكتە بۇل وبلىس جويىلىپ، ءسىبىر قازاقتارىنىڭ شەكارالىق باسقار­ماسى قۇرىلعان سوڭ سوعان قارايدى (قرومم. 345-قور، 3131 ەد.حر).

1832 جىلى قىتايدىڭ امبۋى 300 جاساعىمەن اياگوز­گە كەلىپ، ورىس جاساعىنىڭ باسشىسى مايور نۋكە­لوۆ­پەن سويلەسەدى. ورىستار سۇلتان جوشى سارتۇلىنىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەنىن، ساۋداگەرلەر مەن جول قاۋىپسىزدىگىن قورعاپ، ءتارتىپ ورناتاتىنىن ايتادى. قىتاي­لار اياگوز وزەنىنەن شىعىسقا وتپەڭىز­دەر دە­گەن سياقتى ەسكەرتۋلەرمەن شەكتەلىپ، كەرى قايتا­دى. بىراق ورىس اسكەريلەرى وزىمىزگە باعىنىشتى­لار­دىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەمىز دەپ، ءۇرجار مەن الاكولگە دەيىن ىقپالىن جۇرگىزە باستايدى. ءسوي­تىپ بالقاشتان زايسانعا، وڭتۇستىگى الاتاۋعا دەيىنگى ەل رەسەيگە قوسىلعاندىعىن مويىنداعان (1.152).

ق.حاليدتىڭ جازۋىنشا، اياگوزدە اعا سۇلتان (قازاقتار "حان" دەپ اتاعان) بولعاندار مىنالار (1,152-154-بەتتەر):

حان مەن قازى ءۇش جىلدا ءبىر سايلانعان. تورەدەن حان سايلانسا، ءسوزسىز قابىل بولىپ، قارادان حان سايلانسا، اتا-تەگىنەن بەرى قاراي توعىز جىل حالىق بيلىگىندە، پاتشاعا قىزمەت ىستەۋ تالاپ ەتىلگەن.

1839 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ سىرتتاعى وزدەرىنە باعىنبايتىن قازاقتاردى تارتىپكە شاقىرۋ تۋرالى بۇيرىعىن اياگوز پريكازى «تەرىس ۇعىپ»، سى­بانقۇلعا قارسى جۋكوۆ پەن زاسەداتەل كرايكين باس­تاعان جاساق (وترياد) اتتاندىرادى. شەكارا باستىعى پول­كوۆنيك لادىجەنسكي مۇنى ەستىگەندە شوشىپ كە­تىپ، ايرىقشا تاپسىرمالار شەنەۋنىگى ماسلوۆتى جۇم­ساي­دى. بىراق جاساق تارباعاتايدىڭ باۋرايىنداعى سى­بان­قۇل حانقوجاۇلىنىڭ توبىن تالقانداپ، سىبان­قۇلدىڭ ءوزى ارەڭ قاشىپ قۇتىلعاندا عانا ماسلوۆ سوڭى­نان قۋىپ جەتەدى. ءسويتىپ ورىس جاساعى كەرى قايتادى.

بىراق 1839 جىلى كوكپەكتىدەن ءجۇزباسى پورتنياگين باستاعان تاعى ءبىر جاساق شىعىپ، سى­بانقۇلدى تۇتقىن­داپ، وعان باعىنعان ەلدى اياگوز وكرۋگىنىڭ قۇرامىنا ەن­گىزەدى. سودان باستاپ ءۇرجار وزەنى مەن اياگوز-شەۋەشەك جولى­نىڭ بويىندا كا­زاكتاردان كۇزەت قويىلادى (2.44-45-بب.).

