رۋدا زايكەنوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

رۋدا زايكەنوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت

شىڭجاڭداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس، ونىڭ كوسەمدەرى مەن باتىرلارى سونىڭ ىشىندە وسپان باتىر تۋرالى سول تۇستاعى قۇپيا دەرەك قازاق وقىرماندارىنا تۇڭعىش رەت ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭ­عى كوش» ديلوگياسى ارقىلى جەتكەن ەدى. 1974 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان 40 مىڭ تارالىممەن جارىق كورگەن وسى روماننىڭ جازىلعانىنان دا، جاريالانۋى قيىنعا سوققاندىعىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيتىن شىعار. سەبەبى كەڭەستىك يدەولوگياعا كەرەعار كەلەتىن قاتتاما دەرەكتەرىنىڭ ونىڭ سىرتىندا قىتايدا دا، كەڭەس وكىمەتىندە دە اتىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان وسپان ءىسلامۇلى (1899-1951) سياقتى كۇرەسكەر تۇلعانى الدىعا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس بولاتىن. سوندىقتان دا روماندى قۇزىرلى ورىندارعا وقىتىپ، وكىمەت تاراپىنان رۇقسات بولماسا، ەشبىر باسپا ورىندارىنىڭ جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الا الماۋى سول كەزدىڭ تارتىبىنە سيىمدى كورىنەتىن. ۇعا-نىڭ تاريح ينستيتۋتى، ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى، ورتالىق كوميتەت تە، ءتىپتى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى دە قىتايمەن ارادا بايلانىس بولماعاندىقتان، جاسى­رىن جاتقان تاريحي قۇجاتتاردىڭ اق-قاراسىن اشىپ بەرۋگە شاما-شارقى جەتپەدى. ال ەلارالىق ماسەلە تەك ماسكەۋ ارقىلى شەشىلەتىندىكتەن، «سوڭعى كوشتىڭ» ءبىر نۇسقاسى سول كەزدەگى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ءا.ءالىمجانوۆتىڭ قولى قويىلعان حاتپەن جانە ورىسشا اۋدارىلعان جول­ما-جول نۇسقاسىمەن بىرگە ماسكەۋدەگى قيىر شىعىس ينستيتۋتىنا جونەلتىلەدى. كىتاپ ينستيتۋتتاعى قىتاي سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، كەزىندە ۇرىمجىدە جۇمىس ىستەگەن شىڭجاڭ جاعدايىنا قانىق ادام تۇرسىن راحيموۆتىڭ قولىنا تۇسەدى. اراعا التى اي ءۇزىلىس سالعانىمەن، ول كىسى رومانعا وڭ پىكىر ءبىلدىرىپ، التايداعى وسپان كوتەرىلىسىنىڭ دە باسىن اشىپ جازىپ بەرەدى. ءسويتىپ، كەڭەس وداعىنداعى بىردەن-ءبىر قۇزىرلى مەكەمەنىڭ رۇقساتىن العاننان كەيىن عانا رومانعا جول اشىلادى.

