ورىس اعارتۋشىلارىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن جاعداي - رەسەيگە بودان ەلدەردەن شىعىپ، ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم العان بوگدە ۇلت وكىلدەرى سانىنىڭ وتە ازدىعى. وسى ساناۋلى توپقا ەنەتىندەردىڭ ءبىرى، ەڭ العاش ورىس جازۋشىلارىنىڭ تىزىمىنە ءوز ەسىمىن ەنگىزگەن قىرعىز - شوقان ءۋاليحانوۆ. ول قىرعىزداردىڭ ورتا ءجۇز حانى ءۋاليدىڭ نەمەرەسى. ءۋالي حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن ورىس بيلىگى ورتا جۇزدەگى حاندىق بيلىكتى جويدى. ءۋاليحاننىڭ ۇلكەن ايەلىنىڭ وتباسى تاعدىر تالكەگىنە تۇسسە، كەرىسىنشە، كىشى ايەلى ايعانىم ورىس اكىمشىلىگىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، سىرىمبەت مەكەنىندە وعان ارناپ ءۇي سالىنىپ، مەشىت تۇرعىزىلدى، قۇسمۇرىن تۇتاسىمەن ونىڭ قاراۋىنا بەرىلدى*2, ال ۇلكەن ۇلى شىڭعىس ومبىداعى ورىس مەكتەبىنە وقۋعا الىنىپ، شىڭعىس ءۋاليۇلى ۋاليەۆ دەگەن اتپەن وقۋشىلار تىزىمىنە ەندى، ءۋاليحانوۆ بولماعان سەبەبى قىرعىزداردىڭ ەسىنە حاندىق بيلىكتى سالماۋ بولسا كەرەك. كەيىننەن شىڭعىس ءۋاليۇلى قىرعا ورالىپ، ماڭىزدى قىزمەتتەر اتقاردى.

ورىس اعارتۋشىلارىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن جاعداي - رەسەيگە بودان ەلدەردەن شىعىپ، ورىس مەكتەبىندە ءبىلىم العان بوگدە ۇلت وكىلدەرى سانىنىڭ وتە ازدىعى. وسى ساناۋلى توپقا ەنەتىندەردىڭ ءبىرى، ەڭ العاش ورىس جازۋشىلارىنىڭ تىزىمىنە ءوز ەسىمىن ەنگىزگەن قىرعىز - شوقان ءۋاليحانوۆ. ول قىرعىزداردىڭ ورتا ءجۇز حانى ءۋاليدىڭ نەمەرەسى. ءۋالي حاننىڭ ولىمىنەن كەيىن ورىس بيلىگى ورتا جۇزدەگى حاندىق بيلىكتى جويدى. ءۋاليحاننىڭ ۇلكەن ايەلىنىڭ وتباسى تاعدىر تالكەگىنە تۇسسە، كەرىسىنشە، كىشى ايەلى ايعانىم ورىس اكىمشىلىگىنىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، سىرىمبەت مەكەنىندە وعان ارناپ ءۇي سالىنىپ، مەشىت تۇرعىزىلدى، قۇسمۇرىن تۇتاسىمەن ونىڭ قاراۋىنا بەرىلدى*2, ال ۇلكەن ۇلى شىڭعىس ومبىداعى ورىس مەكتەبىنە وقۋعا الىنىپ، شىڭعىس ءۋاليۇلى ۋاليەۆ دەگەن اتپەن وقۋشىلار تىزىمىنە ەندى، ءۋاليحانوۆ بولماعان سەبەبى قىرعىزداردىڭ ەسىنە حاندىق بيلىكتى سالماۋ بولسا كەرەك. كەيىننەن شىڭعىس ءۋاليۇلى قىرعا ورالىپ، ماڭىزدى قىزمەتتەر اتقاردى.

