جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ،

ءار كىم ءبىر يت باپتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ.

- اباي.

سوڭعى كەزدەردە قازاقستاندىق باق جالاڭ سەنساتسيانى، قۇرى رەيتينگتى قىزىقتاپ كەتتى مە، ايتەۋ  قيسىندى-قيسىنسىز دۇنيەلەردى وڭدى-سولدى بەرە بەرەتىن بولدى. اسىرەسە جاقسىنىڭ جاعاسىنان الۋ، بەدەلدىنىڭ بەتىن شيەدەي قىلۋ، «الاشىم!» دەپ جۇرگەن اياۋلى جانداردىڭ ار-نامىسىن اياققا تاپتاۋ سانگە اينالىپ بارادى. سونداي كىسىنىڭ ازا بويىن قازا قىلاتىن ماتەريالدى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنان وقىپ جاعامىزدى ۇستادىق.

«جازبانىڭ» مازمۇنى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قىتايتانۋشى-عالىم، بەلگىلى اقىن، اۋدارماشى دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ «ەۋرازيا» تەلەارناسىنا بەرگەن سۇحباتى تۋرالى ەكەن. اتالعان پورتالدا سۇحباتتىڭ ۆيدەوسى دا تۇر ەكەن، ونى دا كوردىك، تىڭدادىق، وزىمىزشە وي تۇيدىك. نەگىزىندە تەلەارنانىڭ جاڭالىعىندا ايتىلىپ وتىرعان جاڭالىق ەش قانداي دا «جاڭالىق» ەمەس. جىل باسىنان بەرى  ەكى ەلدەگى قازاق حالقى ورتاق ءبىر نيەتكە كەلىپ، اسىرەسە زيالى قاۋىم وكىلدەرى «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا» وتىرىپ، قحر-نىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىمەن، قر ءسىم-مەن  سويلەسىپ، وتىنىشتەر مەن ۇسىنىستار ەنگىزىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە قحر شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەتىنەن ارنايى دەلەگاتسيا كەلگەن بولاتىن. ول دەلەگاتسيامەن دە وسىنداعى قىتايدان كەلگەن قازاق زيالىلارى سويلەسىپ، ەڭ سوڭىندا، اتاپ ايتقاندا، ماۋسىم ايىنىڭ 5-ءشى كۇنى قحر شۇار وكىمەتى ماسەلەنى حالىقتىڭ پايداسىنا وڭتايلى شەشىپ بەردى. شەشىمنىڭ فوتوكوشىرمەسىن رەداكتسياعا قوسا جولداپ وتىرمىز. قىتايداعى قانداستارىمىز تاپ بولعان وسىناۋ قيىن دا، كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋدىڭ  باسى-قاسىندا  دا  اقىن، ازامات دۇكەن ءماسىمحانۇلى جۇرگەنىن «جازبا» اۆتورى بىلمەيتىن بولۋ كەرەك.

الدە ءبىلىپ تۇرسا دا بىلمەسكە سالا ما، قايدام، ايتەۋىر «جازبا» اۆتورى تۇيتكىلدى ماسەلەنى «نەگە بۇلاي؟ ەندى نە ىستەيمىز؟»  دەۋدىڭ  ورنىنا،  دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ جەكە باسىنا كۇيە جاعۋدان اسپاپتى. قىتايداعى بولىپ جاتقان جاعدايلاردىڭ سەبەپ-سالدارىنا، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنا  ۇڭىلمەستەن، بايبالام سالىپ جاتقانى بايقالادى.

قازىر كورشى ەلدەرمەن بولعان ىقپالداستىقتىڭ باسىم باعىتىنىڭ ءبىرى – وسى ءدىني ەكسترەميزم ماسەلەسى. «شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى» بولسىن، «ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى» بولسىن بارىندە ءدىني تەروريزممەن كۇرەسۋدىڭ ارنايى باعىتى بار. ەگەر، «جازبا» اۆتورى شۋلاتىپ وتىرعانداي، ەكى ەلدە دە ءدىني ەكسترەميزم قاۋپى بولماسا، مۇنى ەكى ەلدىڭ بيلىگى نەگە باستى نازارعا الىپ وتىر دەپ اقىلى تولىق ادام ويلانسا كەرەك-ءتى.