ەگەر ت.راحيموۆ وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندە «كونتررەۆوليۋتسياشىلار مەن پانتيۋركيستەرگە قارسى كۇرەس» دەگەن جەلەۋمەن جۇرگىزىلگەن ساياسي ناۋقان كەزىندە، بۇرىن شىڭجاڭدا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىسقاندار اياۋسىز جازا­لانىپ، وسىنىڭ سالدارىنان ۇلتتىق كادرلاردىڭ ۇلكەن ءبىر بولەگى مۇلدە قۇرىپ كەتكەنىن دالەلدەپ بەر­مەگەندە روماننىڭ قاشان جارىققا شىعارى بەلگىسىز ەدى. سونداي-اق ت.راحيموۆ جازۋشىنىڭ نارتاي بەي­نەسى ارقىلى وقىرماندى وسپان كوتەرىلىسىنىڭ دە تاع­دىرىمەن تانىستىرىپ وتىراتىندىعىن ايتا كەلىپ: «جۇرتقا بەلگىلى وسپان - كوپ زەرتتەپ، شۇعىلدا­نۋ­دى قاجەت ەتەتىن، قايشىلىعى مول وتە كۇردەلى تۇلعا. ول ون جىل بويى التاي قازاقتارىنىڭ قارۋلى كوتەرىلىسىن باستاپ، گومينداڭ ۇستەمدىگىنە قارسى شايقاستى. ال، 1949 جىلى سينزيان ازات بولعاننان كەيىن، ول شىعىس تۇركىستاننىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا قوسىلۋىنا تاعى قارسى شىقتى... قازىرگى كەزدە قىتايدىڭ رەسمي دوكۋمەنتتەرىندە وسپاننىڭ باسىنا جەر-كوكتەگى كىنانى تۇگەل ءۇيىپ-توگەدى. ونى «باندى» دەپ تە، «امەريكانىڭ شپيونى» دەپ تە ايىپتايدى. ءبىز وسپاننىڭ جەكە باسى مەن ونىڭ ءىس-ارەكەتىنە بەرىلگەن مۇنداي باعانى نەگىزسىز دەپ ەسەپتەيمىز»، - دەيدى [1.55]. مىنە، 1973 جىلى «سوڭعى كوش» رومانىنىڭ العى ءسوزى رەتىندە «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالانعان وسى رەتسەنزيا روماننىڭ باسپادان شىعۋىنا عانا سەبەپ بولىپ قويعان جوق، جازۋشىنىڭ وسپان باتىردى ءوز اتىمەن الۋىنا دا سەبەپشى بولادى. ويتكەنى روماننىڭ جۋرنالدىق ۆاريانتىندا باتىرلاردىڭ جيىنتىق وبرازىن كور­سەتەتىن ەر قوسايدى نەگىزگە الىپ، جازۋشى وسپاندى قوساي دەگەن اتپەن العان ەكەن. ايتكەنمەن، ت.راحيموۆ وسپان باتىردىڭ شىعىس تۇركىستان مەملەكەتىنىڭ كەڭەستەر جاعىندا قارسى بولعاندىعىن اشىپ ايتا الماسا دا: «ول شىعىس تۇركىستاننىڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنا قوسى­لۋىنا تاعى قارسى شىقتى...» دەپ قانا كوپ نۇكتە قويىپ كەتەدى. كەڭەس وكىمەتىندەگى قازاقتاردىڭ 1937-1938 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن زوبالاڭىنان حاباردار بولىپ وتىرعان وسپان باتىر - كەڭەس وكىمەتىنە ءىش تارتپاي كەتكەن ادام. بۇعان ونىڭ بەس ۋاقىت نامازىن ۇزبەگەن اسا ءدىندار ادام بولۋى دا ءوز اسەرىن تيگىزگەن. مۇنى ونىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناس جاساپ تۇرعان موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى چويبالسان دا ستالينگە راديوشيفر ارقىلى جازعان تەلەگرامماسىندا دا اتاپ كورسەتەدى [2.114] ال ت.راحيموۆ كوممۋنيست-وتارلاۋشىلاردىڭ تۇتاس ۇلتتى قاق جارىپ، ءبىرىن-بىرىنە قىرعىزعانىن تەك قانا كوپ نۇكتە ارقىلى اڭعارتا العان، ارينە ونى اشىق ايتۋدىڭ مۇمكىن بولماعاندىعىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

دەسە دە 1973 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنا شىققان وسى ماقالانى وسپان باتىر تۋرالى تۇڭعىش ىرگەلى وي-پىكىر دەۋگە تولىق نەگىز بار. وسى ءبىر شاعىن ماقالادا شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى تۋرالى ماڭىزدى مالىمەت جۇيەلى تۇردە بەرىلىپ، رومانداعى تاريحي وقيعالار اۋقىمى تولىق قامتىلادى. سونىمەن بىرگە بۇل دەرەك قازىرگىدەي ەكى-ءۇش مىڭمەن عانا ەمەس، ونداعان مىڭ تارالىممەن شىعاتىن «جۇلدىز» جۋرنالى ارقىلى جالپاق قازاققا جاپپاي تارادى. بۇل تۇرعىدان قاراعاندا كەزىندە جاۋاپتى قىزمەتتە وتىرعان ت.راحيموۆ سياقتى قاجىرلى تۇلعالاردىڭ ايرىقشا قىزمەتىن، باسىن بايگەگە تىككەن تاباندىلىعىن تەرەڭ اشىپ كورسەتۋ بۇگىنگى ۇرپاق پارىزى دەپ ويلايمىز.