شىڭعىس ءۋاليۇلىنىڭ بەس ۇلى بولدى*3, شوقان بالالاردىڭ ەكىنشىسى. ول شىڭعىس ءۋاليۇلى دالا وكرۋگتەرىنىڭ بىرىندە باسشى بولىپ تۇرعان كەزدە ورداسى بولعان قۇسمۇرىندا دۇنيەگە كەلدى. شىڭعىس ءومىر باقي كوشپەلى تۇرمىس سالتىن ۇستانعاندىقتان، شوقان بالالىق شاعىن كيىز ۇيدە وتكىزدى. قىرعىز حاندارىنىڭ بارلىعىنىڭ ۇرپاقتارى «سۇلتان» دارەجەسىن يەلەنەدى جانە قارا حالىقتان اقسۇيەكتىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان شوقان شىعۋ تەگى بويىنشا قىرعىز اقسۇيەكتەرىنە جاتادى. ون جاسىنا دەيىن ول قىرعىز بايباتشا ۇل بولىپ ءوستى، ياعني اتقا ءمىنىپ، كەڭ دالادا قۇيعىتا شاپتى، ەرەسەكتەرگە ەرىپ سۇڭقارمەن سايات سالىپ، قىزمەتشىلەرىن ءارتۇرلى اۋرەگە سالدى. سودان كەيىن ول ومبىعا جىبەرىلىپ، اكەسى وقىعان، سول ۋاقىتتا مەكتەپتەن كادەت كورپۋسىنا اۋىستىرىلعان وقۋ ورنىنا بەرىلدى. كادەتكە الىنعاننان كەيىن ول ۋاليەۆ ەمەس، ءۋاليحانوۆ دەپ اتالدى. بۇل جەردە ونىڭ ەرەكشە قابىلەتى بىردەن تانىلدى، ومبىنىڭ ءبىلىمدى قوعامى دارىندى قىرعىز بالاسىنىڭ پايدا بولعانىنا قىزىعۋشىلىق تانىتتى، ەڭ زيالى ادامدار وعان قامقورلىق جاساۋدى ءوز بورىشىمىز دەپ سانادى. وقۋ كۇندەرىن بالا شوقان كورپۋس ايماعىندا وتكىزدى، ال مەيرام كۇندەرى ونى ۇيىنە الىپ كەتۋشىلەر تابىلا قالاتىن. العاشىندا، ول مەرەكە كۇندەرىن قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىعىس فاكۋلتەتىن بىتىرگەن شەنەۋنىك سوتنيكوۆتىڭ ۇيىندە وتكىزسە، كەيىننەن تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى پولياك گونسەۆسكيدىڭ وتباسىندا، باس شتابتىڭ وفيتسەرى پومەرانتسەۆ2 پەن پولكوۆنيك گۋتكوۆسكيدىڭ ۇيىندە بولدى. بۇلاردىڭ بارلىعى قالاداعى ەڭ كوزى اشىق، وقىمىستى جاندار بولاتىن، ولاردىڭ ورتاسىنا تۇسكەن شوقان تەز دامىپ، ءوز جولداستارىنان وزىپ كەتتى، اسىرەسە، ساياسي ويلار مەن ادەبي جاڭالىقتارعا جەتىك بولدى. مەكتەپ باسشىلىعى وعان بولاشاق ورتا ازيا بويىنشا ساياحاتشىسى رەتىندە قارادى; قىتاي ەۋروپالىقتار ءۇشىن ءالى اشىلماعان جۇمباق الەم بولاتىن، ونىڭ شىمىلدىعىن كوتەرۋ ەۋروپالىق ءۇشىن كەرەمەت قىزىقتى ەدى.

ومبى كادەت كورپۋسى قىرعىز دالاسىنىڭ شەكاراسىندا تۇردى دەپ ايتۋعا بولادى، ونىڭ جوعارعى قاباتتاعى تەرەزەلەرىنەن ەرتىس جاعالاۋىن كورۋگە بولاتىن، ول ۇشى-قيىرسىز دالامەن ۇشتاساتىن، سوعان قاراپ تۇرىپ قيال ءۋاليحانوۆتى عانا ەمەس، باسقالاردى دا تىلسىمدى الىسقا، قازاق دالاسىنان ارىدەگى ەلدەرگە، تيان-شان مەن نان-شانعا، تيىندەر پاتشالىق ەتەتىن تيبەت ەلىندەگى كۋكۋنور كولىنىڭ جاعالاۋىنا جەتەلەگەن بولار.

مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇرىپ ءۋاليحانوۆ قىتايعا ساپار شەگەتىن ساياحاتشى رولىندە دايىندالا باستادى، سول كەزدە-اق ول پاللاس، رىچكوۆ، لەۆشين، ۆەليامينوۆ-زەرنوۆتاردى جانە كوپتەگەن كىتاپتاردى قايتالاپ وقىپ شىقتى. باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ شتابىندا وفيتسەر بولىپ قىزمەت ەتكەن شوقان ءۋاليحانوۆ پەن گەوگرافيالىق قوعامنىڭ قازىرگى ۆيتسە-پرەزيدەنتى پ.پ. سەمەنوۆ تيان-شانعا ساپارىندا كەزدەسكەن كەزدە، ول سول ۋاقىتتا ءجاسوسپىرىمنىڭ ومبى سياقتى قيىرداعى قالاشىقتان شىقپاي-اق شىعىستانۋ سالاسىندا ۇشان-تەڭىز ءبىلىم جيناپ العانىنا تاڭقالدى.

كوپ كەشىكپەي جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى جاس جىگىتتىڭ كۇش-جىگەرىن پايدالانىپ قالدى. ۋاليحانوۆقا قىتاي قالاسى قاشعارعا جاسىرىنىپ كىرىپ، پەكين ۇكىمەتىنەن قاشعاردا ورىس كونسۋلدىعىن اشۋ تۋرالى ءوتىنىش جاساۋعا تۇرا ما دەگەن ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن ونداعى ساۋدا اينالىمى تۋرالى مالىمەت جيناپ كەلۋ تاپسىرىلدى. بۇل ىسكە ونداعان جىلدار سەمەيدە تۇرعان بۇقاش اتتى قاشعارلىق سارت كومەكتەستى. بۇقاش ون بەس جىل بۇرىن قاشعاردان ايەلىمەن جانە كىشكەنتاي ءالىم اتتى ۇلىمەن سەمەيگە ءبىر سارت كوشكەنىن ەسكە تۇسىرەدى، كەيىننەن ول ساراتوۆقا كەتىپ، حابارسىز كەتكەن، ونىڭ قايتادان قاشعارعا ورالماعانىن بۇقاش انىق بىلگەن. ءالىم قازىر شامامەن 17 جاستا بولۋ كەرەك، شوقان دا تۋرا سول جاستا ەدى. وسىلايشا بۇقاش كەرۋەنمەن قاشعارعا باراتىن بولدى دا، شوقاندى ءالىم دەپ تانىستىرۋدى ويلاپ تاپتى. ءۋاليحانوۆ شاشىن تاقىرلاپ العىزىپ، تاقيا كيدى، وفيتسەر كيىمىن تاستاپ، بەشپەت كيىپ، ومبىدان سەمەيگە اتتاندى. ءۋاليحانوۆتىڭ قاشعارعا ساپارى ءساتتى اياقتالدى. ءالىمنىڭ تۋىسقاندارى جالعان الىمگە قاتتى قۋاندى، ءۋاليحانوۆ قاشعاردا وتكەرگەن قىس ايلارى ونىڭ كەلۋىنە ارناپ ۇيىمداستىرىلعان توي-دۋمانمەن ءوتتى، ونى تۋعان-تۋىسقان، دوستارىنا قوناققا اپارىپ، سىيلاپ، قوشامەتتەدى جانە ول جەردەگى مۇسىلماندار اراسىندا ورنىققان داستۇرگە سايكەس ۇيلەندىردى. بۇل ۋاقىتتا قاشعاردا ياكۋب بەك*4 باستاعان مۇسىلماندار كوتەرىلىسىنەن كەيىن قىتاي بيلىگى قايتا قالپىنا كەلگەن بولاتىن، ءۋاليحانوۆ قاشعار الاڭىندا ياكۋب بەك جازالاعان ادامداردىڭ باسىنان قالانعان پيراميدانى كورەدى، ولاردىڭ ىشىندە نەمىس ساياحاتشىسى شلاگينتۆەيتتىڭ دە باسى بولۋى مۇمكىن دەدى ءۋاليحانوۆ كەيىنگى اڭگىمەسىندە. قىستىڭ سوڭىندا ءۋاليحانوۆ ۆەرنىيعا ايەلىن تاستاپ، سالت ورالدى; ول قىزدى اتا-اناسىنا قايتارعان. قاشعاردا ءداستۇر سولاي: ۋاقىتشا كەلگەن قوناقتاردى ۇيلەندىرەدى، بىراق ايەلدەرىن قالادان شىعارمايدى. قىتايلىقتار ءالىم بولىپ جۇرگەن ورىس وفيتسەرى ەكەنىن انىقتاپ، قۋعىنشى جىبەرەدى، بىراق ءۋاليحانوۆ ورىس شەكاراسىنا ءوتىپ ۇلگەرەدى. ول قاشعاردان وتە قىزىقتى ستاتيستيكالىق جانە تاريحي مالىمەتتەر جيناپ اكەلدى، كەيىننەن ولاردى «گەوگرافيالىق قوعام جازبالارىندا» «جوڭعاريا وچەركتەرى» مەن «التىشار» اتتى ەكى ماقالا ەتىپ جاريالادى. التىشار دەپ سارتتار شىعىس تۇركىستاندى اتايدى. بۇل ماقالالار نەمىس تىلىندە بەرليندە ەرماننىڭ Archiv,ە باسىلدى3.

