كەز -كەلگەن وركەنيەتتى مەملەكەت ءوز تاريحىن قاستەرلەيدى، ونى ۇرپاق ساناسىنا ەنگىزۋگە جاعداي جاسايدى. ويتكەنى تاريح حالىقتىڭ مىڭ جىلداپ جيناعان تاجىريبەسى، اسىل قازىناسى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قازىرگى دامۋى وتكەن تاريحتىڭ بەتتەرىن قايتا پاراقتاۋدى تالاپ ەتەدى. سونىڭ ءبىرى ءبىز قاراستىرعالى وتىرعان يسلام دىنىنە قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەر. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىڭداعى يسلام ءدىنىنىڭ ءXىX-XX عاسىرلاردىڭ ارالىعىنداعى جاعدايىنا تاريحي تالداۋ جاسالعان جوق. ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ بولماۋى سەبەپتى وسى ولكەدە يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى مەن كورسەتىلگەن ۋاقىت مەجەسىندەگى جاعدايى تۋرالى عىلىمي ادەبيەتتە ءۇستىرت پىكىرلەر دە كەزدەسپەي قويمايدى. ونىڭ ەڭ ءبىر كوپ تاراعان مىسالى - قازاقستاننىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى قازاق قاۋىمدارىنىڭ ءXىX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن باقسىلىق - ءماجۇۋسسيلى ك تۇسىنىكتەردىڭ ىقپالىندا بولدى دەيتىن ەرەجەگە اينالعان تۇجىرىم. وسى تۇسىنىكتىڭ ايقىن كورىنىسى بەلگىلى زەرتتەۋشى ا.ي.لەۆشيننىڭ «وپيسانيە كيرگيز كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» ەڭبەگىندەگى مىنا جولدار: «كاكوي ۆى ۆەرى؟» سپروسيل يا ودناجدى دۆۋح كيرگيزوۆ-كازاكوۆ. «نە زناەم»، - وتۆەچالي وني. وتۆەت سەي ۋسلىشيتە وت بولشەي چاستي يح سووتەچەستۆەننيكوۆ. ي ۆ ساموم دەلە ترۋدنو رەشيت، چتو تاكوە كيرگيزى - ماگومەتانە، مانيحەيانە يلي يازىچنيكي? [1]

كەز -كەلگەن وركەنيەتتى مەملەكەت ءوز تاريحىن قاستەرلەيدى، ونى ۇرپاق ساناسىنا ەنگىزۋگە جاعداي جاسايدى. ويتكەنى تاريح حالىقتىڭ مىڭ جىلداپ جيناعان تاجىريبەسى، اسىل قازىناسى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ قازىرگى دامۋى وتكەن تاريحتىڭ بەتتەرىن قايتا پاراقتاۋدى تالاپ ەتەدى. سونىڭ ءبىرى ءبىز قاراستىرعالى وتىرعان يسلام دىنىنە قاتىستى كەيبىر ماسەلەلەر. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىڭداعى يسلام ءدىنىنىڭ ءXىX-XX عاسىرلاردىڭ ارالىعىنداعى جاعدايىنا تاريحي تالداۋ جاسالعان جوق. ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ بولماۋى سەبەپتى وسى ولكەدە يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋى مەن كورسەتىلگەن ۋاقىت مەجەسىندەگى جاعدايى تۋرالى عىلىمي ادەبيەتتە ءۇستىرت پىكىرلەر دە كەزدەسپەي قويمايدى. ونىڭ ەڭ ءبىر كوپ تاراعان مىسالى - قازاقستاننىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى قازاق قاۋىمدارىنىڭ ءXىX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن باقسىلىق - ءماجۇۋسسيلى ك تۇسىنىكتەردىڭ ىقپالىندا بولدى دەيتىن ەرەجەگە اينالعان تۇجىرىم. وسى تۇسىنىكتىڭ ايقىن كورىنىسى بەلگىلى زەرتتەۋشى ا.ي.لەۆشيننىڭ «وپيسانيە كيرگيز كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي» ەڭبەگىندەگى مىنا جولدار: «كاكوي ۆى ۆەرى؟» سپروسيل يا ودناجدى دۆۋح كيرگيزوۆ-كازاكوۆ. «نە زناەم»، - وتۆەچالي وني. وتۆەت سەي ۋسلىشيتە وت بولشەي چاستي يح سووتەچەستۆەننيكوۆ. ي ۆ ساموم دەلە ترۋدنو رەشيت، چتو تاكوە كيرگيزى - ماگومەتانە، مانيحەيانە يلي يازىچنيكي? [1]

شىن مانىندە ا.ي.لەۆشين قازاقتاردىڭ قۇدايدى قابىلدايتىنىڭ، وعان كوران /تەكستە كوران زاڭى/ ءتارتىبى بويىنشا تابىناتىنىن جازادى، تەك بۇل تابىنۋ ەرەكشە جولمەن ىسكە اسادى. قازاقتار يسلام ءدىنىن فاناتتار ەسەبىندە ەمەس، حالىقتىق تۇردە قابىلداعان، ياعني وزدەرىنىڭ ءتول باقسىلىق تۇسىنىكتەرىن ساقتاي وتىرىپ مۇسىلماندىققا وتكەن.

دەگەنمەن ا.ي.لەۆشيننىڭ جوعارىدا كەلتىرگەن تۇجىرىمى بەلگىلى دارەجەدە وزگە زەرتتەۋشىلەرگە دە اسەر ەتپەي قويعان جوق. مىسالى، م.ميحايلوۆتىڭ 1867- جىلعى ماقالاسىندا «كيرگيزى سچيتايۋتسيا ماگومەتانامي سۋننيتسكوي سەكتى، نو وني تاك سلابى ۆ سۆوەي رەليگي ي تاك راۆنودۋشنى ك نەي، چتو سوستاۆليايۋت سامىي نيزشي رازرياد مۋسۋلمان [2] دەپ جازادى. ەسكەرتەتىن ءبىر ماسەلە ا.ي.لەۆشين دە، م.ميحايلوۆ تا ءوز زەرتتەۋلەرىندە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنىڭ دەرەكتەرىن پايدالانىپ وتىر.

دەگەنمەن سول كەزەڭنىڭ وزىندە بۇل پىكىرگە قارسى بولعان عالىمدار دا بولدى. ولار قازاق حالقىنىڭ يسلام ءدىنىن ەرتەرەك قابىلداعانىن جانە كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە يسلام قاعيدالارىنا سۇيەنەتىنىن دالەلدى تۇردە جازعان. وسىنداي پىكىرلەردىڭ اراسىندا بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ پىكىرى ەرەكشە:

«كيرگيزى /قازاقتار - اۆت./ رەزكو وتليچايۋتسيا وت تيۋركوۆ-كوچەۆنيكوۆ التايا، ي پو سۆوەمۋ وبرازۋ جيزني ي مىشلەنيا وني ناحودياتسيا نا بولەە ۆىسوكوم ۋروۆنە. ەتو وبۋسلوۆلەنو يسلاموم، كوتورىي كيرگيزى يسپوۆەدۋيۋت ۋجە منوگو ستولەتي» دەپ جازادى قازاق ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەگەن ۆ.ۆ.رادلوۆ.

عالىمنىڭ پىكىرىنشە بۇل ماسەلەنى تەرەڭ اڭعارۋ ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافياسىن جاقسى ءبىلۋ كەرەك: «نەسومنەننو، يمەننو بلاگوداريا ۆليانيۋ يسلامسكوي رەليگي كيرگيزام پريسۋشش بولشي پوريادوك ۆ ودەجدە ي ۋسترويستۆە جيليششا، چيستوتا، ۋپوريادوچەننىە سەمەينىە وتنوشەنيا ي بولەە سوۆەرشەننىە ەتيچەسكيە پرينتسيپى. شيروكو راسپروسترانەننو لوجنوە پرەدستاۆلەنيە، بۋدتو بى كيرگيزى ليش ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا پولنوستيۋ وبراتيليس ۆ يسلام ي، بولەە توگو، ەششە ي پو سەي دەن وستايۋتسيا يازىچنيكامي. كيرگيزى ۋجە نەسكولكو كاك وكونچاتەلنو پرينيالي يسلام ي موگۋت س پولنىم پراۆوم سچيتاتسيا پراۆوۆەرنىمي، موجنو داجە سكازات، فاناتيچنىمي مۋسۋلمانامي، حوتيا، رازۋمەەتسيا، كيرگيزسكوە مۋسۋلمانستۆو، پريوبرەلو سۆوەبرازنۋيۋ وكراسكۋ، وبۋسلوۆلەننۋيۋ وسوبىم جيزني ەتيح ستەپنىح كوچەۆنيكوۆ» [3]

ۆ.ۆ.رادلوۆتىڭ ايتقان پىكىرىنە دالەلدى ءبىز ءXVى عاسىردىڭ باسىندا مۋحامەد شايباني حانمەن بىرگە قازاق دالاسىنا كەلگەن تاريحشى فازلاللاح يبن رۋزبەحاننىڭ «ميحمان - نامە-ي بۋحارا» /بۇحارلىق قوناقتىڭ جازبالارى كىتابىنان تابامىز. ساياحاتشى قازاقتاردىڭ يسلام ءدىنىن شىڭعىس حان زامانىنان بەرى قابىلداعانىن جازادى، بىراق ونىڭ جازۋىنشا بۇل يسلام ازداعان جەرگىلىكتى ەرەكشەلىكتەرى بار يسلام. سونىمەن بىرگە رۋزبەحان قازاق جەرىنە ءبىر جاعى تۇركىستان مەن ماۋرەنناحردان، ءبىر جاعى حادجى-تارحان" /استراحان/ مەن شيرۆان دەربەنتىنەن ء/ازىربايجان/, حورەزم مەن حيۋادان ءدىن وكىلدەرى ءجيى كەلەتىنىن جازادى:

« كازاحي ...بولەە دۆۋحسوت لەت، كاك پرينيالي يسلام، ي ۋلەمى، ي ۋچەنىە پريەزجايۋت ك نيم يز رازنىح ستورون ... يح /كازاحوۆ/ كۋپتسى پوستوياننو پوسەششالي ي پوسەششايۋت سترانى يسلاما، راۆنو ي كۋپتسى ەتيح ستران ەزديات ك نيم. كۋپتسى ەتوي سترانى ۆحوجي ۆ يح سرەدۋ، زاۋچيۆايۋت پرەدپيسانيا يسلاما، ي سەيچاس وني ۆمەستە س حانامي ي سۋلتانامي - مۋسۋلمانە. وني چيتايۋت كوران، يسپولنيايۋت موليتۆى، وتدايۋت سۆويح دەتەي ۆ شكولۋ، پوستياتسيا، ۆستۋپايۋت ۆ براك ي ۆوۆسە نە جەنياتسيا بەز براچنوگو دوگوۆورا» [4].

ءXVىىى عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ورتا ءجۇز جەرىندە قىزمەت جاساعان كاپيتان ي.گ.اندرەەۆتىڭ «وپيسانيە سرەدنەي وردى كيرگيز-كايساكوۆ» اتتى ەڭبەگىنىڭ ءبىر جاعىنان دەرەكتىك قاسيەتى كوپ وسى ەڭبەكتىڭ بىرنەشە تاراۋى سولتۇستىك قازاق ولكەسىندە قالىپتاسقان يسلامدىق ادەت-عۇرىپتاردى سيپاتتاۋعا ارنالعان. كاپيتان ي.گ.اندرەەۆتىڭ اسكەري ينجەنەرلىك قىزمەتى كوبىنەسە ەرتىس جانە ەسىل وزەندەرىنىڭ بويىنداعى ورىستىڭ شەكارالىق شەپتەرىن سالۋعا قاتىستى بولعان.

ي.گ.اندرەەۆ وسى ءوڭىر قازاقتارىنىڭ يسلام ءدىنىن ۇستاناتىنىن، كوپتەگەن قاعيدالارى مەن سالت-ءداستۇرىن قابىلداعانىن جازادى. ول «زاكون كيرگيز-كايساكوۆ ەست مۋگامەتانسكوي، كوتورىي پرينيالي وني ۆ بۋحاري وت درەۆنەگو حانا دجانيبەكا.» دەيدى. اۆتوردىڭ جازۋىنا قاراعاندا قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان ءدىن يەلەرى جوق، كوبىنەسە سىرتتان كەلگەندەر مولدا قىزمەتىن اتقارادى: «دليا بوگوسلۋجەنيا جە احۋنوۆ ي مۋللوۆ نە يمەيۋت، ا پوچيتايۋت ۆسياكوگو گراموتنوگو چەلوۆەكا زا مۋللۋ، كويح يز پريرودنىح يح ني ۋ كوگو ۋ نيح نەت، ا پرينيمايۋت يح يز تاشكەنتسوۆ ي بۋحارتسەۆ» [5].

ي.گ.اندرەەۆ قازاقتىڭ بەلگىلى بيلەرى مەن سۇلتاندارىنا ءسىبىر شەبىنەن ساۋاتتى تاتارلارمەن باشقۇرتتاردىڭ جىبەرىلەتىنىن جازادى. ولار رەسەيلىك ۇكىمەت ورىندارىمەن قازاق اراسىندا قاعاز-حات ماسەلەسىن جۇرگىزۋگە اتتاناتىن حاتشى دەيدى زەرتتەۋشى. دەگەنمەن وسى اتتانعان ادامداردىڭ بەلگىلى دارەجەدە قازاق اراسىندا يسلام پوزيتسياسىن كۇشەيتكەنىن ءبىز كوپتەگەن تاريحي قۇجاتتارىن بىلەمىز.

ءXىX عاسىردىڭ 20-30-جىلدارى قازاقتار تۋرالى جازعان گ.ي.سپاسسكي، س.گ.برونەۆسكي شىعارمالارىنان دا سولتۇستىك قازاقستان ايماعىن مەكەندەگەن قازاق رۋلارىنىڭ يسلامعا قاتىسى تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. بۇل باعىتتا اسىرەسە س.گ.برونەۆسكيدىڭ «و كيرگيز-كايساكاح سرەدنەي وردى» ەڭبەگىن اتاۋ كەرەك. وزىنە دەيىنگى جازىلعان ي.گ.اندرەەۆتىڭ جازبالارىن ازداپ قايتالاعىنىمەن بۇل ەڭبەكتە اۆتوردىڭ ءوز كوزىمەن كورىپ-باقىلاعان جاڭالىقتارى دا بار. س.گ.برونەۆسكي ءسىبىر قىرعىزدارى وبلىسى اتالاتىن اكىمشىلىك قۇرىلىمنىڭ باسشىسى بولدى، ونىڭ وتارشىل جۇيەنىڭ وكىلى بولعاندىقتان شوۆينيستىك پيعىلداعى كوزقاراسى باسىم.

ءسىبىر قازاقتارى وبلىسىنا قاتىستى س.گ. برونەۆسكي بىلاي دەپ جازادى: «ۆىشە بىلو وبياسنەنو، چتو كيرگيز-كايساكي، حوتيا يسپوۆەدۋيۋت زاكون ماگومەتا، نو سۋت نەۆەجي ۆ ينوم، احۋنوۆ، مۋللوۆ ي حودجەي سودەرجات ۆ ۆولوستياح، نو نەت ۋ نيح ني مەچەتەي، ني وبريادوۆ ۆەرى پوستوياننو وتپراۆلياەمىح، ناحودياتسيا ودناكو جە ليۋدي نابوجنىە يز ستاريكوۆ»[6].

ەڭ باستىسى بۇل ەڭبەكتەن قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنا قاتىستى تولىپ جاتقان تاريحي مالىمەتتەردى كەزدەستىرەمىز. ول ەڭبەكتە قازاقتاردىڭ ازىرەتى سۇلتانعا ارنايى ساپارعا شىعاتىنى دا، ءار اۋىلدا بەس ۋاقىت ازان شاقىرىپ، ناماز وقيتىن ادامدار بولاتىنى جونىندە ت.ب. دەرەكتەر بار. جالپى بۇل ەڭبەكتى ءXىX عاسىردىڭ باسىنا قاتىستى جاقسى دەرەك كوزى رەتىندە قابىلداۋعا ابدەن بولادى.

جوعارىدا رەسەيلىك بەلگىلى زەرتتەۋشى ا.ي.لەۆشيننىڭ يسلامعا كوز قاراستارى تۋرالى ايتتىق. ونىڭ قازاق اراسىنداعى يسلامنىڭ ورنى مەن قىزمەتى تۋرالى تۇسىنىكتەرى تىم جاداعاي دەپ باعالۋعا بولادى. ول كوبىنەسە قازاقتىڭ كوشپەلى قوعامىندا مۇسىلماندىقپەن قاتار كەزدەسەتىن باقسىلىق سەنىم-نانىمدارعا كوڭىل ءبولىپ، سونى سۋرەتتەگەن. بىراق ءXىX ع. ورتاسىنا قاراي قازاقتىڭ مۇسىلماندىعى تۋرالى جاڭا زەرتتەۋلەردىڭ لەگى پايدا بولدى. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى ءدىن ماسەلەسىنە ارنايى باعىتتالماعانىمەن دە بەلگىلى دارەجەدە دەرەك بولۋعا جارايتىن ەڭبەكتەر، سونىمەن قاتار ولاردان تاريحنامالىق زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ دە ۇلگىسىن كورۋگە بولادى.

رەسەي گەنەرالدىق شتابىنىڭ قىزمەتكەرى م.كراسوۆسكي. 1868-ءشى جىلى جاريالانعان «وبلاست سيبيرسكيح كيرگيز» دەپ اتالاتىن ءۇش تومدىق ەڭبەگىندە، زەرتتەۋشى قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە مەكەندەگەن ەلدىڭ اراسىنداعى يسلام جاعدايىنا توقتالادى. م.كراسوۆسكي قازاقتىڭ ءدىني تۇسىنىكتەرىندە فاناتيزم جوق دەپ جازادى، بىراق ءار ءتۇرلى ءدىني ادەت-عۇرىپتار مەن قۇربان -ايت سياقتى مەرەكەلەر وتكىزىلەتىنىن ايتادى. اۆتور قۇربان-ايتتى قازاقتىڭ ءۇش كۇن بويى تويلايتىنىن، ونىڭ بۇكىل حالىقتىق مەرەكە تۇرىندە وتەتىنىن ناقتى مىسالدارمەن كەلتىرگەن: «پەرۆىي دەن قۇربان-ايتا پرازدنۋيۋت ۆسە بەز يسكليۋچەنيا، ۆتوروي - حودجي ي مۋللى، ك كوتورىم سوبيرايۋتسيا سۋلتانى ي زناكومىە يز پروستىح كيرگيز، ۆ ترەتي - بەلايا كوست پريگلاشاەت ك سەبە نا ەدۋ ۆسەح تەح، ۋ كوتورىح گوستيلي پەرۆىە دۆا دنيا» [7].

ءXىX عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى «ۋاقىتشا ەرەجە» رەفورماسىنا قاتىستى قازاق جەرىن ارالاعان رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وكىلى ا.ك.گەينس قازاق اراسىنداعى يسلامنىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى: «سمەشەنيە نەكوتوروي دولي ماگومەتانستۆا س ستاريننىمي يازىچەسكيمي ۆەروۆانيامي ي وبىچايامي سوستاۆيلو ۋ كيرگيز سۆوە سوبستۆەننوە، كيرگيزسكوە ۆەروۆانيە» [8] دەپ جازادى

اۆتوردىڭ قازاق ىشىنە يسلام ءدىنىن تاراتۋشىلار ورتا ازيا حاندىقتارىنان، ياعني حيۋا، بۇحارا، كوقان جەرىنەن كەلگەن مولدالار. بۇل مولدالار وزدەرىنىڭ پايداسى ءۇشىن، كوبىنەسە ساۋدا ماسەلەسى مەن ساياسات ءۇشىن، يسلام ءدىنىن تاراتىپ، قازاقتىڭ مۇسىلماندىعىن قولدايتىنىن ايتادى. دەگەنمەن ا.ك.گەينستىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قازاقتار يسلام ءدىنىنىڭ ەڭ باستى دەگەن بەس - التى شارتى بولماسا باسقاسىن قابىلداماعان، كوبىنەسە كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ءالى دە باقسىلىق داستۇرلەرىن قولدانادى[9]. ا.ك.گەينستىڭ سولتۇستىك ايماقتىڭ قازاقتارىنا يسلامدى ورتا ازيا ءدىن وكىلدەرى الىپ كەلدى دەگەن پىكىرىنە ش.ءۋاليحانوۆتىڭ قارسى بولعانى بەلگىلى. قازاقتىڭ ۇلى شىعىستانۋشى عالىمى، پروگرەسسيۆتى كوزقاراستاردىڭ وكىلى ش.ءۋاليحانوۆ قازاقستان جەرىنىڭ سولتۇستىك ايماعىنا يسلامدى الىپ كەلگەن 1822- جىلعى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى» دەپ ەسەپتەدى.

قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنداعى يسلام ءدىنىنىڭ ءXىX عاسىرداعى جاعدايى تۋرالى وتە قۇندى مالىمەتتەردى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ - «و مۋسۋلمانستۆە ۆ ستەپي» ماقالاسىنان كورەمىز. 1863-1864- جىلدارى شوقاننىڭ قاتتى اۋىرىپ جۇرگەن كەزىندە جازىلعان بۇل شىعارما قازاق حالقىنىڭ ىشىندە يسلامنىڭ قانات جايۋىنا بايلانىستى تۋىنداعان تولىپ جاتقان ماسەلەلەردى قاراستىرادى. ش.ءۋاليحانوۆ ەركىن ءومىر سۇرگەن، ەرلىك رۋحتى، تاۋەلسىزدىكتى دارىپتەگەن قازاق حالقىنىڭ شىعىستىڭ مۇسىلماندىق داستۇرلەرىنىڭ اسەرىمەن جۋاسىپ، بويكۇيەز بولىپ بارا جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى: «پود ۆليانيەم تاتارسكيح مۋلل، سرەدنەازياتسكيح يشانوۆ ي سۆويح پروۆەليتوۆ نوۆوگو ۋچەنيا نارودنوست ناشا ۆسە بولەە ي بولەە پرينيماەت وبششەمۋسۋلمانسكي تيپ. نەكوتورىە سۋلتانى ي بوگاتىە كيرگيزى زاپيرايۋت جەن سۆويح ۆ وتدەلنىە يۋرتى، كاك ۆ گارەمى. نابوجنىە كيرگيزى ناچينايۋت ەزديت ۆ مەككۋ، ا بويانى /اقىندار- اۆت/ ناشي ۆمەستو نارودنىح بىلين پويۋت مۋسۋلمانسكيە اپوكريفى، پەرەلوجەننىە ۆ نارودنىە ستيحي. ۆووبششە كيرگيزسكومۋ نارودۋ پرەدستويت گيبەلنايا پەرسپەكتيۆا دوستيگنۋت ەۆروپەيسكوي تسيۆيليزاتسي نە يناچە، كاك پرويديا چەرەز تاتارسكي پەريود، كاك رۋسسكيە پروشلي چەرەز پەريود ۆيزانتيسكي» [10].

شوقان ءۋاليحانوۆ قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تۇرمىس-تىرشىلىگىنە مۇسىلماندىق سحولاستيكانىڭ كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىندىگىن ەسكەرتەدى. عالىم مۇسىلماندىقتىڭ تەرەڭ تامىر جويۋىنان قازاق حالقىنىڭ ەۆروپالىق وركەنيەتتىڭ كوشىنە ىلىگۋ، ەرۋ مۇمكىندىگى ازايىپ قالادى دەپ ەسەپتەدى. سونىمەن بىرگە شوقان سولتۇستىك وڭىردەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا يسلام قاعيدالارىنىڭ ەتەك جايعانىنا سپەرانسكيدىڭ جۇرگىزگەن رەفورمالارى اسەر ەتتى دەسە، ەكىنشى ءبىر ماقالاسىندا /زاپيسكا و سۋدەبنوي فورمە/: «ۆمەستە س پريكازامي، زاسەدانيامي، جۋرنالامي يسحودياششيمي ي ۆحودياششيمي ناۆيازالي نام تاتارسكيح مۋلل ي تاتارسكوە پروسۆەششەنيە. رەفورمى پودوبنوگو رودا، سوبستۆەننو، مى ي سچيتاەم بەدستۆەننىمي دليا نارودا ي ۆرەدنىمي دليا پروگرەسسا [11]. شوقان ورىس ۇكىمەتىنە يسلام ءدىنىن قۋعىنداماۋدى ۇسىنادى: «نە پرەدلاگاەم ەمۋ پرەسلەدوۆات يسلام، پودوبنىە كرۋتىە مەرى ۆەدۋت ۆسەگدا ك پروتيۆنىم رەزۋلتاتام» [12].

وكىنىشكە وراي رەسەي ۇكىمەتى ءXىX عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ مۇسىلماندىق حالىقتاردىڭ ىشىندە، ونىڭ ىشىندە قازاق اراسىندا ميسسيونەرلىك ساياساتتى وتە قارقىندى جۇرگىزدى. بۇل ساياساتتىڭ اسەرى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىن مەكەندەگەن قازاق رۋلارىنا دا تيگەنى بەلگىلى. جاپپاي حريستياندىق ءدىندى قابىلداماسا دا حالىقتىڭ اراسىندا شوقىنعاندار بولدى، ال باسىم بولىگى وسى ساياساتتىڭ سەبەبىنەن رەسەيدى جەك كورۋگە ءماجبۇر بولدى.

ءXىX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا يسلام دىنىنە قاتىستى ەڭبەكتەر جازعان زەرتتەۋشىلەردىڭ ىشىنەن گ.ن.پوتانيننىڭ ەڭبەكتەرىن ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ول قازاق اراسىنداعى يسلام تۋرالى ارنايى ەڭبەك جازباعانىمەن يسلامنىڭ وڭ جانە تەرىس اسەرلەرىنىڭ سولتۇستىك ايماقتىڭ قازاقتارىنا قالاي اسەر ەتكەنى تۋرالى بايىپتى پىكىرلەرىن بىلدىرەدى.

مۇسىلمان ءدىنىنىڭ قازاق حالقىنا ىقپالى تۋرالى گ.ن.پوتانين 1895- جىلى كوكشەتاۋعا كەلگەن ساپارىنىڭ كۇندەلىگىندە جاقسى جازعان. جاس كەزىندە شوقان ۋاليحانوۆپەن دوس بولعان، قازاق اۋىز ادەبيەتىنە عىلىمي تۇرعىدان باعا بەرۋگە اسىققان، فولكلوريست جانە ەتنوگراف گ.ن.پوتانين وسى جىلى كوكشەتاۋ قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن جيناقتاۋ ءۇشىن ارنايى ساپارمەن سىرىمبەتكە كەلىپ، ەكى اي بويى شوقاننىڭ تۋىستارىنىڭ اراسىندا بولىپ قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىمەن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن جيناعانى بەلگىلى. سونىمەن قاتار عالىم - زەرتتەۋشى قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە مۇسىلماندىقتىڭ ۇيرەنشىكتى بولىپ كەتكەنىن دە جازادى.

«مۋسۋلمانسكو-كلەريكالنوە ناپراۆلەنيە س كاجدىم گودوم ۋسيليۆاەتسيا ۆ ستەپي. وتدەلنىە كيرگيزسكيە سەمەيستۆا يلي ليتسا، ۆناچالە پودچينيايۋتسيا رۋسسكومۋ ۆليانيۋ، ناكونەتس پوددايۋتسيا ي پوگلاششايۋتسيا وبششيم تەچەنيەم. نەسكولكو دەسياتكوۆ لەت نازاد پولوجەنيە دەل، موجەت بىت، بىلو بلاگوپرياتنوە دليا پرونيكنوۆەنيا ەۆروپەيسكيح يدەي ۆ كيرگيزسكۋيۋ سرەدۋ. مۋلل يز كيرگيزوۆ بىلو مالو، بولشەي چاستيۋ ەتو بىلي كازانسكيە تاتارى، سۆوي كيرگيزسكيە مۋللى ەسلي ي بىلي، تو ەتو ۋچەنيكي كازانسكيح مۋلل. تەپەر ەتو يزمەنيلوس: س زاۆوەۆانيەم تۋركەستانا مولودىە ليۋدي يز كيرگيزوۆ ستالي ۋەزجات ۆ سۆياتۋيۋ بۋحارۋ، وني يزۋچايۋت تام پەرسيدسكي ي ارابسكي يازىك ي مۋسۋلمانسكي زاكون، ۆوزۆراتيۆشيس نا رودينۋ، ستانوۆياتسيا مۋللامي» [13].

گ.ن.پوتانين قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنداعى قازاقتاردىڭ ومىرىنە اراب-پارسى مادەنيەتىنىڭ اسەرى بار ەكەنىن، بۇحارا مەدرەسەلەرىندە وقىپ كەلگەن جاستاردىڭ كوپشىلىگى ەۆروپالىق بىلىمنەن حابارسىزدىعىن، ادامعا قاجەتتى ءبىلىمنىڭ جۇتاڭدىعىن تىلگە تيەك ەتەدى. عالىم قازاق حالقىنىڭ بولاشاقتاعى تاعدىرى ەۆروپالىق بىلىمگە جول اشىلسا عانا ناتيجەلى بولماق دەگەن شوقان ويلارىن قوستايدى.

قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنداعى يسلام ءدىنى تۋرالى پايىمداۋلار ا.ە.الەكتوروۆتىڭ «يز يستوري رازۆيتيا وبرازوۆانيا سرەدي كيرگيزوۆ اكمولينسكوي ي سەميپالاتينسكوي وبلاستەي» اتالاتىن ماقالاسىندا كەزدەسەدى. قازاق جەرىندە رەسەيلىك ءبىلىم جۇيەسىن ورنىقتىرۋعا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن ا.ە. الەكتوروۆ وعان نەگىزگى كەدەرگىنى مۇسىلمان دىنىنەن كورەدى. اۆتور بۇل ماقالاسىن «ۆوپروس و رازۆيتي سرەدي كيرگيزوۆ رۋسسكوگو وبرازوۆانيا تەسنو سۆيازان س رەليگيەي ەتوگو پولۋكوچەۆوگو نارودا - مۋسۋلمانستۆوم، وتريتسانيەم ۆسەگو نە مۋسۋلمانسكوگو » دەپ باستايدى.

ا.ە.الەكتوروۆ سولتۇستىك ايماقتاردا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ورنىعۋىنا ورىنبور، ور، ترويتسك، پەتروپاۆل، سەميپالات قالالارىندا ورنىققان قازان تاتارلارى كىنالى دەپ ەسەپتەيدى - «بلاگوداريا يم، كيرگيزى، ەتوت ۆەسما سپوسوبنىي ي ۆوسپريمچيۆىي نارود، ۆسە بولەە ي بولەە ومۋسۋلمانيۆاەتسيا ي وتاتاريۆاەتسيا» [14].

ا.ە.الەكتوروۆتىڭ جازبالارىندا اقمولا مەن سەمەي وبلىستارى قازاقتارىنىڭ اراسىندا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ىقپالىن سالىستىراتىن دا پىكىرلەر بار. اۆتوردىڭ پىكىرىنشە اقمولا وبلىسىنىڭ قازاقتارى مۇسىلمان ءدىنى عۇرىپتارىن كوبىرەك تۇتىنادى: «پريچەم كيرگيزى اكمولينسكوي وبلاستي بولەە پروپيتانى «يستينامي» كورانا، نەجەلي سەميپالاتينسكيە، ەششە سوحرانيۆشيە ۆ نەكوتوروي ستەپەني سۆويۋ پەرۆوبىتنۋيۋ پروستاتۋ»[15].

بەلگىلى شىعىستانۋشى ۆ.ۆ. بارتولد «يز ۆسەح نارودوۆ تۋرەتسكوگو پرويسحوجدەنيا وسوبەننوە ۆنيمانيە يسسلەدوۆاتەلەي وبراششالي نا سەبيا، پو سۆوەي منوگوچيسلەننوستي ي پو وبشيرنوستي زانيماەموي تەرريتوري، كيرگيز-كايساكي، وب ەتوم نارودە نا رۋسسكوم يازىكە سۋششەستۆۋەت وبشيرنايا ليتەراتۋرا، راسسەياننايا پو رازليچنىم پەريوديچەسكيم يزدانيام» »[16] دەگەن بولاتىن.

رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى يسلام ءدىنىنىڭ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنداعى جاعدايىن زەرتتەۋ وسىنداي دەڭگەيدە. كەڭەستىك كەزەڭدە دە ءبىرشاما زەرتتەۋلەر بولسا، ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەلى دەرەكتەر سانى كوبەيە تۇسۋدە .

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. لەۆشين ا.ي. وپيسانيە كيرگيز كازاچيح يلي كيرگيز-كايساتسكيح ورد ي ستەپەي.-الماتى،1996.-313ب

2. ميحايلوۆ م. كيرگيزى. //ليتەراتۋرنايا بيبليوتەكا. 1867. يۋن.// ت.6.كن.1-2 -سپب.، 1867. -283ب.

3. رادلوۆ ۆ.ۆ. يز سيبيري. سترانيتسى دنەۆنيكا. -م.،1989.-302ب.

4.فازلاللاح يبن رۋزبيحان. ميحمان نامە-ي بۋحارا» / زاپيسكي بۋحارسكوگو گوستيا/. پەرەۆود، پرەديسلوۆيە ي پريم.ر.پ.دجاليلوۆوي. پود.رەد. ا.ك.ارەندسا. -م.،1976. -106ب.

5. اندرەەۆ ي.گ. وپيسانيە سرەدنەي وردى كيرگيز-كايساكوۆ». -الماتى، 1998 . -55ب.

6. برونەۆسكي گ. زامەتكي و كيرگيز-كايساتسكوي سرەدنەي وردى //وتەچەستۆەننىە زاپيسكي.// №123 -سپب.، 1830. -95ب.

7. كراسوۆسكي م. وبلاست سيبيرسكيح كيرگيز. چ.ز.-سپب.، 1868. -59ب.

8. گەينس ا.ك. كيرگيز-كايساكي (ۆ زاۋرالسكوي ستەپي)// سوبرانيە ليتەراتۋرنىح ترۋدوۆ.ت.1.-78ب.

9. گەينس ا.ك. اتالعان ەڭبەكتە. -78-79بب.

10. ۆاليحانوۆ چ. چ.سوبرانيە سوچينەني ۆ پياتي توماح. ت.4.-الما-اتا، 1985. -71ب.

11. ۆاليحانوۆ چ. چ. اتالعان ەڭبەكتە. -80ب.

12. ۆاليحانوۆ چ. چ. اتالعان ەڭبەكتە. -73ب.

13. پوتانين گ.ن. ۆ يۋرتە پوسلەدنەگو كيرگيزسكوگو تسارەۆيچا. يز پوەزدكي ۆ كوكچەتاۆسكي ۋەزد/ // يزبراننىە سوچينەنيا ۆ ترەح توماح. ت3. ترۋدى پو يستوري، ەتنوگرافي ي فولكلورۋ. -پاۆلودار، 2005. -110ب.

14. الەكتوروۆ ا.ە. يز يستوري رازۆيتيا وبرازوۆانيا سرەدي كيرگيزوۆ اكمولينسكوي ي سەميپالاتينسكوي وبلاستەي» //رەليگيوزنىە وبىچاي ي وبريادى كازاحسكوگو نارودا//. -استانا، 2007. -66ب.

15. الەكتوروۆ ا.ە. يز يستوري رازۆيتيا وبرازوۆانيا سرەدي كيرگيزوۆ اكمولينسكوي ي سەميپالاتينسكوي وبلاستەي» //رەليگيوزنىە وبىچاي ي وبريادى كازاحسكوگو نارودا//. -استانا، 2007. -67ب.

16. بارتولد ۆ.ۆ. يستوريا يزۋچەنيا ۆوستوكا ۆ ەۆروپە ي روسسي. -م.، 1925. -250ب.

سەيتكازينا قۇرالاي وتاۋبايقىزى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى

«اقيقات» جۋرنالى