شىندىعىندا وسپان باتىر العاشىندا شىڭ-شى-ساي بيلىگىندەگى گومينداڭدىق جەن­دەتتەرمەن، كەيىن كوممۋنيستىك قىتاي وكىمەتىمەن، كەڭەستىك قىزىل ارميامەن، موڭعول حالىق رەس­پۋبليكاسىنىڭ اسكەرلەرىمەن كۇرەس جۇرگىزەدى. بۇل جولداعى ونىڭ ماقساتى ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس، ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى ساقتالعان دەربەس مەملەكەتىن قۇرۋ ەدى. 1938-1939 جىلدارى شىڭجاڭ ايماعىن وزىنە ءبىرجولا قاراتىپ الۋدى كوزدەگەن ستالين وزىنەن كومەك سۇرا­عان قىتايداعى بۇلىكشىل پارتيا گوميداڭشىلارمەن اۋىز جالاسىپ، قارسى شىققانداردىڭ ەشقايسىسىن اياماي جا­زالايدى. مۇنىڭ شەت جاعاسىن ت.راحيموۆ تا ءوز ماقالاسىندا اتاپ كورسەتكەن ەدى. ونىڭ ىشىندە ءشارىپحان جەڭىسحانۇلى، دۋبەك شالعىنباەۆ باستاعان جالىندى كۇرەسكەرلەر، ەڭسەۇلى تاڭعىت سياقتى ۇكىردايلار، اقىت ءۇلىمجىۇلى، تاڭجارىق جولدىۇلى باستاعان كۇرەسكەر اقىندار دا بولدى. مۇسىلمان الەمىندەگى ەرەكشە تۇلعالاردىڭ ءبىرى حاليفا التاي ميليتاريست بيلەۋشى شىن-شى-سايدىڭ ءتىپتى ۋاكىل رەتىندە كەلگەندەردىڭ دە ءبىرازىن جاقتىم كۇيە، جاپتىم جالامەن قاماۋعا العاندىعىن، ءار ءتۇرلى امال-ايلامەن سىنىققا سىلتاۋ تاپقان ول ەلدىڭ ماڭداي الدى ازاماتتارىن تۇگەلگە جۋىق تۇرمەدە جوق قىلعاندىعىن اتاپ كورسەتەدى [3.88]. مىنە، وسىنداي جاعدايدا ءارى قارت اقىن اقىت سياقتى ەل ارداقتىسىن قۇتقارۋ ماقساتىندا 1939 جىلدان باس­تاپ، شىڭجاڭداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ جەتەكشىسى رەتىندە وسپان باتىر گومينداڭشىلارعا قارسى كۇرەس جۇرگىزەدى. ءنابي وسپانۇلىنىڭ اكەسى تۋرالى جازعان ءومىربايانىندا وسپاننىڭ جەتى ۇل، جەتى قىزىنىڭ جارتىسى قىتايلار­دىڭ قولىنان مەرت بولادى [4.133]. باتىردىڭ ارتىنان ەرگەن جالعىز ءىنىسى دالەلحاندى دا 1943 جىلى گومين­داڭ جەندەتتەرى كەسكىلەپ ولتىرەدى. كوشپەندى حالىقتىڭ ايرانداي ۇيىعان بەرەكەسىن كەتىرىپ، ۇلتتىق ۇياسىن بۇزىپ، قوس بۇيىردەن قادالعان بۇل زۇلمات «سوڭعى كوش» رومانىندا وسپان توڭكەرىسى ارقىلى كورىنەدى. سونىمەن بىرگە ديلوگياداعى نارتاي باتىر، تۇرسىن مۇعالىم، شاكەن ءانشى بەينەلەرى دە - استىرتىن ارانداتۋ ارەكەتىنىڭ قۇرباندارى. اسىرەسە، وسپان بەينەسى شىعىس تۇركىستان اسپانىندا باتىر دەگەن اتى بەس جىل بويى قىرانداي قالىقتاعان نارتاي باتىر وبرازى ارقىلى كەسكىندەلەدى. ال وسپاننىڭ دالا تاكتيكاسىن