قاشعاردان كەلگەن سوڭ ول پەتەربورعا شاقىرىلدى، بىراق وكپە دەرتى مەڭدەپ كەتكەندىكتەن، ەلىنە ورالۋعا ءماجبۇر بولدى. تاشكەنتتى جاۋلاپ الۋشى چەرنياەۆ ونى جورىققا قاتىسۋعا شاقىردى، ءۋاليحانوۆ ۇسىنىستى قابىل الدى، بىراق پىشپەك*5 قالاسىن الۋداعى سولداتتارعا رۇقسات ەتىلگەن توناۋشىلىق وعان جامان اسەر ەتكەنى سونشالىق، ول چەرنياەۆ وتريادىن تاستاپ، ۆەرنىيعا ورالىپ، ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ قىتاي شەكاراسىنداعى تەزەك سۇلتاننىڭ اۋىلىندا دۇنيە سالدى.

شوقان ءۋاليحانوۆ قۇيرىقتى جۇلدىز سياقتى ءبىزدىڭ الەمىمىزگە قىسقا عانا ۋاقىتتا پايدا بولىپ، جارق ەتىپ، جوق بولىپ كەتەتىن ەرەكشە تۇلعالارعا جاتادى. ول ءوزىنىڭ قايتالانباس قاسيەتىمەن وزىمەن ارالاسقان ءبىرشاما ادامداردىڭ ءومىرىن جارقىن تۇسكە بوياپ كەتۋى ءۇشىن كەلدى. ءۋاليحانوۆتىڭ قادىرىن تۇسىنگەن جاندار كوپ ەمەس، بىراق وزگە جاعدايدا ول وتە ماڭىزدى تۇلعاعا اينالار ەدى. ونىڭ جۇرەگى نازىك، اقىلى وتكىر بولاتىن. ول ادەتتەگى، كوز ۇيرەنگەن بەينە ەمەس، تاڭداۋلى تۇلعا بولدى، العاش كورگەن ادامىن وزىنە بىردەن باۋراپ الاتىن. ساياسي كوزقاراسى بويىنشا ول شەكتەن تىس ليبەرال ەدى. ورىس اقيقاتىنا سىني كوزقاراسپەن قاراۋدى ول ومبىدا جۇرگەندە-اق قالىپتاستىردى. وندا ءبىر-بىرىنە تۋىس بولىپ كەلەتىن ەكى ءۇي گۋتكوۆسكي مەن كاپۋستيندەردىڭ وتباسى بولدى، ەكى ۇيدە دە ءۋاليحانوۆ ءوز ادامى بولىپ، وعان تۋىسىنداي جىلى قارادى.