جۋكوۆ باستاعان جاساقتىڭ ارەكەتتەرىن ق.حاليد­تىڭ مىنا سوزدەرى دە قۋاتتايدى: «وترياد شاۋەشەك­تىڭ باتىس جاعىنداعى 2-3 كوش جەردەگى ونىڭ (سى­بان­قۇلدىڭ - ءا.س.) ءوزىن ەلىمەن قوسا شاۋىپ، ويران ەتىپ، قازىر ول جەر «ويران» اتالادى (1, 171)». قازىر مۇ­قانشىدان 20 شاقىرىم جەردەگى كوكتەرەك اۋىلىنىڭ تۇبىندە، تارباعاتاي تاۋىنىڭ باۋرايىندا ويران دەگەن جەر بار. ول جەردەن شاۋەشەككە دەيىن 2-3 كوش جەر بولاتىنى دا (قازاقتىڭ ۇلكەن ءىرى قارا كوشى - 25-30, كىشى كوشى، ياعني، قوزى كوشى - 15-18 شاقىرىم بولعان - ءا.س.), ونىڭ شاۋەشەكتىڭ باتىسىندا ەكەنى دە قيسىنعا كەلىپ تۇر.

اياگوز سىرتقى وكرۋگى 1831 جىلى قۇرىلىپ، وندا پاتشا اسكەرىنىڭ عيماراتتارى تۇرعىزىلعانىمەن، قانشا شاقىرىپ، جەڭىلدىكتەر جاسالسا دا ورىس شارۋالارى كوشىپ كەلە قويمايدى. سوندىقتان 1847 جىلى پاتشا وكىمەتى ءسىبىر كازاكتارىن كۇشتەپ كوشىرىپ اكەلەدى. ال 1856 جىلى ولارعا توم جانە توبىل گۋبەرنيالارىنىڭ شارۋالارى كەلىپ قوسىلادى (2.50).

الايدا پاتشا اسكەرىنىڭ 1839 جىلى قازىرگى قىتاي شەكاراسىنا دەيىن بارىپ، سىبانقۇل جاساعىن تالقانداعان كەزىنەن باستاپ، 1855 جىلى ءۇرجار بەكەتى سالىنعانعا دەيىنگى ارالىقتاعى مۇقانشى-ءۇرجار تاريحى كومەسكىلەۋ. بۇل تۋرالى رۋميانتسەۆ ەكسپەديتسياسىنىڭ دەرەكتەرى مەن ق.حا­ليد­تىڭ كىتابىندا دا ايتىلمايدى. وسىناۋ 15-16 جىل اقتاڭداقتىڭ كەيبىر قىرلارىن تەك سىبىرگە ايداۋعا كەلگەن پولون ۇلتشىلى، قازاقتىڭ «تامىرى» ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ ساراڭداۋ دەرەكتەرى عانا اشقانداي. ونىڭ 1846 جىلى مامىردىڭ باسىندا ءبىر توپ سەرىگىمەن بىرگە ومبىدان شىعىپ، سەمەي، اياگوز، قاراقول ارقىلى لەپسىگە بارعانى حاتتارى مەن كۇندەلىكتەرىنەن ءمالىم. شەكارا باستىعى، گەنەرال-مايور ۆيشنەۆسكي باستاعان جاساق 1846 جىلى 4 شىلدەدە ويجايلاۋدا (قازىرگى لەپسى - ءا.س.) ۇلى ءجۇزدىڭ بەس رۋىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋ سالتاناتىنا قاتىسقان سوڭ  كەرى قايتادى. جول ورتادا نەگىزگى جاساق اياگوزگە اتتانىپ، ا. يانۋشكەۆيچ­تەر ساناق جۇرگىزۋ ءۇشىن قاراقول، ەگىنسۋ ارقىلى ۇرجارعا دەيىن كەلەدى. «جانىمىزدا 15 كازاك 3 ءتىلماشىمىز بار ۆيكتور ەكەۋىمىز قىتاي شەكاراسىنا ويىستىق», - دەپ جازادى ا.يانۋشكەۆيچ (3;134). جول-جونەكەي ولار نايمان-قاراكەرەي ىشىندەگى بايسيىق­تارعا، تۋ­مالارعا، قىرجىلارعا (سوڭعى ەكەۋى كىتاپتا «ءتۇ­مەن­دىكتەر»، «كىرجىندەر» دەپ جاڭساق اۋدارىلعان - ءا.س.), بولاتشىلارعا كەزىگەدى. ءۇرجار وزەنىنىڭ بويىن­دا تۇرىپ ول بىلاي دەپ جازادى: «قىتايعا قاراي ءبىز­دەن 20-30 شاقىرىم  جەردە ءبىر-بىرىنەن جىراق ءۇش تاۋ كولبەپ جاتىر. ولاردىڭ اراسىنداعى كىشى تاۋدىڭ سىرتىندا، وسىدان 70 شاقىرىم جەردە شاۋەشەك بار، ودان بەرىرەك، 50 شاقىرىمداي جەردە بەكەتتەر.» ال 13 شىلدە كۇنگى كۇندەلىگىندە ا. يانۋشكەۆيچ مىنا­داي دەرەك كەلتىرەدى: «لەپسىدەن 250 شاقىرىم قاراسۋ جاعاسىندا تۇرعانىمىزعا ءۇشىنشى كۇن. كيىز ءۇيىمىز­دىڭ سول جاعىندا تارباعاتايدىڭ وڭتۇستىك جوتاسى سوزىلىپ جاتىر، وڭ جاعىمىزدا كوز ۇشى جەتپەي­تىن كەڭ جازيرا... الدىمىزدا ءۇش وقشاۋ تاۋ، ولاردىڭ ار جاعىندا قىتاي بەكەتتەرى. ولاردان ءارى قىتايدىڭ ساۋدا قالاسى شاۋەشەك...»

وسى جازعاندارىنا قاراعاندا بۇل ساناقشىلار جايتوبەگە دەيىن بارماعان. ءتىپتى قازىرگى ەلتايدىڭ بۇرىلىسى مەن ناۋالىعا دا جەتپەگەن سياقتى. «بىزدەن 20-30 شاقىرىم جەردە ءبىر-بىرىنەن جىراق ءۇش تاۋ كولبەپ جاتىر» دەپ وتىرعانى - جايتوبە، بالاتوبە جانە قاراۋىلتوبە (نەمەسە تازتوبە) بولسا كەرەك. ول شاۋەشەكتەن ەكى-ءۇش شاقىرىم جەردە بايجىگىتتەردىڭ باسشىسى دولانباي سۇلتان كوشىپ جۇرگەنىن ايتادى. سونداي-اق ا.يانۋشكەۆيچ 15 شىلدە كۇنگى كۇندەلىگىندە دولانبايدان تۋشپەن جازىلعان حات العانىن، ول ءوز قاراۋىنداعى حالقىمەن بىرگە رەسەيگە باعىنعىسى كەلەتىنىن جازعانىن ايتادى. ياعني ول كەزدە بايجىگىتتەر، ءتورتۋىلدار، قىزايلار قىتايعا قاراپ تۇرعان. بىراق ا. يانۋشكەۆيچ بۇل كەزدە مۇقانشى ماڭىن تورعاۋىتتاردىڭ مەكەندەيتىنىن اۋىزعا المايدى. سوعان قاراعاندا قالماقتار ول جەر­دەن باياعىدا-اق كوشىپ كەتىپ، قازىرگى شاۋەشەككە دەيىنگى جەردىڭ ءبارىن قازاقتار جايلاسا كەرەك. ال ءۇرجار مەن شاۋەشەك اراسى سول 1846 جىلدارى قىتاي مەن رەسەي اراسىنداعى بەيتاراپ ايماق ەسەبىندە بولىپ، نايماننىڭ ءتورت تولەگەتايىنان تاراعان حالىقتىڭ قونىسىنا اينالعانى انىق.