وتە جەتىك مەڭگەرگەن اسكەري ستراتەگياسى شىڭجاڭ ايماعىنداعى گومينداڭ ارمياسىنىڭ وفيتسەرى لان-كەمەن بولعان شايقاستاردان كورىنەدى. لان-كە جازالاۋشى وتريادتىڭ قۇرامىندا وسپان ىزىنە ءتاۋىر-اق تۇسەدى. ءوزى «جابايى حالىق» دەپ مەنسىنبەيتىن قازاقتاردان لان-كە قولىنىڭ كۇلكىلى وقيعاعا تاپ كەلىپ، ماسقارا بولىپ جەڭىلۋى، ءوزى اتقا شابا الاتىندىعىنىڭ ارقاسىندا عانا ءتىرى قالعاندىعى اۆتورلىق شەگىنىس تۇرىندە اششى مىسقىلمەن بەرىلەدى. وسپاننىڭ قاھارماندىق تۇلعاسى لان-كەنىڭ مونولوگىنان دا، لان-كە مەن ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى لي-حۇڭنىڭ ديالوگى ارقىلى دا انىق كورىنەدى. جازۋشى وسى ارادا اتقا مىنگەندە كوتەرىلىپ كەتەتىن قازاق رۋحىنىڭ تامىرىن تاپ باسىپ، سۋرەتكەرلىكتىڭ تاماشا ۇلگىسىن كورسەتەدى.

1941 جىلى گەرمانيانىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوعىسى باستالعاندا، ودان جالت بۇرىلىپ، گەرمانياعا ءىش تارتا باستاعان شىن-شى-سايعا ءتىسىن باسقان ستالين موڭعوليا ارقىلى گومينداڭشىلارمەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزىپ جۇرگەن وسپانعا كوپ قارۋ-جاراق بەرگىزىپ، قولداۋ كورسەتەدى. وسپان باتىردىڭ كەڭەس وكىمەتىن جات ساناپ، جاقتىرمايتىنىن ستالين جاقسى زەرتتەپ، بىلگەندىكتەن ادەيى موڭعوليانىڭ ساياسي قايراتكەرى، ەكى مارتە محر-دىڭ باتىرى، اتى اڭىزعا اينالعان مارشال حورلووگين چويبالسان ارقىلى ارەكەت جاسايدى. 1944 جىلدىڭ 12 قاراشاسى ىلە، تار­با­عاتاي، التاي ايماقتارىن قامتىعان شىعىس تۇركى­ستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى بولىپ جا­ريالانعانى كوزى قاراقتى وقىرمانعا بەلگىلى. قازاق حالقىنىڭ تەڭدىگىن اڭساعان ازاماتتاردىڭ بارلىعى دا باسىندا قاتتى قۋاندى. 1945 جىلدىڭ كۇزىندە وسپان باتىر التاي ايماعىن گومينداڭشىلاردان تولىق ازات ەتكەننەن كەيىن ول التاي ايماعىنىڭ ءۋاليى بولىپ سايلانادى. تۋرا وسى جىلى تارباعاتاي ايماعىنىڭ ءۋاليى بولىپ قىتايداعى نومەر ءبىرىنشى قازاق بايى باشباي (روماندا جاسىباي) سايلانادى. جەكە تاۋەلسىز ەل بولۋدى كوزدەگەن باتىر قىتايعا قالاي قارسى شىقسا، كەڭەس وكىمەتىنە دە سولاي ءتىس-تىرناعىمەن قارسى بولادى. سوندىقتان دا ول 1946 جىلدان باستاپ، شىعىس تۇركىستاندى ورىس بوداندىعىنان ازات ەتۋ جولىندا كۇرەس جۇرگىزەدى. 