كاپۋستيندەردىڭ ءۇيى قالاداعى ەڭ ءبىلىمدى ادامدار جينالاتىن ومبى ادەبي ءۇيى ىسپەتتەس ەدى، مۇندا ءۋاليحانوۆ پەتراشەۆشىل اقىن دۋروۆپەن، كەيىننەن شارۋالاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جىرلاۋشى رەتىندە ادەبي ورتاعا تانىلعان س. يا. كاپۋستينمەن، سۋرەتشى پومەرانتسەۆپەن تانىستى. ادەبي تالعامىنا كەلسەك، وعان بايرون، گەينە جانە ءوزىنىڭ تابيعاتى دا سوعان جاقىن لەرمونتوۆ قاتتى ۇنايتىن. ءۋاليحانوۆ مانساپقور، ۇساق جانداردىڭ بەيشارا تىرلىگىن تەز بايقايتىن جانە ولاردى مىسقىلداعاندى جاقسى كورەتىن. ومبىدا اتاققۇمار ۆولكوۆ دەگەن گەنەرال بولدى. ءۋاليحانوۆ ول تۋرالى «ۆلاديمير» وردەنىن العاننان كەيىن اۋىزعى ۇيگە كىرگەندەر گالوشقا قاراپ، مۇندا وسى وردەننىڭ يەگەرى بار ەكەنىن ءبىلۋ نيەتىمەن گالوشىنا وردەن تاسپاسىن بايلاپ قويدى دەگەن اڭگىمە قۇراستىردى. كوڭىلىنە ۇناماعان ادامداردى ول تۇركىلەرگە ءتان قاتالدىقپەن قاتتى كەكەتەتىن، سوندىقتان ومبىدا ونىڭ جاۋلارى از بولمادى. ادامنىڭ قينالعانىن كورسە، ول قاتتى ايايتىن جانە وعان جاردەمدەسۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەنىن جاسايتىن، ال يدەيالىق قارسىلاستارىنا بىتىسپەس دۇشپاندىقپەن قارايتىن. بوگدە ادامداردىڭ پىكىرىنە ەشقاشان قۇلاق اسپايتىنىن كورسەتىپ، ءتىپتى ءوزىنىڭ فيليستەر دوستارىن ىزالاندىرۋ ءۇشىن ءوزى تۋرالى وتىرىك اڭگىمەلەر قۇراستىرىپ، ەشقاشان جاساماعان وڭباعان ارەكەتتەردى وزىنە تاڭاتىن. «ماڭگىلىك الدىندا مۇنىڭ ءبارى تۇككە تۇرعىسىز» دەگەن ءسوزدى قالجىڭداپ ءجيى ايتاتىن، بىراق بۇل وي ونىڭ بويىن بيلەپ العان سياقتى. كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ەسىندە قالۋ تۋرالى باس قاتىرىپ قينالمايتىن. ونى ومىردەگى باسقا ماراپات - قاراڭعىلىق ونىڭ كەكەسىڭدەرىنەن قورقىپ، قاشادى دەگەن تۇسىنىك اناعۇرلىم قاناعاتتاندىردى.

وزگە مادەنيەتتى ورتادان شىققان ناسىلدەر تۋرالى مىنانداي تۇجىرىم قالىپتاسقان: ولار ەۋروپالىق ۇلگىدە ءبىلىم العانىمەن، ءوز ورتاسىنا ورالعان سوڭ باستاپقى ءومىر ءسۇرۋ قالپىنا تۇسەدى. مۇنداي وزگەرىستەن ءۋاليحانوۆتى ساقتاعان نارسە: ول ورىس قوعامىندا جۇرگەندە، اشەيىن كوپتىڭ ءبىرى ەمەس ەدى، ال ءوز دالاسى ءۇشىن ءبىرىنشى تۇلعا بولدى. ەلىنە ورالعان سوڭ ول تەك سىرت كەلبەتىن عانا قازاقىلاندىردى; ول بۇقار كىلەمى مەن الا جاستىقتارعا اۋناپ، بەشپەت جانە قازاقى دامبال*6 كيىپ جاتتى، بىراق ونىڭ اينالاسىندا، كىلەمدە فرانتسۋز تىلىندەگى ابەل-رەميۋزا، كلاپروت جانە ستانيسلاۆ جيۋلەننىڭ كىتاپتارى جاتتى4. ول وتە ەۋروپالانعان ەدى، ءتىپتى كوپتەگەن ورىستارمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم ەۋروپالىق ەدى، سوندىقتان ەۋروپا رۋحاني مادەنيەتىنىڭ تاڭباسىن سىپىرىپ تاستاپ، كوشپەندىگە اينالۋ ەش مۇمكىن ەمەس ەدى.

ەۋروپاعا دەگەن جاقىندىق ونى حالقىنان الىستاتپادى، كەرىسىنشە، سول ەۋروپالىق مادەنيەت ونى ءوز حالقىنىڭ قۇلى رەتىندە قاراۋعا مىندەتتەدى. ول قازاقتاردى جاقسى كورەتىنىن ايتاتىن، سونىمەن قوسا رەسەيدى دە جاقسى كورەم دەيتىن. «قىرعىزدار مەن ورىس كازاكتارى شايقاسقان كەزدە، قىرعىزداردىڭ جەڭىسىن تىلەيمىن، - دەيتىن ول، - ال سىبىرلىكتەر مەن رەسەيلىكتەر داۋلاسقان كەزدە، سىبىرلىكتەردىڭ باسىم تۇسكەنىن قالايمىن. ال سۋۆوروۆتىڭ وتان سوعىسى جولىنداعى جورىقتارىن وقىعان ساتتە، ورىس سولداتى فرانتسۋزداردى جەڭسە دەپ وتىرامىن». ونىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا، كىشكەنتايى ۇلكەنگە، ول وزىنەن ۇلكەن ساندىققا سالىناتىن ءىربىت ساندىقشالارى ءتارىزدى، ونىڭ ءبىر ماحابباتى ەكىنشىسىنە، ەكىنشىسى ۇشىنشىسىنە ۇلاسىپ جاتاتىن.

ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ومىرلىك مىندەتى قىرعىز حالقىنا قىزمەت ەتۋ، ورىس بيلىگى الدىندا ونىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جانە ساناسىنىڭ جاڭارۋىنا ىقپال ەتۋ دەپ سانايتىن. سوڭعى مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋ تەك جاناما تاسىلمەن مۇمكىن ەدى; ول ءوز حالقىن زەرتتەپ، ءوز ەڭبەكتەرىن ورىس تىلىندە جاريالاي الدى، بىراق ءۋاليحانوۆتىڭ مىنەز-قۇلقى عىلىممەن تاپجىلماي اينالىسۋعا سايكەس كەلمەيتىن. عىلىمعا ول ازياتتىق-اقسۇيەكتىك تۇرعىدا سەلسوق قارادى. ال، تىكەلەي قىرعىز تىلىندە جازۋ، شىعارمالار باسۋ بەكەر ءىس بولدى، سەبەبى قىرعىز وقىرمانى از ەدى. ەگەر ءۋاليحانوۆتا وقي الاتىن قازاق قاۋىمى بولعاندا، وندا قازاق حالقى شوقان ارقىلى لەرمونتوۆ پەن گەينە رۋحىنداعى قىرعىزشا جازاتىن جازۋشىعا يە بولعان بولار ەدى.