پروفەسسور دۇكەن ءماسىمحانۇلى سۇحباتىندا: ««بىرىنشىدەن، بۇعان (قىتايداعى كەلەڭسىز جاعدايلارعا. رەد. ق.ق) مىنا ءدىني ەكسترەميزم قىتايداعى – شىڭجاڭداعى كەيبىر جاعدايلار مۇرىندىق بولىپ وتىر» - دەپتى. قازىر ءدىني ەكسترەميمزمەن الەم ابىگەرگە ءتۇسىپ وتىرعانىن ەسكەرسەك، ءماسىمحانۇلىنىڭ بۇل ءسوزىن تەرىسكە شىعارا المايمىز. قىتايتانۋشى عالىمدى  قارالاپ وتىرعان كوپ اعايىن وسى ماسەلەلەر تۋرالى ناقتى دالەلدەر سۇراپتى. بۇل ەكى اۋىز سوزبەن ايقىندالا سالمايتىنى بەلگىلى. كوبىندە ۋاقىت ماسەلەسىمەن تەلەارنالار ءسوزدى قىسقارتىپ، وڭدەپ تەرىس اينادىرىپ بەرە سالادى. دۇكەننىڭ جەكە باسىنا شابۋىلداۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. ول قىسا-نۇسقا بىراق وڭىردەگى اسا ماڭىزدى دۇنيەنىڭ شەت جاعاسىن ايتىپ قالدى، ارى قاراي تارقاتىپ زەرتتەۋ ءوز ءىسىمىز دەپ ويلايمىن. شىنىنا كەلسەك قىتايداعى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ بارى راس، ودان قىتاي  بيلىگى دە، قاراپايىم حالىقتا زارداپ شەگىپ كەلەدى.  

دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ سۇحباتى شىعا سالىسىمەن سوناۋ تۇركيا ەلىندە وقىپ جاتقان، جاس ىزدەنۋشى وردا ەلدەس باۋىرىمىز ءوز ويىن فەيسبۋكتەگى پاراقشاسىندا بولىسكەن ەكەن. قىتايداعى ءدىني ەكسترەميزمنىڭ، ءداستۇرلى ەمەس ءدىن وكىلدەرىنىڭ، ءسالافيزمنىڭ باس كوتەرۋى تۋرالى تاريحتى تىزبەلەپتى: «قىتايعا ءسالافيزم 19-شى عاسىردان باستاپ كىرە باستادى. ءبىرى، تەڭىز جاعالاۋى ارقىلى ەندى، ەندى ءبىر جولى شىڭجاڭ ولكەسى ارقىلى كىردى. شىڭجاڭ ولكەسى ارقىلى كىرۋشىلەر شىعىس تۇركىستاننىڭ قاشقار ايماعى ارقىلى تارالدى. ورتالىق ازيا وڭىرىندەگى ءداستۇرلى ءدىندى قۇلاتىپ ورنىنا ءسالافيزم ۇستىمدىگىن ورناتۋدا قاشقاردىڭ ءبىرشاما جاقسى ء"رول" اتقارعانىن قايمانا جۇرت بىلە بەرمەيدى.

جالپى شىعىس تۇركىستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارى xريستيان دىن ميسسونەرلەرىنىڭ دە ورتالىعىنا اينالىپ كەتە جازداعان 19-شى عاسىر سوڭى مەن 20-شى عاسىر باسىندا. اسىرەسە، قاشقارداعى xريستيان شىركەۋى، xريستيانعا كىرگەن ۇيعىرلار ەتەك الىپ كەتكەن. 1933 جىلداعى ءۇرىمجى قاندى وقيعاسىنان سوڭ شىڭ دۋبان(盛世才) بيلىككە شىققان سوڭ شىعىس تۇركىستانداعى ءدىني لاڭكەس توپتار مەن داستۇرگە جات ءدىني اعىمداردى قيداي سىپىرعان. سولاردىڭ قاتارىندا ءسالافي اعىمى مەن حريستيان ميسسونەرلەرى اۋعانىستانعا قاشۋعا ءماجبۇر بولادى.

اۋعانستاندا ون جىلداي ايالداپ شىڭ دۋبان بيلىگى قۇلاعان سوڭ قايتىپ ورالامىز دەگەن ولار 1949 جىلى كوممۋنيست قىتاي بيلىگى كەلگەن سوڭ تىپتەن بۇل وڭىرگە كىرە المايدى.

1978-1983 جىلداردا قىتايدا ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك رەفورما باستالعان سوڭ شىعىس تۇركىستانعا كورشى ايماقتارداعى جات ءدىني توپتارى جانە شىعىس تۇركىستاندا بۇرىننان بار قالدىق ءدىني ۇيىمدار قايتا جاڭعىرىپ باس كوتەرە باستادى» - دەيدى وردا ەلدەس. باۋىرىمىزدىڭ بۇل زەرتتەۋلەرىن زەردەسى بار وقىرمان ابدەن تۇسىنەدى. ال بۇگىنگى كۇندە قىتايداعى وسى قولامتالار مازداپ جانا باستاعان. وسىنىڭ سالدارىنان بيىلعى جىلدان باستاپ قىتاي ورتالىق ۇكىمەتى مەن شىڭجاڭ جەرگىلىكتى بيلىگى جات ءدىني توپتاردى تالقانداۋ ماقساتىندا اسا ۇلكەن قۇرىقتاۋ باستاپ كەتتى. سول دۇرمەكتىڭ قاتارىندا كەيبىر بەيكۇنا جاندار زارداپ شەگۋدە، تىپتەن تومەنگى اتقارۋشى بيلىك جوعارىنىڭ پارمەنىن ون ەسە، ءجۇز ەسە ارتىق سىلتەپ جىبەرگەن. بۇل تۋرالى پروفەسسور د.ءماسىمحانۇلى ءوز سۇحباتىندا: «بۇل جاعدايدى شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىگى بيلىگى شاش ال دەسە باس العانداي، شەكتەن شىعارىپ جىبەردى»، - دەپ قىتايدىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىگىنە كەيىستىگىن دە جاسىرماي باتىل ايتىپ وتىر.

شىنىمەن دە قىتايدا لاڭكەستىكپەن، ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەستىڭ  قارقىندى ءجۇرىپ جاتقانى بۇل كۇندە كىمگە قۇپيا؟!  ول تۋرالى باسقا ەمەس، شىڭجاڭداعى جەرگىلىكتى قازاق ءتىلدى باسىلىمداردىڭ ءوزى  وسى ماسەلە تۋرالى كۇندەلىكتى دابىل قاعىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ زارداپ شەگىپ قالماۋى ءۇشىن بارىن سالىپ وتىر. جەرگىلىكتى ۇكىمەت «ءۇش ءتۇرلى كۇشپەن» (سەپاراتيزم، ءدىني ەكسترەميزم، لاڭكەستىك) كۇرەس جاساۋ جولىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. ماقساتتارى شىڭجاڭداعى لاڭكەستىككە، ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى ءتۇرۋ. وسى تۋرالى التاي ايماعىنان شىعاتىن «اعاجاي التاي» سايتى مەن ءبىلىم.كوم سايتىندا جاريالانعان مىنا جازبالاردان ءۇزىندى وقىپ كورەيىك: «شىڭجاڭداعى لاڭكەستىككە قارسى تۇرىپ، ورنىقتىلىقتى قورعاۋ، «ءۇش ءتۇرلى كۇش» مەملەكەتتى بولشەكتەۋ ماقساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ىشكى ولكەگە ەتەك جايىپ، قاندى شەڭگەلىن مەكتەپ اۋلاسىنا ءداستۇرلى ەمەس ءدىني ۇشقارى يدەيا ارقىلى قوعامنىڭ سىرى مەن قىرىن ءالى بىلە قويماعان شىڭجاڭدىق ستۋدەنتتەردىڭ يدەياسىن ۋلاپ، ازدىردى. ولار ينتەرنەت، تەلەارنا، جىلجىمالى تاراتۋشى، زاڭسىز باسىلىمدار جانە جاسىرىن ۋاعىز سويلەۋ ورنىدارىن اشۋ سياقتى جولدارمەن ستۋدەنتتەر ساناسىن ۋلاپ كەلەدى» - دەپ كورسەتىلگەن. ال، ىلە اقپارات سايتىنداعى «ىنتىماقتاسا وتىرىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرايىق» اتتى  ماقالادا، شىڭجاڭنىڭ زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك ارەكەتتەرگە قاتاڭ سوققى بەرۋ ارناۋلى قيمىلىن ورىستەتكەننەن بەرى جالپى حالىق جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، اتسالىسىپ، ءار ۇلت حالقى جات اعىمدارمەن ايقاسىپ، تۇتقىنداپ، زورلىقتى كۇش لاڭكەستەرىمەن قايسارلىقپەن كۇرەس جاساپ كەلەدى» دەپ اتاپ وتكەن.

زەردەلى وقىرمان!  بۇل قىتايداعى قازاق ءتىلدى باسىلىمداردىڭ جان ايقايى. ال ءبىز قازاقستان قوعامىندا دا وسىنداي ءدىني ارانداتۋشىلىقتىڭ بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. ودان بىزدە زارداپ شەگىپ، جەر-جەردە لاڭكەستىك، ءدىني ەكسترەميستىك ۇيىمدار قاراپايىم حالىققا زالالىن تيگىزىپ وتىر. بۇل ماسەلەگە كەلگەندە قىتاي مەن قازاقستان عانا ەمەس الەم ەلدەرى بىردەي كۇرەسىپ وتىر. ءبىز الميساقتان مۇسىلمان ەلمىز، بىراق جات اعىمدار ءدىندى سۇرقيا ەتىپ كورسەتىپ كەلەدى. سونىڭ سالدارىنان قىتايداعى قازاقتارعا دا قىسىم كۇشەيىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي اتموسفەرا  شەڭبەرى تارايىپ وتىر.

شىڭجاڭدا ءدىني ەكسترەميزم، لاڭكەستىك جوق بولسا، ولار كىممەن كۇرەسكەلى ءجۇر؟ مىنا ءشارىپحان سياقتىلار مىقتى بولسا، «شىنجاڭ حالقىنىڭ ىشىندە لاڭكەستىك جوق، تەررويست جوق، سەندەر حالىققا جالا جاۋىپ وتىرسىڭدار» دەپ، قحر بيلىگىن، شىڭجاڭنىڭ جەرگىلىكتى بيلىگىن سوتقا بەرسىن. دۇكەن ءماسىمحانۇلى قاراپايىم حالىق قىتايداعى وسىنداي ءدىني-ساياسي اقۋالدىڭ احۋالدىڭ كەسىرىنەن زارداپ شەگىپ وتىرعانىن عانا ايتتى. سوندىقتان كورە تۇرا، كورمەگەنسىمەي، ەڭ اۋەلى ءبىز ءارىسى بۇكىل قىتايدا، بەرىسى  شىڭجاڭدا قالىپتاسىپ وتىرعان  كۇردەلى جاعدايدى مويىنداۋىمىز كەرەك.

اۆتور ماقالا تاقىرىبىن ايقايلاتىپ قويۋ ارقىلى بىلدەي ءبىر عالىمعا، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا «ەلىم!» ەڭىرەپ كەلىپ، وتانى ءۇشىن تالماي ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن، اسا ۇلتجاندى  ازاماتقا جالا جاۋىپ، كەشىرىلمەس قىلمىس جاساپ وتىر. بۇل تۋرالى قىتايدا تۇراتىن  ۇلكەن عالىم، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، كورنەكتى جازۋشى سۇلتان جانبولاتوۆ 1990-شى جىلداردىڭ باسى  – «دۇكەن سەكىلدى زەرەك، العىر، شوگەل، ىسكەر، احلاقتى، قابىلەتتى، ەڭبەكشىل جىگىتتىڭ الدىندا بايۋدىڭ دا، ءمانساپتىڭ دا، وزگە ابىروي-اتاقتىڭ دا توبەلەرى كورىنىپ، توتە جولى قاسقايىپ تۇرعان شاق ەدى.
دۇكەن مۇنىڭ ءبارىن سەزدى، ءبىلدى، ءتىپتى كوردى. بىراق، مىڭداعان جىلدىق ۇزاق تاريحىندا سان تالىپ، سان ەس جىيعان، عاسىرلاپ وتارشىلىقتىڭ ازابىن تارتقان، كوپتەگەن قاندى كۇرەستەر ارقىلى تاۋەلسىزدىگىن قولىنا قايتا ارەڭ العان، ىرگەلەس قىتاي سىقىلدى ەلدەر قۇشاق جايا قۇتتىقتاپ جاتقان، تاريحى ۇزىن قازاقستاننىڭ جاڭا دەربەستىگى كەزىندەگى ۋىعىن كوبەيتۋ، شاڭىراعىن بيىكتەتۋ، ىرگەلەستەرىمەن دوستىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، جاڭاعىداي جاقسى ورايلارى مول جىلى ورنىن تاستاپ، 1993-جىلى قازاقستانعا كەلدى. دۇكەننىڭ ءوز ۇلتىن قانشالىق سۇيەتىنىن وسىمەن-اق باعالاي الاسىزدار».

1993 جىلى اتاجۇرتقا كەلگەن عالىم،  تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن ەلگە ورالعان ءبىرىنشى قازاق. كەلگەننەن باستاپ كوشى-قوننىڭ سان ءتۇرلى ماسەلەلەرى جاس اقىننىڭ  الدىنان شىقتى. تىركەلۋدەن باستاپ، ازاماتتىق الۋ، قونىستانۋ، تۋىس-تۋعاندى، دوس-جارانددى، كورشى-كولەمدى، ءتىپتى تانىماسا دا «ەل» دەپ ەمەشەگى ءۇزىلىپ كەلگەن تالاي جاستى باۋىران باستى. قىسقاسى الىستاعى اعايىندى  وتانعا  ورالتۋ  جۇمىستارىنا ەتەنە ارالاستى.

ال 1996 جىلى ەلباسى تاراپىنان قۇزىرلى ورىندارعا «حالىقتىق كوشى-قون زاڭىن قابىلداۋ تاپسىرماسى بەرىلگەن. سول كەزدە قۇزىرلى مەكەمەنىڭ تىزگىنى ناتاليا كورجوۆانىڭ قولىندا بولاتىن. بىلايعى جەكە مەكەمە، قوعامدىق ۇيىم، جەكە تۇلعا پارلامەنتكە زاڭ ۇسىنا المايتىن، جەكە تۇلعا زاڭ جوباسىن ۇسىنۋ ءۇشىن دەپۋتات بولۋى كەرەك. سول كەزدەگى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ق. نايمانباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن دۇنيەجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن ونشاقتى اداممەن ىنتالى توپ قۇرىلىپ، حالىقتىق كوشى-قون زاڭىنىڭ جوباسى قاۋىمداستىق قابىرعاسىندا دايىندالدى. زاڭ جوباسى سول كەزدەگى ءماجىلىس دەپۋتاتى اكىم ىسقاق مىرزانىڭ اتىنان پارلامەنتكە ۇسىنىلدى. مىنە سول زاڭدى دايىنداۋعا كۇش شىعارعان ازاماتتاردىڭ  ءبىرى وسى دۇكەن ءماسىمحانۇلى ەدى. ەگەر الدا-جالدا سول كەزدە ن.كورجوۆا حانىم دايىنداعان زاڭ ءوتىپ كەتكەندە قازىرگى «ورالمان» دەگەن اتاۋعا زار بولىپ قالار ما ەدىك. ويتكەنى كورجوۆا دايىنداعان زاڭ جوباسىندا شەتتەن كەلگەن قازاقتاردى تەك «بوسقىن» رەتىندە، ياعني كوشەدە قاڭعىپ جۇرگەن تاجىك، تسىگاندەرمەن مارتەبەمىز بىردەي ەتىپ بارىپ، قابىلداماق ەكەن. كەيىن ونى وزگەرتە الار ما ەدىك، الماس پا ەدىك. ول دا ۇلكەن اڭگىمە. وسى ءۇشىن ءبىز سول كەزدەگى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلىم دەگەن ازاماتتارعا، اسىرەسە، الماس احمەتۇلى، قايرات بوداۋحان، راقىم ايىپۇلى، تۇرسىنحان زاكەنۇلى،  دۇكەن ءماسىمحانۇلى باستاعان ىنتالى توپقا، الدىمىزداعى اعالارىمىزعا قارىزدارمىز.

2001 جىلى شىلدە ايىندا دۇكەن ءماسىمحانۇلى ەلباسىنىڭ ارنايى قابىلداۋىندا بولعانىن بىلەمىز. پرەزيدەنتتىڭ الدىنا ول الدە كىمدەردەي اتاق، سىيلىق سۇراپ بارعان جوق. كەرىسىنشە ءسىز بەن ءبىزدىڭ قامىمىز ءۇشىن  بىرنەشە ۇسىنىسپەن بارعان دۇكەن مىرزانىڭ العاشقى ايتقانى وسى كوشى-قون ماسەلەسى ەدى. 2001 جىلعا دەيىن كوشىپ كەلۋشى ورالماندارعا 500 كۆوتا بەرىلەتىن.  "شەتەلدە 5 ميللينداي قازاق بار. سوندا بۇل قانشا جىلعا سوزىلادى؟" دەپ ەلباسىنا ماسەلەنى توتەسىنەن قويعانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز بولىپ ايتىلىپ كەلەدى. ءسويتىپ  2002 جىلدان 5000 وتباسىعا كۆوتا بەرىلە باستادى. دۇكەن ءماسىمحانۇلى ەلگە ورالعاننا بەرى بۇگىنگە دەيىن شەتتەگى قازاقتاردىڭ تاعدىر-تالايى، وتانىنا ورالعان اعايىنداردىڭ جاعدايى تۋرالى، ويلانباي، تولعانباي كۇن كەشكەن ەمەس. وعان ەڭبەكتەرى كۋا. ءتىپتى قاي ءبىر جىلى استانا قالاسى مەن ونىڭ ماڭىندا تۇراتىن شەتتەن كەلگەن اعايىندار «اتاجۇرت» دەپ اتالاتىن قوعامدىق بىرلەستىكتىڭ توراعاسى ەتىپ، دۇكەن مىرزانى سايلاعان بولاتىن.  سول بىرلەستىك ارقىلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەتتەن كەلگەن اعايىنداردىڭ بالالارىنىڭ وقۋعا تۇسۋىنە، گرانتقا اۋىسۋىنا، شاكىراقى الۋىنا، استانا ماڭىندا تۇراتىن اقساقالدار مەن اق سامايلى انالارىمىزدىڭ زەينەتاقى الۋىنا، قر ازاماتتىعىنا وتۋىنە، ت،ب ماسەلەلەرىنە ءبىر كىسىدەي  كومەگىن جاساپ كەلەدى.

استانا ماڭىندا قوياندى دەگەن ايگىلى ەلدى-مەكەن بار. ول جەر و باستا تەك قانا موڭعوليادان كەزىندە ەڭبەك شارتىمەن كەلگەن اعايىنداردىڭ قونىستانۋى ءۇشىن شەشىلگەن بولاتىن. ويتكەنى كەزىندە «ەڭبەك شارتى» دەگەن جەلەۋمەن ەلگە ورالعان موڭعوليالىق اعايىندارعا «جەكەشەلەندىرۋ» ناۋقانى كەزىندە، باسپانا، ەگىستىك، جايىلىمدىق جەردى قويىپ، تىشقاق لاق تا تيمەدى. سەبەبى ولاردىڭ ءبارى ول كەزدە موڭعوليا ازاماتى بولاتىن. سول اعايىندارعا قوياندى اۋىلىنان ساناۋلى وتباسىعا عانا جەر تەلىمى بەرىلدى. سول كەزدە جاڭاعى «اتاجۇرت» قوعامدىق بىرلەستىگى اتىنان دۇكەن ءماسىمحانۇلى پارلامەنتكە، ۇكىمەتكە حات جازدى. حات ماتىنىندە «شەتەلدەردەن تاريحي وتانىنا ورالىپ، بۇگىندە استانا قالاسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى اۋىلداردا باسپاناسىز جۇرگەن اعايىنداردىڭ بارلىعىنا قوياندىدان جەر تەلىمى بەرىلۋى كەرەك» دەلىنگەن. سونىڭ ناتيجەسىندە استانا مەن ونىڭ ماڭىندا تۇراتىن جەر ءجۇزىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن باسپاناسىز اعايىندارعا العاشقى كەزەكتە 800 وتباسى ءۇشىن جەر تەلىمى ءبولىندى. قازىر اتالعان اۋىلدا شەتتەن كەلگەن اعايىنداردان مىڭ شاقتى ءتۇتىن ءومىر ءسۇرىپ وتىر.

ءبىز دۇكەن ءماسىمحانۇلىنا وسى ەڭبەكتەرى ءۇشىن العىس ايتۋدىڭ ورنىنا، بالاعىنان تارتىپ، توسكە ورلەپ، ەڭبەگىن ەش ەتۋدىڭ ءمانىسى نە اعايىن. ەلىم دەگەن ەرلەر امان بولسىن، ارتتان ابالاعان بىرەن-ساران اعايىنعا اللادان سابىر تىلەيمىز.

بۇگىندە قازاق ەلىندە قىتايتانۋ ماماندارى تاپشى. قىتايمەن كۇرەس قۇر ايقايمەن بىتپەيدى. بىزگە قىتايدى جان-جاقتى زەرتتەۋ كەرەك. ماماندار دايىنداۋ كەرەك. ولاردىڭ ءبارى قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋدى عانا ماقسات ەتپەي، سول ارقىلى قازاقستان قوعامىنا قىتايدىڭ ىشكى ساياساتى مەن سىرتقى ساياساتىنىڭ ءمان-اڭىزىن، ەكونوميكاسى مەن ديپلوماتياسىنىڭ سالماعىن سەزىندىرۋى كەرەك. كەلە جاتقان جاۋىڭدى جان-جاقتالى زەرتتەپ-زەردەلەپ الماي، جالاڭاش بارىپ جاۋعا شاباتىن زامان بۇل ەمەس اعايىن.

ءبىزدىڭ ەلدەگى بىردەن ءبىر قىتايتانۋشى دا - وسى دۇكەن ءماسىمحانۇلى. «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوز» ەڭبەگى ارقىلى ءبىز قىتاي تۋرالى كۇڭگىرت قالعان تۇستارى بىلە باستادىق. قۇر بوسقا ايقاي، كولەڭكەسىنەن قورقۋ سىندى جالتاققويلىقتان مىنەزدەن اۋلاق  عالىم ءوز زەرتتەۋلەرى ارقىلى قازاق قوعامىنا، قازاق بيىلىگىنە قىتايمەن دوس بولا ءجۇرىپ،  بەيبىت-قاتار تۇرۋ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى بەكەمدەۋ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ۇمىت قالدىرماۋ جاعىن شەگەلەپ ايتۋدان جالىققان ەمەس. قىتايدان كەلگەن اعايىنداردىڭ ىشىندە «كورشىنىڭ  دەموگرافيالىق ەكسپانسياسىنان ساقتانۋ تۋرالى ەلگە ورالعان 25 جىلدان بەرى  باتىل، تالماي ايتىپ كەلە جاتقان ەكى ادام بولسا،  سونىڭ ءبىرى  تاعى دۇكەن ءماسىمحانۇلى.  دۇكەن ءماسىمحانۇلىنىڭ قىتايدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى، ادەبيەتى، قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسى تۋرالى 300-دەن استام عىلىمي-زەرتتەۋ، ەڭبەكتەرى رەسپۋبليكالىق جانە شەتەلدىك ءتۇرلى عىلىمي باسىلىمداردا جارىق كورگەن بولسا، قىتايدىڭ كلاسسيك اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن تۇپنۇسقادان اۋدارىپ، مەرزىمدى باسپاسوزدە وقىرماندارعا ۇسىنىپ كەلەدى. ونداعى ماقساتى تۋعان حالقىم وسى ارقىلى قىتايدى جاقىننان تانىپ، دەمىمىزگە دەمى ءتيىپ جاتقان كورشىمىزدىڭ  كىم ەكەنىن بىلە جۇرسە دەگەن ماقسات ەكەنى ايدان انىق.  قىسقاسى، ەل بولامىز دەسەك، جاقسىلارىمىزدىڭ جاعاسىنان الۋدى، ۇلت زيالىلارىنىڭ ارى مەن ۇياتىن اياققا تاپتاۋدى قويايىق اعايىن. تۋعان حالقىن  سۇيەم دەگەن  ءبىر كىسى دۇكەن اعامىزداي ءسۇيسىن! ۇلتىنا قىزمەت ەتەم دەگەن ءبىر ادام دۇكەن اعامىزداي قىزمەت ەتىپ السىن!  ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە بۇگىنگى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ V قۇرىلتايىندا ەلباسىمىزدىڭ بيىك مىنبەدەن: «كوشى-قون ساياساتىمىزدىڭ ارقاسىندا، قانات يسلام سەكىلدى سپورتسمەن، مايرا مۇحاممەدقىزىنداي ءانشى، قارجاۋباي سارتقوجاۇلى مەن دۇكەن ءماسىمحانۇلىنداي عالىمدار ەلگە ورالدى» دەگەنى جاقسى دالەل.

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ اياعىنان شالىپ،  كەۋدەسىنەن يتەرگەندى قويالىق. «ءبىرىڭىدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس......»  دەمەي مە ۇلى اباي!

قابيدەن قۋانىشباي، اقىن، الەۋمەتتىك عىلىمدار ماگيسترى

Abai.kz