1950 جىلى گومينداڭشىلاردان تازارا باستاعان شىڭجاڭ ايماعىنا قىتاي حالىق ارمياسى بەيبىت جولمەن كىرەدى. سەبەبى تۇرسىنحان زاكەنۇلىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، بۇل تۇستا قىتاي قىزىل ارمياسى چانتسزيان دارياسىنىڭ وڭتۇستىگىنە ءوتىپ، نانكيندى باسىپ العان ءارى گومينداڭشىلار ۇلى قۇرلىقتان تايۆانعا كەتۋگە دايىندالىپ جاتقان ەدى. مۇنداي جاعدايدا گومينداڭنىڭ شىڭجاڭ ولكەلىك ۇكىمەتىنىڭ جاڭادان سايلانعان توراعاسى بۇرحان شاحيدي مەن شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ قورعانىس باس قولباسشىسى تاو چجيۋە قىركۇيەكتىڭ ءبىرىنشى جاڭاسىندا قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ بەيبىتشىلىك جونىندەگى ۇسىنىسىن شارتسىز قابىلدايتىندىقتارىن بىلدىرەدى. ءسويتىپ شىعىس تۇركىستانداعى گومينداڭشىلار قىتاي كوممۋنيستەرىنە ەش قارسىلىقسىز بەرىلەدى [5.50] ەندى گومينداڭشىلاردىڭ ورنىندا قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ۇستەمدىگى ورنايدى. تيبەتكە قاراي شەگىنگەن وسپان باتىر 1951 جىلى وسى قىتاي حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، سول جىلى ءۇرىمجى قالاسىندا اشىق سوت ماجىلىسىندە ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى دە، ۇكىم تاباندا ورىندالادى. كەيبىر زەرتتەۋلەردە بۇل سوتقا ەلۋ مىڭ ادام قاتىستى دەگەن دە دەرەكتەر كەزدەسەدى. مىنە، وسى مالىمەتتەر­دىڭ بارلىعى دا ناقتى كەيىپكەرلەر ارقىلى تۇڭعىش رەت ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» رومانىندا ءوزىنىڭ كوركەمدىك شەشىمىن تاپتى.

د.جانالتايدىڭ «قيلى زامان، قيىن كۇندەر» (2000) ەڭبەگى، موڭعوليا دەرەكنامالارى ارقىلى وسپان ءومىرىن زەرتتەپ جۇرگەن ادەبيەتشى-عالىم اق­ەدىل تويشانۇلىنىڭ زەرتتەۋى دە (2006), د.كاپۇلى مەن ءو.ءنابيۇلى قۇراستىرىپ، د.جولجاقسىنوۆتىڭ العى سوزىمەن شىققان عىلىمي جيناق تا (2007), عازەز رايىس­ۇلىنىڭ «سامۇرىق» اتتى (2007) مونو­گرافيا­سى دا، وسپاننىڭ كوميسسارى بولعان نۇرعوجاي با­تىردىڭ ەستەلىكتەرى دە (2008), ن.مۇقامەتحانۇلى، ج.ءساميتۇلى، ح.ورالتاي، ت.زاكەنۇلى، س.راح­مەت­ۇلى، ج.بودەشۇلى، ن.وسپانۇلى، ت.ب. زەرتتەۋلەرى دە، سونىمەن بىرگە س.ابىلقاسىمۇلىنىڭ «وسپان با­تىر» رومانى مەن بەلگىلى عالىم-جازۋشى جاقسى­­لىق ءساميتۇلىنىڭ «سەرگەلدەڭ» اتتى بىرنەشە كىتاپ­تان تۇراتىن رومانى دا وسپان باتىردى ءار قىرىنان اشىپ كورسەتەدى، دەسە دە بۇلاردىڭ بارلىعى دا تاۋەل­سىزدىك العاننان كەيىنگى جىلداردىڭ جەمىسى.

ال ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «سوڭعى كوش» رومانى كوركەم شىعارما بولعانىمەن، تاريحي ماعلۇ­مات­تاردىڭ دالەلدىلىگى تۇرعىسىنان شىعىس تۇركىستان ايماعىنىڭ تۇڭعىش ەنتسيكلوپەدياسى بولۋى­مەن ەرەكشەلەنەدى. سونداي-اق 1970 جىلى «سوڭعى كوشتىڭ» تاعدىرى سىنعا تۇسكەن ۋاقىتتا ۇلت نامىسىنا قورعان بولىپ، قول ۇشىن بەرگەن شىڭجان تاريحىنىڭ بىلگىرى ت.راحيموۆ سياقتى وسىناۋ ۇلت زيالىسىنىڭ ەڭبەگى دە بۇگىنگى كۇنى نازاردان تىس قالماۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىز. قازىرگى وسپان باتىر تۋرالى نەمەسە شىڭجاڭ ايماعىنا بايلانىستى قۇراستىرىلىپ جا­تاتىن عىلىمي جيناقتارعا ءبىز جوعارىدا ايتقان سول تۇستاعى سسسر عىلىم اكادەمياسى قيىر شىعىس ينستيتۋتىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى ت.راحيموۆتىڭ «سوڭعى كوش» تۋرالى جازىلعان ماقالاسى ەن­گىزىلسە، وتكەنگە قۇرمەت، كەيىنگىگە تاربيە بولارى حاق.

شىڭجاڭ ولكەسىندە جۇرتشىلىققا بەلگىلى ءۇش وسپان بولعان. ولار - تورە وسپان، قارا وسپان جانە وسپان باتىر. وسى ءۇش وسپاننىڭ ىشىنەن وسى ولكەدە قارا وسپان مەن وسپان باتىردى شاتاستىرىپ اتاۋ ءجيى كەزدەسىپ قالادى. گومينداڭ بيلەۋشىلەرىنەن ازات ەتكەننەن كەيىن التاي ايماعىنىڭ قازاقتارى وسپان باتىردى اق كيىزگە سالىپ حان كوتەرەدى. ءتىپتى وعان سول كەزدەگى ۇكىمەت تاراپىنان «باتىر حان» دەگەن اتاق تا بەرىلىپتى. قارادان شىعىپ، حان بولعاننان كەيىن ونى دا ابىلپەيىز حاننىڭ تۇقىمى تورە وسپانمەن اۋىستىرىپ الماۋ ءۇشىن قارا وسپان دەپ اتاۋ ءىشىنارا بولسا دا ەل اراسىندا ۇشىراسادى. الىسقا ۇزاماي-اق مۇنى اسقار التايدىڭ 1993 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنا جاريالانعان «قايىڭ ساۋعان، ەل اۋعان» دەگەن تسيكلدى اڭگىمەلەرىنىڭ ىشىنەن دە كەزدەستىرەمىز. قىتايعا دا، ورىسقا دا، مويىنسۇنبايمىن دەگەن وسپاندى قازاقتىڭ ءوز قولىمەن توپشىسىنان قايىرعاندىعىن ايتا كەلىپ: «قىتاي قارا وسپان باتىردى قولعا ءتۇسىردى» دەپ جازۋشى كوتەرىلىس باسشىسىن «قارا وسپان» دەپ العان ەكەن [6.111]. 2002 جىلى ا.التايدىڭ «نوقتالى ارمان» اتتى وسپان باتىر تۋرالى رومان جازۋىنا دا وسى اڭگىمەلەر نەگىز بولعانعا ۇقسايدى. بۇل جەردە ا.التاي وسپان ءىسلامۇلىن قارا وسپان دەپ ەل اۋزىنداعى ۆەرسيا بويىنشا جاڭساق الىپ وتىر. بىراق ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جاعداي، «نوقتالى ارمان» رومانىندا جازۋشى وسپاندارمەن ەرىپ جۇرەتىن «قارا» دەگەن ەپيتەتتى مۇلدە قولدانباي، ونىڭ ورنىنا «وشاڭ»، «وسپان باتىر» دەگەن كەڭ تاراعان ەسىمدەرىن عانا الىپتى.

التاي ايماعىندا ءحىح-حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن حالىققا تانىمال ءۇش وسپاننىڭ ءۇش ءتۇرلى ادام بولعاندىعىن، بۇلاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءومىربايانى نەگىزىندە جەكەلەگەن رو­ماندار دۇنيەگە كەلگەندىگىن سول ولكەنى كەيىنىرەك زەرتتەي باستاعان عالىمدار جاقسى بىلەدى.

1981 جىلدىڭ وزىندە-اق «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جازعان «سوڭعى كوش» وسىلاي تۋعان» ماقالاسىندا ق.ءجۇمادىلوۆ شىعىس تۇركىستان تاقىرىبىنىڭ قاعاز بەتىنە تۇسپەي قاعابەرىس جاتقانى بولماسا، ولاردىڭ تاريحى، ازاتتىق ءۇشىن ايقاسى، باسقىنشىلارعا قارسى ەرلىككە تولى كۇرەسى، باسقاسىن بىلاي قويعاندا 1945 جىلى جەڭىسكە جەتكەن ۇلت-ازاتتىق توڭكەرىسى، بەس جىل بويى دەربەس مەملەكەت بولىپ تۇرعان شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇلاۋى، وسپان باتىر باستاعان حالىق كوتەرىلىسى ءالى دە تالاي رومانعا ازىق بولارى ءسوزسىز ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى. ونىڭ جارقىن كورىنىسىن جوعارىدا اتالعان روماندار لەگى مەن جازىلىپ جاتقان باسقا دا كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر راستايدى. «سوڭعى كوش» رومانىندا وسى تاريحتى تۇگەل كورسەتۋ ماقسات ەتىلمەگەن. سوندىقتان دا روماننىڭ باستى وقيعاسى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ساحنادان كەتىپ، قىتاي حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ تارباعاتاي ايماعىنا كىرۋىنەن باستالادى دا، الپىسىنشى جىلدارداعى ەل باسىنا تونگەن زوبالاڭمەن اياقتالادى. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، شىعىس تۇركىستان حالقىنىڭ رومانداعى قامتىلعان كەزەڭدەگى تارتقان ءجابىر-جاپاسى بۇرىن كورىپ جۇرگەن ادىلەتسىزدىكتەردىڭ بارىنەن دە اسىپ تۇسكەندىگىن تاريحي ەڭبەكتەر ايعاقتايدى. سوندىقتان دا جازۋشى رومان جەلىسىن حا­لىق تراگەدياسىنىڭ ەڭ شارىقتاۋ شەگىنەن باستايدى. ەكىنشىدەن، بۇل كەزدەگى وقيعالاردىڭ كوپشىلىگى قالام­گەرگە جاقسى تانىس، مىسالى شىعارماداعى قاناعات اۋىلى - جازۋشىنىڭ ءوز اۋىلى، اقىن جىگىت ەستاي جازۋشىنىڭ ءوز ءپروتوتيپى بولسا، ول ولكەدەگى اتاقتى باي باشباي، ەكى وكىمەتكە دە بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم جاعدا بابالىقوۆ، وسپان باتىر، تۇرسىن مۇعالىم، ءانشى شاكەن، ءارىپ پەن اسەت اقىندار, ت.ب. سياقتى جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىس - ادامدار شىعارمانىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرى.

1970 جىلدارى شىعىس تۇركىستان تۋرالى نە ارعى بەتتەن، نە بەرگى بەتتەن تىرس ەتكەن مالىمەت جوق، قۇلاققا ۇرعان تاناداي بولىپ تۇرعان كەزىندە ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ بۇل تاقىرىپتى ەپيكالىق دەڭ­گەيدە العاش كوتەرۋىن بۇگىنگى ۇرپاق ەرلىك دەپ باعالاۋ كەرەك دەپ بىلەمىز.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان