Әбділдабек Салықбай

Тарбағатайдың күнгейіндегі ру-тайпалардың көші-қон барысы туралы мәліметтерді Ресей өкі­меті­нің тапсырмасымен құрылған П.Румянцев бас­қар­ған экспедиция мен патша шенеуніктерінің ақпар­лары­нан кездестіруге болады. Сондай-ақ Қ.Халид, Б.Са­ды­қан, З.Сәнік, М.Мұқанов сынды басқа да зерттеу­ші­лердің еңбектерінен, Әсет, Кәрібай, Но­ғайбай, Әріп тектес  сан алуан ақындардың өлең­дерінен де көп­теген деректер кездеседі.

Әбділдабек Салықбай

Тарбағатайдың күнгейіндегі ру-тайпалардың көші-қон барысы туралы мәліметтерді Ресей өкі­меті­нің тапсырмасымен құрылған П.Румянцев бас­қар­ған экспедиция мен патша шенеуніктерінің ақпар­лары­нан кездестіруге болады. Сондай-ақ Қ.Халид, Б.Са­ды­қан, З.Сәнік, М.Мұқанов сынды басқа да зерттеу­ші­лердің еңбектерінен, Әсет, Кәрібай, Но­ғайбай, Әріп тектес  сан алуан ақындардың өлең­дерінен де көп­теген деректер кездеседі.

Бұлардың арасынан «Жарида», «Тауарих хамса» сынды еңбектер жазған, қазақ, татар, ұйғыр, араб, дүңген, орыс, қытай тарихынан мол хабардар Құрбанғали Халидтың (шама­мен 1843-1913 жж.) еңбегі ерекше назар аударарлық. Себебі ол Аягөз қаласында туған, сондағы медреседе Абдулхақтан (1830-1840 жж. Мәдинәдан оқып кел­ген), Мұхамед Сыдық Хазіреттен діни, зайырлы білім алған, Бақты (Қазіргі Үржар ауданының Бақты ауылы), Шәуешек шахарларында тұрған, ат-Табари, Жүсіп Баласағұн, М.Қашғари, Ибн Халдун Мирхонид, Әбіл­ғазы сынды IX-XVII ғасырлардағы шығыс, В.Радлов, А.Вамбери, Н.Катанов сынды орыс-батыс ғалым­дарының еңбектерімен таныс болған ғалым. Сондай-ақ ол өз заманындағы шежіре қарттардың әңгімеле­ріне қаныққан, көпшілігін жазып алған, қытай, орыс, қазақ, дүңген, т.б. халықтардың ел билеушілерімен, оқыған азаматтарымен (арасында атақты Дулат, Әріп ақындар да бар) сұхбаттас болған, өмірден түйгені мол адам. Бұған қоса Қ.Халид біз қайта қоздатып отырған тақырыпты өзіне дейін ешкімнің елемегенін, сондықтан осы «найман руының тарихын анықтап, толық жазуыма себепкер болды. Себебі Аягөз - туған жеріміз, найман - жүрген еліміз», - деп жазған еді. Оның үстіне аталған тарихшы өздігінше ұзақ ізденіп, Ферғана, Алты шаһар (Қашғар), Шын мен Қытай, моңғол-татар, моңғол-қалмақ, қырғыз, төрелер тарихын жазған, өзінің айтуынша, «жиырма жылдан астам уақыт бұл (қазақ) тарихқа қатысты ақпарлар мен жазба деректерді жинап, ... жиналған мәліметтердің қаймағын қалқып алып, осы кітапты жазған» зерттеуші. Сондай-ақ ол Ресейдің әскери міндетінен қашқан, қазақтан әйел алып, «шала қазақ» деген мәртебе алған татарлардың тұқымынан, қазақ арасын­да ұзақ жыл өмір сүрген, қазақтың көне­көз қарияларымен, айтулы шежірешілерімен мәжілістес, пікірлес болған, солардан сан рет сабақ алған, кейбіреулерше көпіртіп мақтауды, орыстарша жөнсіз кемсітуді сүймейтін қалыс ағайын.

Ал П.Румянцев бастаған экспедиция пат­шалық Ресей­дің қазақ жеріне қарашекпендерді кө­шіру мақсатымен Жетісу облысы Лепсі үйезіне қарасты Үржар, Мырзатай-Қарасу, Еміл, Барлық болыс­тарын (барлығы да қазіргі Үржар-Мақаншы өңірі) 1907-1909 жылдары арнайы зерттеген. Олар мұн­дағы халықтың саны, тығыздығы, тарихы, жағ­ра­пия­лық орналасуы, елдімекендердің аттары, жер-су атаулары, шаруашылығы, т.б. мәселелерді өте мұ­қият зерттеп, шоттап-қаттап, жүйелеп, «Мате­риалы по исследованию туземного и русского старо­жильческого хозяйства и землепользования» (Жеті­су облысы. І том. Лепсі үйезі. 633 бет.) деген атпен 1911 жылы С.-Петербургтан шығарған. Сондықтан біз Үржар - Мұқаншы өңірінің тарихын баяндағанда негізінен Қ.Халид пен П.Румянцевтің еңбегіне көбірек сүйенеміз. Ал қалған атағы зор болса да бұл өңірге тікелей қатысы шамалы жанама деректер қалдырған авторлардың еңбектеріне яки мұрағат құжаттары мен ауызекі деректерге тиесілі жерінде ғана жүгінеміз.

Сонымен, 1757 жылғы Мамырсу бітімінен кейін Сары Арқаның шығыс бөлігі мен Жетісу қазақтары­ның заң жүзінде Қытайға бағынғаны мәлім. Алайда Қы­тайдың батысқа ықпалы тек Іле өзеніне дейінгі ау­мақ­пен шектеліп, одан арғы бөлігіне қоқандықтар үс­темдік жүргізеді. Ал XVIIІ ғасырдың соңында Ре­сей­дің Орынбор мен Сібір шептері түйісіп, Жайықтан Бұқтырмаға дейінгі 3500 верст кеңістікте бір-бірінен 25-30 верст қа­шықтықтағы 141 бекініс пен елдімекен салынып бітеді.

Сөйтіп патша өкіметі Аягөз, Үржар, Мұқаншыны өздеріне қаратқанша 1763 жылдан бастап Семей, Өскемен бекіністерін салып, әуелде Ертістен өтпей, бір нәрсе алса, еселеп қайтарып, сенім артысып, әдеп сақтағансып жүреді. Бұл екі арада қазақтар қалмақты тықсырып, ата мекеніне қайта қоныстанумен болады. Осы кезеңде қазіргі Аягөз бен Шәуешек аралығын­дағы 300 шақырымдай жер туралы Қ.Халид былай деп жазады: «Абылайдан дес ала алмайты­нын білген торғауыттар Ертістің жоғарғы сағасына кетіп, Қалба тауының батысына келе алмай, қалмақ елі Тарбағатайдың оңтүстігіне кетіп, Ұр­жар өзенінің батысына көшіп өте алмай қалады. Десе де қазақтар да... оларға жақын қона алмай, бір-бірі­нен сескеніп, екі арада 5-6 жүз шақырымдық кеңістік бос жататын» (1. 105). "5-6 жүз шақырым" дегені тым көптеу. Онда Семей-Шәуешек арасындай жер болып кетеді. Қызайлар мен Байжігіттердің сол мерзімде-ақ қазіргі Қытай шекарасына барып қалғанын ескерсек, бейтарап аймақ 200-300 шақырымнан аспаса керек.

П.Румянцев экспедициясының деректерінше, Жетісу қазақтарынан Ресейге алғаш бағынуға  (1819 жылы) өтініш жасаған - Абылай ханның ұлы, Уә­ли ханның бауыры, қарамағында 55000 адамы бар Сү­йік сұлтан. Қаратал өзенінің бойын мекен еткен сұл­тан осы ниеті арқылы Қытайға сес көрсетіп, бақта­лас­тарынан бағын асырып, бәлкім, екі алып елдің абыройын салмақтап көргісі келген сияқты. І Александр патша Сү­йікті орыс бодандығына қа­былдап, оған Балқаш кө­лі­нің шығысындағы Жетісу жазығында үй мен мешіт салып беруді бұйырады. Алайда жергілікті патша ше­неу­ніктері сақтықпен бұл шаруаны кейінге қалды­рып, 1825 жылы ғана Қаратал бойында Сүйікке үй-жай са­лып, келесі жылы Қытай үкіметінің талабымен оны қайта бұзады.

1822 жылы Ресей өкіметі хандық билікті жойып, «Сібір қазақтары туралы Жарғы» қабылдағаны мәлім. Бұл Жарғы бойынша Ресейге қараған Орта жүз қазақтары Батыс-Сібір генерал-губернаторлығының құзырындағы Омбы облысына бағындырылады. Облысқа ішкі және сыртқы округтер кірген. Ішкі округтер: Омбы, Қызылжар, Семей, Өскемен. Сыртқы округтер: Қарқаралы, Көкшетау, Үшбұлақ, Аманқарағай, Аягөз (1831-32 жылдан бастап). Бұ­ларды қазақ болыстары сайлаған, облыс бекіткен аға сұлтандар (яғни дуанбасылар) басқарған. Ол облыстан тағайындалған 2 орыс «заседателімен» және болыстар сайлайтын 2 қазақ өкілімен (қазақтар оларды «қазы» деген) ақылдасып, шешім қабыл­даған. Аға сұлтанды, қазыны, болысты, ауылбасын, үкім шығаратын билерді қазақтардың өзі сай­лаған. Алай­да оның бәрін облыстық басқарма бекітіп отырған.

Осылайша Ресей өзіне қараған елдің басқа­ру жүйесін өзгертіп, ел арасына әскер шығарып, сиез (немесе түсел) өткізіп тұрған. Онда өздеріне қарасты ру-тайпалардың даулы мәселелерін қарап, Зайсанда өткізген үшінші сиезде өздеріне бағын­байтын руларға күш көрсеткен. Бұдан кейін Қытайға бағынышты рулар Қытай үкіметіне шағым жасаған. Алайда қытайлар мұ­ны ұсақ-түйек мәселе деп елемеген. Сөйтіп Қытай­дан қайыр болмайтынына көз жеткізген рулардың басшы­ла­ры өзара ақылдасып, Ресейге бағынған жөн деп шешкен.

Қ.Халидтың баяндауынша, 1823 жылы (Ру­мянцевте XІX ғ. 20-жылдарының аяғында) қы­зыл тулы төреден Сарт төре шығып, баласы Жошымен ақылдасып, оны Петерборға жібереді. Ал П.Румянцев экспедициясының дерегінше, Пе­тербор емес, Батыс-Сібір генерал-губернаторы Ве­ляминовке өтініш жасалған. Соңғысы қисындырақ. Талабы - «найманға орталық етіп бір қала салсын» деген екен. Біздіңше, бұл - Сарт төренің ғана емес, сол маңды мекендеген бірсыпыра игі жақсылар­дың, рубасылардың ортақ талабы. Өйткені ол арыстан­дай арпалысқан Абылай, Қабанбай, Бөгенбайлардың о дүниелік болып, Орта жүз қазақтарының басынан бағы тайып, Дулат, Шортанбайлардың қаншама қуатты ақын болса да «зар замандап», сары уайымға салы­нып, тұйыққа тірелген шағы еді. Кіші жүз бір жола Ресейге бағынған, Ұлы жүздің бір бөлігі Қытайға, бір бөлігі Қоқанға бағынып, бөлшектенген мезгілі. Оның үстіне 1805 жылдары Қытайға ауған қазақты тоқтату үшін Се­мейден әскер шақырып, мұрын Қожакелді батыр­дың өліміне себеп болып, халықтың қаһарына ұшы­рап, Қытайға қашқан, ондағылар­мен де сыйыспай, Тар­ба­ғатай бөктерін паналап, қа­рақ­шылық жасап жүр­ген төре Сыбанқұл Ханқожаұлы да бұларға зор қауіп төндіреді.

Сүйік сұлтанның сұрауымен Қаратал бойына бекініс салмақ болған әрекеттері жүзеге аспаған соң патша өкіметі енді Жошы Сартұлының өтінішіне қан­дай жауап берерін білмей, ұзақ толғанады. Алайда Аягөз - Семей мен Шәуешектің арасындағы сауданы да­мы­ту үшін таптырмас әрі тиімді бекет еді. Сондықтан 1830 жылы патшаның Аягөз Сыртқы округін құру ту­ра­лы бұйрығы шығады да, ал 1831 жылы Аягөз дуа­ны­ның негізін салып, қазы­на ғимараттарын тұрғызады.

Аягөз сыртқы округі 1831-1838 жылдары Омбы облыстық басқармасына бағынады. Ал 1838 жылы көкекте бұл облыс жойылып, Сібір қазақтарының Шекаралық басқар­масы құрылған соң соған қарайды (ҚРОММ. 345-қор, 3131 ед.хр).

1832 жылы Қытайдың амбуы 300 жасағымен Аягөз­ге келіп, орыс жасағының басшысы майор Нуке­лов­пен сөйлеседі. Орыстар сұлтан Жошы Сартұлының шақыруымен келгенін, саудагерлер мен жол қауіпсіздігін қорғап, тәртіп орнататынын айтады. Қытай­лар Аягөз өзенінен шығысқа өтпеңіз­дер де­ген сияқты ескертулермен шектеліп, кері қайта­ды. Бірақ орыс әскерилері өзімізге бағынышты­лар­дың қауіпсіздігін қамтамасыз етеміз деп, Үржар мен Алакөлге дейін ықпалын жүргізе бастайды. Сөй­тіп Балқаштан Зайсанға, оңтүстігі Алатауға дейінгі ел Ресейге қосылғандығын мойындаған (1.152).

Қ.Халидтың жазуынша, Аягөзде аға сұлтан (қазақтар "хан" деп атаған) болғандар мыналар (1,152-154-беттер):

Хан мен қазы үш жылда бір сайланған. Төреден хан сайланса, сөзсіз қабыл болып, қарадан хан сайланса, ата-тегінен бері қарай тоғыз жыл халық билігінде, патшаға қызмет істеу талап етілген.

1839 жылы генерал-губернатордың сырттағы өздеріне бағынбайтын қазақтарды тәртіпке шақыру туралы бұйрығын Аягөз приказы «теріс ұғып», Сы­банқұлға қарсы Жуков пен заседатель Крайкин бас­таған жасақ (отряд) аттандырады. Шекара бастығы пол­ковник Ладыженский мұны естігенде шошып ке­тіп, айрықша тапсырмалар шенеунігі Масловты жұм­сай­ды. Бірақ жасақ Тарбағатайдың баурайындағы Сы­бан­құл Ханқожаұлының тобын талқандап, Сыбан­құлдың өзі әрең қашып құтылғанда ғана Маслов соңы­нан қуып жетеді. Сөйтіп орыс жасағы кері қайтады.

Бірақ 1839 жылы Көкпектіден жүзбасы Портнягин бастаған тағы бір жасақ шығып, Сы­банқұлды тұтқын­дап, оған бағынған елді Аягөз округінің құрамына ен­гізеді. Содан бастап Үржар өзені мен Аягөз-Шеуешек жолы­ның бойында ка­зактардан күзет қойылады (2.44-45-бб.).

Жуков бастаған жасақтың әрекеттерін Қ.Халид­тың мына сөздері де қуаттайды: «Отряд Шәуешек­тің батыс жағындағы 2-3 көш жердегі оның (Сы­бан­құлдың - Ә.С.) өзін елімен қоса шауып, ойран етіп, қазір ол жер «Ойран» аталады (1, 171)». Қазір Мұ­қаншыдан 20 шақырым жердегі Көктерек ауылының түбінде, Тарбағатай тауының баурайында Ойран деген жер бар. Ол жерден Шәуешекке дейін 2-3 көш жер болатыны да (қазақтың үлкен ірі қара көші - 25-30, кіші көші, яғни, қозы көші - 15-18 шақырым болған - Ә.С.), оның Шәуешектің батысында екені де қисынға келіп тұр.

Аягөз сыртқы округі 1831 жылы құрылып, онда патша әскерінің ғимараттары тұрғызылғанымен, қанша шақырып, жеңілдіктер жасалса да орыс шаруалары көшіп келе қоймайды. Сондықтан 1847 жылы патша өкіметі Сібір казактарын күштеп көшіріп әкеледі. Ал 1856 жылы оларға Том және Тобыл губернияларының шаруалары келіп қосылады (2.50).

Алайда патша әскерінің 1839 жылы қазіргі Қытай шекарасына дейін барып, Сыбанқұл жасағын талқандаған кезінен бастап, 1855 жылы Үржар бекеті салынғанға дейінгі аралықтағы Мұқаншы-Үржар тарихы көмескілеу. Бұл туралы Румянцев экспедициясының деректері мен Қ.Ха­лид­тің кітабында да айтылмайды. Осынау 15-16 жыл ақтаңдақтың кейбір қырларын тек Сібірге айдауға келген полон ұлтшылы, қазақтың «тамыры» Адольф Янушкевичтің сараңдау деректері ғана ашқандай. Оның 1846 жылы мамырдың басында бір топ серігімен бірге Омбыдан шығып, Семей, Аягөз, Қарақол арқылы Лепсіге барғаны хаттары мен күнделіктерінен мәлім. Шекара бастығы, генерал-майор Вишневский бастаған жасақ 1846 жылы 4 шілдеде Ойжайлауда (қазіргі Лепсі - Ә.С.) Ұлы жүздің бес руының Ресейге қосылу салтанатына қатысқан соң  кері қайтады. Жол ортада негізгі жасақ Аягөзге аттанып, А. Янушкевич­тер санақ жүргізу үшін Қарақол, Егінсу арқылы Үржарға дейін келеді. «Жанымызда 15 казак 3 тілмашымыз бар Виктор екеуіміз Қытай шекарасына ойыстық», - деп жазады А.Янушкевич (3;134). Жол-жөнекей олар Найман-Қаракерей ішіндегі байсиық­тарға, ту­маларға, қыржыларға (соңғы екеуі кітапта «тү­мен­діктер», «кіржіндер» деп жаңсақ аударылған - Ә.С.), болатшыларға кезігеді. Үржар өзенінің бойын­да тұрып ол былай деп жазады: «Қытайға қарай біз­ден 20-30 шақырым  жерде бір-бірінен жырақ үш тау көлбеп жатыр. Олардың арасындағы Кіші таудың сыртында, осыдан 70 шақырым жерде Шәуешек бар, одан берірек, 50 шақырымдай жерде бекеттер.» Ал 13 шілде күнгі күнделігінде А. Янушкевич мына­дай дерек келтіреді: «Лепсіден 250 шақырым Қарасу жағасында тұрғанымызға үшінші күн. Киіз үйіміз­дің сол жағында Тарбағатайдың оңтүстік жотасы созылып жатыр, оң жағымызда көз ұшы жетпей­тін кең жазира... Алдымызда үш оқшау тау, олардың ар жағында Қытай бекеттері. Олардан әрі Қытайдың сауда қаласы Шәуешек...»

Осы жазғандарына қарағанда бұл санақшылар Жайтөбеге дейін бармаған. Тіпті қазіргі Елтайдың бұрылысы мен Науалыға да жетпеген сияқты. «Бізден 20-30 шақырым жерде бір-бірінен жырақ үш тау көлбеп жатыр» деп отырғаны - Жайтөбе, Балатөбе және Қарауылтөбе (немесе Тазтөбе) болса керек. Ол Шәуешектен екі-үш шақырым жерде байжігіттердің басшысы Доланбай сұлтан көшіп жүргенін айтады. Сондай-ақ А.Янушкевич 15 шілде күнгі күнделігінде Доланбайдан тушпен жазылған хат алғанын, ол өз қарауындағы халқымен бірге Ресейге бағынғысы келетінін жазғанын айтады. Яғни ол кезде байжігіттер, төртуылдар, қызайлар Қытайға қарап тұрған. Бірақ А. Янушкевич бұл кезде Мұқаншы маңын торғауыттардың мекендейтінін ауызға алмайды. Соған қарағанда қалмақтар ол жер­ден баяғыда-ақ көшіп кетіп, қазіргі Шәуешекке дейінгі жердің бәрін қазақтар жайласа керек. Ал Үржар мен Шәуешек арасы сол 1846 жылдары Қытай мен Ресей арасындағы бейтарап аймақ есебінде болып, Найманның төрт Төлегетайынан тараған халықтың қонысына айналғаны анық.

1855 жылы Лепсімен бір мезгілде Үржар бекеті салына­ды (1,155; 2,51). Қытайлар бұған қанша қарсыласқаны­мен орыстар құлақ аспайды. Сол кездердегі Батыс Сібір генерал-губернаторының жазбасында: «біздің от­ряд­тарды Көкпекті жа­зығы мен Аягөз округінде қазіргі орнында ғана ұстап, айрықша рұқсат етілмесе одан әрі қытай қарауылдарына жылжытпау керек» делінеді де, одан әрі егер қытай жағы біздің жасақты шегіндіруге тырысса, «күші басым болмаса, ешқашан шегін­беуге» бұйрық береді.

Шәуешек салынған соң (1759 ж. шамасы) батыстан қазақтар келіп, Шығыс Түркістанға қоныстана бастағанын Қ.Халид жазады (1,133). Ал 1863 жылдың соңы мен 1864 жылдың басында Шәуешекте дүңгендер көтеріледі. Семейден Шәуешектегі ахуалды біліп келуге патша шенеуніктері жұмсаған Жолай ақсақал жолда Мұқаншыда орыс консулына жолығып, барлық жағдайдан хабардар болады. Ресей консулы уақытша Үржарға тұруға бара жатыр еді. Саудагерлер мен шалақазақтар да Үржар бекінісінің маңын паналайды. Дүңгендерге қазақтар болысып, қытайларға қалмақтар болысып, жау жағы көбірек қырылады. Бұл көтерілісте дүңген жағынан Бұр батыр ерен ерлік көрсетіп, ел ықыласына бөленеді.

Қазақ жағынан Қаракерей Қабанбай ұрпағы Әділбек батыр көбірек көзге түседі. Байжігіттер тіпті Манасқа дейін барып қайтады. Алайда сол күз­де қалмақтың кикан чаган деген дінбасылары Алтай мен Шығыс Түркістаннан қол жиып, Қатынсу-Мұқан­шы бойында отырған қазақты (көпшілігі төртуылдар) шауып, Жайтөбеден өтіп, Үржарға дейін барады.

Қалмақтың 1864 жылы Үржарға дейін барғанына қарағанда бұл кезде Мұқаншы бекеті салына қоймағаны анық. Шәуешек көтерілісінің екінші жазында, яғни 1865 жылы Бақты тауының етегіне орыс отряды келіп, оларға қытай мен қалмақ қарсы шыққанымен, ештеңе тындыра алмайды. Сол 1865 жылдан Көктұма (деректе Көктеме) суы бойында орыстар орнығып алады. Әуелде 5-6 болыс елге Бақты қамалы орталық болып, учаскелік начальник Михунин деген болады. Осында қазақтың бірнеше рет сиезі өткен. Ал Мұқаншыға орыстардың бекет салып, орыстарды көшірген мезгілі 1878 жылға сәйкес келеді. Орыстар Мұқаншы бекетін «Ивановское» деп те атаған.

«Қазақ тарихы» журналынан