1855 جىلى لەپسىمەن ءبىر مەزگىلدە ءۇرجار بەكەتى سالىنا­دى (1,155; 2,51). قىتايلار بۇعان قانشا قارسىلاسقانى­مەن ورىستار قۇلاق اسپايدى. سول كەزدەردەگى باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ جازباسىندا: «ءبىزدىڭ وت­رياد­تاردى كوكپەكتى جا­زىعى مەن اياگوز وكرۋگىندە قازىرگى ورنىندا عانا ۇستاپ، ايرىقشا رۇقسات ەتىلمەسە ودان ءارى قىتاي قاراۋىلدارىنا جىلجىتپاۋ كەرەك» دەلىنەدى دە، ودان ءارى ەگەر قىتاي جاعى ءبىزدىڭ جاساقتى شەگىندىرۋگە تىرىسسا، «كۇشى باسىم بولماسا، ەشقاشان شەگىن­بەۋگە» بۇيرىق بەرەدى.

شاۋەشەك سالىنعان سوڭ (1759 ج. شاماسى) باتىستان قازاقتار كەلىپ، شىعىس تۇركىستانعا قونىستانا باستاعانىن ق.حاليد جازادى (1,133). ال 1863 جىلدىڭ سوڭى مەن 1864 جىلدىڭ باسىندا شاۋەشەكتە دۇڭگەندەر كوتەرىلەدى. سەمەيدەن شاۋەشەكتەگى احۋالدى ءبىلىپ كەلۋگە پاتشا شەنەۋنىكتەرى جۇمساعان جولاي اقساقال جولدا مۇقانشىدا ورىس كونسۋلىنا جولىعىپ، بارلىق جاعدايدان حاباردار بولادى. رەسەي كونسۋلى ۋاقىتشا ۇرجارعا تۇرۋعا بارا جاتىر ەدى. ساۋداگەرلەر مەن شالاقازاقتار دا ءۇرجار بەكىنىسىنىڭ ماڭىن پانالايدى. دۇڭگەندەرگە قازاقتار بولىسىپ، قىتايلارعا قالماقتار بولىسىپ، جاۋ جاعى كوبىرەك قىرىلادى. بۇل كوتەرىلىستە دۇڭگەن جاعىنان بۇر باتىر ەرەن ەرلىك كورسەتىپ، ەل ىقىلاسىنا بولەنەدى.

قازاق جاعىنان قاراكەرەي قابانباي ۇرپاعى ادىلبەك باتىر كوبىرەك كوزگە تۇسەدى. بايجىگىتتەر ءتىپتى ماناسقا دەيىن بارىپ قايتادى. الايدا سول كۇز­دە قالماقتىڭ كيكان چاگان دەگەن ءدىنباسىلارى التاي مەن شىعىس تۇركىستاننان قول جيىپ، قاتىنسۋ-مۇقان­شى بويىندا وتىرعان قازاقتى (كوپشىلىگى ءتورتۋىلدار) شاۋىپ، جايتوبەدەن ءوتىپ، ۇرجارعا دەيىن بارادى.

قالماقتىڭ 1864 جىلى ۇرجارعا دەيىن بارعانىنا قاراعاندا بۇل كەزدە مۇقانشى بەكەتى سالىنا قويماعانى انىق. شاۋەشەك كوتەرىلىسىنىڭ ەكىنشى جازىندا، ياعني 1865 جىلى باقتى تاۋىنىڭ ەتەگىنە ورىس وتريادى كەلىپ، ولارعا قىتاي مەن قالماق قارسى شىققانىمەن، ەشتەڭە تىندىرا المايدى. سول 1865 جىلدان كوكتۇما (دەرەكتە كوكتەمە) سۋى بويىندا ورىستار ورنىعىپ الادى. اۋەلدە 5-6 بولىس ەلگە باقتى قامالى ورتالىق بولىپ، ۋچاسكەلىك ناچالنيك ميحۋنين دەگەن بولادى. وسىندا قازاقتىڭ بىرنەشە رەت سيەزى وتكەن. ال مۇقانشىعا ورىستاردىڭ بەكەت سالىپ، ورىستاردى كوشىرگەن مەزگىلى 1878 جىلعا سايكەس كەلەدى. ورىستار مۇقانشى بەكەتىن «يۆانوۆسكوە» دەپ تە اتاعان.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان