ءبىز - ۇزىنا بويى تاريحىمىزدا ۇلى دالادا نەبىر قيىندىقتاردى باسىمىزدان كەشىرگەن، سۇراپىل سوعىستاردى، جويقىن جورتۋىلداردى وتكەرگەن; سان رەت قيراپ، سان رەت بوي تۇزەگەن; “تاريحتىڭ تاعدىرلى كوشى” دەيتىن ۇزاق جولدا جاقسىنى دا، جاماندى دا كورگەن; سالتاناتتى دا ءومىر سۇرگەن، حاندارى التىن سارايلاردا دا تۇرعان، التىن تاقتا دا وتىرعان، ىرگەلەس ەلدەرمەن بەيبىت ءومىر سۇرە دە بىلگەن ەلمىز.

تاۋقىمەتتى سونشاما كوپ كەشكەن، تاعدىرى ايانىشتى – ەزىلىپ-ەگىلگەن، جابىعىپ جاپا شەككەن، تارىعىپ-زارىققان حالىق جەر بەتىندە ەكەۋ بولسا، سونىڭ بىرەۋى – قازاق. سونداي سۇمدىقتاردىڭ كەسىرىنەن قازاق كەزىندە اتامەكەنىن تاستاپ، توز-توز بولىپ جان ساۋعالاۋعا دا ءماجبۇر بولدى.

ورىسقا بودان بولعان ءۇش عاسىردىڭ ىشىندە تاريحىمىز، ار-وجدانىمىز تابانعا تاپتالدى. القاكول-سۇلاماعا ۇشىرادىق. كەڭپەيىل، اڭقاۋ قازاقتىڭ مال-جانى تاركىلەنىپ، اشارشىلىققا دۋشار بولدى. زۇلماتتىڭ قۇرىعىنا ءتۇستى. وزگەنىڭ تاريحىن وزىمىزگە تەلىپ وقىدىق. حاندارىمىز بەن بيلەرىمىز، بەكتەرىمىز بەن باتىرلارىمىز اجۋاعا، كۇلكىگە، مازاققا اينالدى. تاريحىمىز ساياساتتىڭ قۇرالىنا اينالدى. سانا، ءداستۇر كۇيرەدى. حالىق جادىنان ايرىلدى. شىبىن جانى شىرقىرادى. ۇلت رەتىندە جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتە جازدادىق. قازاقتىڭ: “قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى”، دەپ زارلاعانى، قازتۋعان جىراۋدىڭ: “قايران دا مەنىڭ ەدىلىم” دەپ قابىرعاسى سوگىلگەنى; ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسا الماي، قالا سالا الماي، كوشىپ-قونعان جۇرتىن ورنىقتىرىپ ەل ەتە الماي ابىلايدىڭ پۇشايمان بولعانى; بۇقار جىراۋدىڭ جەر تىرەپ كۇڭىرەنگەنى; “ەدىلدى كەلىپ العانى – ەتەككە قولدى سالعانى، جايىقتى كەلىپ العانى – جاعاعا قولدى سالعانى”، ء“ادىرا قالعىر ءۇش قيان” دەپ مۇرات اقىننىڭ كۇيزەلگەنى; “باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن”، دەپ ابايدىڭ قابىرعاسى قايىساتىنى وسى تۇس ەدى.

دالامىزدى دا، ءوزىمىزدى دە كورمەگەن باتىستىڭ عالىمدارى قازاقتى جەر بەتىندەگى جابايى حالىقتىڭ قاتارىنا قوستى. ولار وركەنيەتتىڭ شىعىستان باستالعاندىعىن، ەۋروپا قالىڭ ۇيقىدا جاتقاندا بۇل وڭىردە سالتاناتتى تىرشىلىك بولعاندىعىن، كەرەك بولسا، ەر قاناتى جىلقىنى دا قولعا ۇيرەتىپ، ەر-توقىم سالىپ، جۇگەندەپ، ءومىر ءسۇرۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرعاندىعىن بىلە تۇرا، مويىنداعىلارى كەلمەدى. وركەنيەتتىڭ جالعاسىن، تۇتاس ءبىر ءداۋىرىن جاساعان اتا-تەگىمىز – عۇنداردى دا، ونىڭ كوسەمى ەدىل (اتتيلا) پاتشانى دا; كوك ءتاڭىرى مەن قارا جەردىڭ ورتاسىنداعى بۇكىل ادام بالاسىن بيلەگەن، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن اۋزىنا قاراتقان، ءسويتىپ ازدى-كوپ، كەدەيدى باي قىلعان، تاتۋ ەلگە جاقسىلىق قىلعان، اسىل مۇرالار قالدىرعان قاعانات قاھارماندارىن دا جابايىعا سانادى.

ويىڭا تۇسسە زىعىردانىڭدى قايناتاتىن، پۇشايمان قىلىپ سەرگەلدەڭگە سالاتىن، دوسىڭ تۇگىلى جاۋىڭا دا تىلەمەيتىن وسىنداي قورلىقتى، سۇمدىقتى باسىمىزدان كەشكەن، تاريحقا ەسەسى كەتكەن ەلمىز.

ء“داۋىر الماسىپ جاتقاندا ءومىر سۇرمە”، – دەيدى ەكەن قىتايلار. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ءومىرى ءداۋىر مەن ءداۋىر، عاسىر مەن عاسىر الماسىپ، زامان وزگەرىپ جاتقان تۇسقا تۋرا كەلدى. ءبىز وسى كۇنگە ارىپ-اشىپ، جاداپ-جۇدەپ، شارشاپ-شالدىعىپ، تالىقسىپ، سەڭدەي سوعىلىسىپ، تەنتەك قويداي تەڭسەلىپ، اقىلىمىزدان، جادىمىزدان، سانامىزدان ايىرىلا جازداپ جەتتىك.

قۇدايعا شۇكىر، اللا كوزىمىزدىڭ جاسىن كورىپ، تىلەگىمىزدى بەرىپ، باسىمىزدان باق تايعان، قان جىلاعان زار زامانىمىز ارتتا قالىپ، جاڭا ءداۋىردىڭ، جاڭا زاماننىڭ ەسىگىن اشتىق.

ءسويتىپ، كوز الدىمىزدا دەمدە جەر دە، ەل دە، ادام دا، زامان دا وزگەردى. كۇل-تالقانى شىعىپ، بىت-شىت بولىپ قيراعان ءوندىرىس وشاقتارى قايتا ءتىرىلدى، جاڭا ارناعا ءتۇستى. ەل ەسىن جيدى، ەتەگىن جاپتى، ەڭسەسىن كوتەردى. حالىقتىڭ كوڭىلى ورنىعىپ، جاڭا زاماننىڭ كاسىپ-تىرشىلىگىنە كوشتى. ىزى-قيقى، ادام بالاسى ءتۇسىنىپ بولمايتىن نەشە ءتۇرلى مەحنات-قيىندىقتار ۇمىت بولدى. جىلقى مىنەزدى حالىق ەمەسپىز بە، ەندى بۇگىن سول قۇبىجىقتاردى باسىمىزدان كەشپەگەندەي، كوزىمىزبەن كورمەگەندەي بولىپ وتىرمىز. دەمدە-اق ءبارىن دە ۇمىتتىق. ۇلى دالادا شىم-شىتىرىق، قىم-قيعاش، استاسقان الۋان زاماننىڭ ەل باسىنان وتكەنى دە، تالاي داۋرەن سۇرگەنى دە راس، بىراق حح عاسىردىڭ اياعىندا كوزىمىز كورگەن، ءوزىمىز ارالاسقان بۇگىنگىدەي عاجايىپ شىندىقتى قازاق حالقى بۇرىن-سوڭدى باسىنان كەشكەن ەمەس.

سەنەسىز بە، سەنبەيسىز بە؟ نەبارى ون سەگىز-اق جىلدىڭ ىشىندە وسى بايتاق دالادا بۇرىن-سوڭدى بولماعان بۇتىندەي جاڭا مەملەكەت – تاۋەلسىز قازاقستان ەلى كوش تۇزەدى. وسى ۇلى كوشتى ن.ءا.نازارباەۆ باستادى. ارعى-بەرگى زاماندا وسىنداي ۇلان-عايىر مەملەكەت ورناتىپ، حالقىنىڭ كوڭىلىندەگىسىن تاۋىپ، كوكەيىندەگىسىن ىستەگەن نازارباەۆتاي كىسىنى ۇلى دالانىڭ تاريحى بىلگەن ەمەس.

ن.نازارباەۆ ەل تىزگىنىن الماعايىپ، اۋمالى-توكپەلى، ەڭ قيىن كەزەڭدە قولىنا الدى. تاريحتىڭ دا، تاعدىردىڭ دا سىنىنان ابىرويمەن ءوتىپ، حالقىن دا قىل كوپىردەن، جانىپ تۇرعان ورتتەن امان الىپ شىقتى. ازاماتتىڭ تەڭدەسى جوق وسى قاھارماندىعىن، دانالىعىن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ كەلەشەككە اڭىز ەتىپ جەتكىزەتىندىگىندە ەش كۇمان جوق. تاريحقا ەسەسى كەتكەن حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى تاعدىرى تۋرالى ويلاۋ – پرەزيدەنتىمىز تۋرالى ويلاۋمەن ساباقتاس. باعى تايعان قازاقتىڭ ەسەسىن قايتارىپ، قابىرعالى ەل ەتىپ، وسىنشاما قۇدىرەتتى جاساپ بەرىپ وتىرعان ەلباسىنىڭ كەمەڭگەرلىگى تۋرالى قالاي ايتساق تا جاراسادى.

ن.نازارباەۆ – ءتۇپ اتاسىنان، ارعى تەگىنەن باتىرلىق ۇزىلمەگەن، قازاق تاريحىندا قولباسشىلىعىمەن، بيلىگىمەن، شەشەندىگىمەن وشپەستەي ءىز قالدىرعان قايراتكەرلەردىڭ ۇرپاعى. بابالارى – ەڭسەگەي بويلى ەسىمحاننىڭ تۋىن ۇستاعان قولباسشى قاراساي باتىر، قاراسايۇلى كوشەك باتىر، نازارباي بي. اكەسى ءابىش پەن اناسى ءالجاننىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى، اۋليەگە تۇنەپ ءجۇرىپ، قۇدايدان تىلەپ العان بالاسى.

ءالجان انا پەرزەنت كورمەي، قۇرساق كوتەرمەي، اياعى جەتكەن جەردەگى اۋليەلەردى ارالاپ، اقىرى رايىمبەك باتىردىڭ باسىنا كەپ تۇنەگەن ءتۇنى ءتۇس كورەدى... تۇسىندە ەن دالادا ءجۇرىپ كەلەدى ەكەن. ءجۇرىپ كەلەدى، ءجۇرىپ كەلەدى، اقىرى كوز ۇشىندا ساعىمدانىپ كورىنگەن ءبىر تەڭىزگە كەلىپ جەتەدى. تەڭىزدىڭ تۇبىنە تۇسەدى، جۇرە بەرەدى. جۇرە بەرەدى، ءبىر كەزدە تەڭىزدىڭ تۇبىندە كولدەنەڭ جارقىراپ جاتقان ۇزىن مىلتىقتى كورەدى. مىلتىقتى كوتەرىپ الىپ، يىعىنا سالىپ، سول كۇيى تەڭىزدى كەشىپ وتىرىپ، ارعى بەتىنە شىعادى...

وسى كورگەن ءتۇسىن ءالجان انا اۋىلداعى ابىسىن-اجىندارىنا ايتىپ بەرەدى. ولار ءالجان انانىڭ ءتۇسىن جاقسىلىققا جوريدى: “قۇرساقتى بولادى ەكەنسىڭ، شەكەسى تورسىقتاي ۇل تابادى ەكەنسىڭ، ءومىرى كۇرەسپەن وتەدى ەكەن”، – دەيدى. اللا انامىزدىڭ تىلەگىن بەرىپ، توعىز اي، توعىز كۇن كوتەرىپ، دۇنيەگە بولاشاق پرەزيدەنتتى اكەلەدى.

ايتسا ايتقانداي، ەس جيىپ، ەتەك جاپقاننان بەرى نۇرسۇلتاننىڭ ءومىرى ەل ءۇشىن، بولاشاق ءۇشىن كۇرەسپەن ءوتىپ كەلەدى.

بولاشاق پرەزيدەنتتى العاش رەت 1957 جىلى كوردىم. قاسكەلەڭدەگى اباي اتىنداعى قازاق ورتا مەكتەبىندە پەدپراكتيكادان وتكەنىمدە نۇرسۇلتان ونىنشى كلاستىڭ وقۋشىسى ەدى. ءجۇزى جايناپ، ەكى كوزى وتتاي جانىپ، جارق-جۇرق ەتىپ، اي ماڭدايى جارقىراپ، بايگە اتىنداي تىپىرشىپ وتىراتىن. ىشىنە سىيماي جۇرگەن ءبىر قۇدىرەت بارداي كورىنەتىن. قاجىرلى، ەڭسەلى بولاتىن. تۇرعىلاستارىنىڭ اراسىنان يىعى وزىق تۇراتىن. نامىسشىل بولاتىن. مومىنعا بولىسىپ، جۇرتقا كومەكتەسىپ جۇرەتىن.

بولات كەزدىك قىن تۇبىندە جاتپايدى دەگەندەي، نۇرسۇلتان جاستايىنان قىناپتان سۋىرىلعان قىلىشقا ۇقسادى، اۋەل باستان-اق مۇزجارعىش كەمەدەي قاي ورتاعا بارسا دا سىيىپ، ءسىڭىپ جۇرە بەردى.

ورتا مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىردى. بالا جاستان ەلگەزەك بولىپ ءوستى. ەرتە تۇردى، كەش جاتتى. وتباسىنىڭ اۋىرتپالىعىن اكە-شەشەسىمەن بىرگە كوتەرىستى. جاتپاي-تۇرماي اتا-اناسىنا قولعابىس تيگىزدى.

اسىلى، ىقىلىم زاماننان بەرى قوعامدىق ومىردە قالىپتاسقان بەلگىلى ءبىر قۇبىلىس – كەسەك، ءبىرتۋار تۇلعالاردىڭ جاراتىلىسى ەرەكشە بولىپ، كوپشىلىك ورتادا قۇداي بەرگەن قادىر-قاسيەتىمەن بالا كەزدەن تانىلاتىندىعى. ءسويتىپ، جاسىنان كوزگە ىلىگىپ، قاي ىستە دە ماقساتكەرلىك مىنەز-بولمىسىمەن دارالانىپ، شوقتىعى بيىك تۇراتىندىعى.

ءوزى قاتارلى بالالار اۋىلىن قيماي جۇرگەندە قاسكەلەڭگە ءتيىپ تۇرعان اسەم الماتىعا ەمەس، ول كەزدە جەر تۇبىندەي كورىنەتىن ارقاداعى قاراعاندىعا، ونىڭ دا وزىنە ەمەس، جانىنداعى ول كەزدە اتىن بىرەۋ ەستىپ، بىرەۋ ەستىمەگەن تەمىرتاۋ قالاسىنا، وندا دا وقۋعا ەمەس، جۇمىسقا تارتىپ كەتكەنىن، كەيىننەن وزگە دە قازاقستاندىق جاستارمەن دنەپرودزەرجينسكىگە اتتانعانىن، كەلگەننەن كەيىن قازاقستان ماگنيتكاسىنىڭ ماڭدايالدى مەتاللۋرگى اتانعانىن دا، سوندا ءجۇرىپ كوزگە ءتۇسىپ، اۋەلى كومبيناتتىڭ، ودان قالانىڭ، ودان وبلىستىڭ باسشىلىعىندا بولعانىن دا، قىلشىلداعان قىرىقتاعى جاسىنا جاڭا جەتكەندە رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى لاۋازىمدى قىزمەتكە – ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىلىعىنا شاقىرىلعانىن دا، مۇنان سوڭ كوپ ۇزاماي سول كەزدە كەڭەس وداعىنداعى ەڭ جاس سوۆمين توراعاسى بولىپ بەكىتىلگەنىن دە بۇگىندە حالىق جاقسى بىلەدى.

بەسىكتەگى بالانىڭ بەك بولارىن كىم بىلەدى،

قارىنداعى بالانىڭ حان بولارىن كىم  بىلەدى،

– دەگەندەي، ول كەزدە نۇرسۇلتاننىڭ پرەزيدەنت بولارىن كىم بولجادى دەيسىز. بىراق تابيعاتىنان جالىنداپ تۇرعان جاستىڭ ءتۇبى ءبىر جەردى جارىپ شىعاتىنىن جۇرت سەزەتىن ەدى.

نۇرسۇلتان ۋاقىت تىنىسىن ەرتە سەزدى. قازاق جاستارى اتىن ەستىسە دە زاتىن بىلمەيتىن بۇكىلوداقتىق ەكپىندى قۇرىلىسقا جازىلدى. ءوز جولىن، داڭعىلىن تاپتى. ورتاسىنان وزا شاۋىپ، كوشباسشىلىققا ۇمتىلدى. كوكىرەك كوزى ەرتە اشىلدى. ساندالمامەن كۇن كەشكەن، قىزىل توڭكەرىس، قىزىل زۇلمات، كىشى تاركىلەۋ، ۇلى تاركىلەۋ، اشارشىلىق توزاعىنان وتكەن قازاعىنا كۇزەتشى بولايىن دەدى، ەل قاتارىنا قوسۋدىڭ قامىن جەدى.

 

تەمىر قورىتتى. دومنانىڭ پەشىنە قايناپ-ءپىستى، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جاستايىنان جارقىراپ كوزگە ءتۇستى. دەگەنىنە جەتتى. ارۋاق قولداپ، باق دارىپ، تاققا ءمىندى. ءسويتىپ، زاتى قازاقتىڭ رۋحىن اسپانعا كوتەردى، ەل-جۇرتىن دا ورگە جەتەلەدى.

 

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نەگە جەتسە دە – مونشاقتاعان تەرىن سۇق ساۋساعىمەن سىپىرىپ، وت شاشقان دومنا پەشىنىڭ قىزۋىنا قاقتالىپ ءجۇرىپ جەتتى. جوعارىعا، بيلىك يەرارحياسىنا سۇيرەگەن، قولتىعىنان دەمەگەن جاناشىرى بولعان جوق. ءوزىنىڭ جۇرەك وتىنا سەندى. بەينەتتەن بويىن تارتپادى. ءومىردىڭ ىستىق-سۋىعىنا الماس قىلىشتاي سۋارىلىپ ءوستى.

 

ن.نازارباەۆ جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ، ەل ءۇمىتىن ارقالاعان كەزدە، قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى دەيتۇعىن ەلدە تۇراتىن ازاماتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بەيشاراسى، ەڭ سورلىسى قازاقتار بولاتىن. “قازاقپىن” دەپ تە، “مەنىڭ انا ءتىلىم – قازاق ءتىلى” دەپ تە ايتا المايتىنبىز، ايتقىزبايتىن. مىڭ قازاق وتىرىپ، ارامىزدا جالعىز ورىس بولسا ءبارىمىز ورىسشا سويلەيتىنبىز. ءتىل دە، ءدىن دە، تاريح تا، مادەنيەت تە، سالت-ءداستۇر دە، ادەت-عۇرىپ تا، اتا جولى دا – ءبارى دە مانسۇق بولدى. ماسكەۋدەن كەلگەندەردىڭ ىعىنا جىعىلدىق. ءسوزىن سويلەپ، جاعىنۋعا تىرىستىق. قاتىگەزدىك، ءبىرىن-ءبىرى سىيلاماستىق، جانكەشتىلىك، سامارقاۋلىق، جالقاۋلىق، نەمقۇرايدىلىق ەتەك الدى. ەلدىڭ ەڭسەسى ءتۇستى. وتىرىك كۇلدى، جالعان سويلەدى.

 

ەندى، قۇدايعا شۇكىر، سان ۇرپاق اڭساعان، مىڭداعان جىلدار بويى ارمانداعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك – ەل بولدىق. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى مەملەكەت وزىنەن ءوزى ورناي سالعانداي، وزىنەن ءوزى دامي بەرەتىندەي داۋرىعىسىپ، قالپاعىمىزدى اسپانعا لاقتىرىپ، قۋانىستىق. ەسى شىققان ەل نە ىستەرىن بىلمەي شەرۋگە دە شىقتى. قايسىبىرى سول شەرۋگە نە ءۇشىن شىققاندارىن دا بىلمەدى.

 

شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ءبىز بۇرىن-سوڭدى قازاق باسىنان كەشپەگەن باقىتتى كەشىپ، سولار سەزىپ-بىلمەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى موينىمىزعا العان ەدىك. بۇرىن ەشقانداي تاجىريبەسى بولماعان ەلدە، دامۋ جولىنىڭ ونەگەسى بولماعان جەردە تاۋەلسىز مەملەكەت ورناتۋدى قولعا العان ەدىك. بۇل ادامزات تىرشىلىگىندەگى، ادام ساناسىنداعى، ونىڭ تاجىريبەسىندەگى قيىننىڭ ەڭ قيىنى ەدى. وسى جاۋاپكەرشىلىكتى قالىڭ ەلدىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىعىپ، مويىنىنا العان، ءوز تاعدىرىن ەلىنىڭ تاعدىرىمەن جالعاعان، ءسويتىپ سولاردىڭ ىلعي ۇزىلە بەرگەن ءۇمىتىن جالعاعان ازاماتىمىز – حالقىنىڭ ەرجۇرەك پەرزەنتى ن.نازارباەۆ بولاتىن.

 

تاۋەلدىلىكتەن ارىلىپ، تاۋەلسىزدىكپەن قاۋىشقان تۇستا، ىزى-قيقى كەزەڭدە مەن ن.نازارباەۆتىڭ ەلدى اپاتقا ۇشىراتىپ الماي، امان الىپ شىعۋدىڭ ايلا-ارەكەتتەرىن ىزدەپ شارق ۇرعان، ەلى ءۇشىن توسەگىنەن ءتۇڭىلىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن مازاسىز كۇندەرىنىڭ، ۇيقىسىز تۇندەرىنىڭ كۋاسى بولعان، جان تەبىرەنىسىن دە، كۇيزەلىسىن دە كورگەن اداممىن. جان-جاقتان انتالاعان كەزەڭدە جانىندا بولعان، ەرلىگىن، قايسارلىعىن، تاۋەكەلشىلدىگىن كوزىممەن كورگەن، ەلى ءۇشىن اتقارعان ەرەن ەڭبەكتەرىنىڭ كۋاسى بولعان اداممىن. شامام كەلگەنشە قولعابىس تيگىزگەن نوكەرلەرىنىڭ ءبىرىمىن.

 

تاۋەلسىزدىكتىڭ قيىن دا كۇردەلى جىلدارى 5 جىل بويى كۇنى-ءتۇنى قاسىندا بولىپ، تەرەڭدىگىن، كەمەلدىگىن كوردىم. ەلىم دەگەندە ەن دۇنيەگە سىيماي تالاي تەبىرەنگەنىن، تالاي ۇيقىسىز تۇندەر مەن تىنىمسىز كۇندەردى باسىنان كەشىرگەنىن كوزىممەن كورىپ، جۇرەگىممەن سەزدىم.

 

ارپالىسقان، الاساپىران كەزەڭدە ۇيرەنىسكەن قالىپتى جۇيەنىڭ استان-كەستەڭى شىعىپ جاتقان، الدا نە بولارىن بىلمەي جۇرت ساسقالاقتاعان ۋاقىتتا ن.نازارباەۆ يمەنبەي قول باستادى، تار كەزەڭنەن جول تاپتى. الاشتىڭ اماناتىن موينىمەن كوتەردى. ازاتتىققا قولىمىزدى جەتكىزىپ، مارتەبەمىزدى اسقاقتاتتى.

 

سىن ساعاتىندا، الماعايىپ زاماندا ەكى ءومىر، ەكى دۇنيە، ەكى ءداۋىر ارپالىسقا تۇسكەن شاقتا نازارباەۆ وسىنداي قادامعا باردى. كەرەك دەسەڭىز، بايگەگە باسىن دا تىكتى. ەشتەڭەدەن، ەشكىمنەن قايمىققان جوق. قالاي باردى؟ نەگە سەندى؟ كىمگە سەندى؟ بۇل اراسى ول كەزدە تەك ونىڭ وزىنە عانا ءمالىم ەدى. ەس جيىپ، ەتەك جاپقان كەزدە ول تۋرالى ن.نازارباەۆتىڭ: “مەن حالقىمنىڭ تاۋەكەلىنە سەندىم” – دەپ جازعانى دا، “...مەن ءوز حالقىمنىڭ جولىندا باسىمدى بايگەگە تىككەن اداممىن. ماعان ارى ءۇشىن جانىن ساداعا ەتەتىن وسىنداي تەكتى حالىققا، مەنى ۇلىم دەپ، پەرزەنتىم دەپ توبەسىنە كوتەرگەن حالىققا، ارعى-بەرگىدەگى قازاق بالاسىنىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ پەشەنەسىنە بۇيىرماعان باقىتى – تولىققاندى، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ باسىندا بولۋ باقىتىن بۇيىرتقان حالىققا قىزمەت ەتۋدەن ارتىق ەشتەڭەنىڭ كەرەگى جوق، وسى جولدا مەن بويىمداعى بار قايرات-قابىلەتىمدى، ءبىلىم-بىلىگىمدى اياماي جۇمسايمىن، قانداي دا تاۋەكەلگە بارامىن...” دەپ اعىنان جارىلعانى دا جادىمىزدا. قانداي دا ءبىر شەشىم قابىلداعاندا دا، نەندەي ءبىر ءىستى باستاعاندا دا ەلباسى وسىلاي، ۇنەمى حالىققا سەنىپ، حالقىنا ارقا سۇيەپ كەلەدى. پرەزيدەنتتى قولتىعىنان دەمەگەن دە، دەمەيتىن دە، قولداعان دا، قولدايتىن دا – ءوزىنىڭ تۋعان حالقى.

 

وسىنىڭ ءبارى ايتۋعا عانا جەڭىل. ايتپەسە تار كەزەڭدە ازاماتقا ەلدىڭ تىلەگىن جۇزەگە اسىراتىن جۇرەك كەرەك ەدى. بىلەك تە كەرەك ەدى، قولدايتىن تىلەك تە كەرەك ەدى. رياسىز جۇرەك تە، تىلەك تە بولدى. اللا نە بەرسە دە وڭىنان بەردى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىز باسىمىزدان كەشپەگەن ءومىردى كەشىپ وتىرمىز، ءجۇرىپ وتپەگەن جولعا ءتۇسىپ وتىرمىز. نازارباەۆتى قازاقتىڭ پەشەنەسىنە بەرگەن، حالىق ءۇشىن تۋعان ۇلى پەرزەنتى دەيتىنىمىز سوندىقتان.

 

ەلباسىنىڭ ساياساتى التىن ارقاۋى، باستى وزەگى – ەل بىرلىگىن ساقتاۋ. مەملەكەت رامىزدەرىنەن بىردە-ءبىر كەم ۇستامايتىنى، قايتا-قايتا اۋزىنان تاستامايتىنى – ەلدىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگى. بيلىكتى قولىنا العان ساتتەن باستاپ وسىنى ساياساتىنىڭ تۋى ەتىپ ۇستاپ كەلەدى.

 

بىزگە ەڭ الدىمەن ىنتىماق، بىرلىك، ەلدىڭ تىنىشتىعى كەرەك ەدى. ىرىڭ-جىرىڭعا جول بەرمەۋ كەرەك ەدى. بۇدان باسقا جول جوق ەدى. بابالارىمىز بىزگە ميراس ەتىپ كەتكەن سول جولدان ەلباسى ەشقاشان تايعان ەمەس. نەبىر تار جول، تايعاق كەشۋدەن دە، نەشە ءتۇرلى سىننان دا، توزاقتىڭ وتىنان دا، قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن دە بىرلىك پەن ىنتىماقتىڭ ارقاسىندا امان ءوتتى.

 

وداق تاراعاننان كەيىن بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعى دەرلىك داعدارىستى باسىنان كەشىرگەنى ەسىمىزدە. قالىپتاسقان كولحوز-سوۆحوزدار ىدىرادى، زاۋىت-فابريكالار كۇيرەدى، بالاباقشالار، مەكتەپتەر، مادەنيەت وشاقتارى تالان-تاراجعا ءتۇستى، ەكونوميكا قۇلدىرادى، ەل كۇيزەلىسكە ۇشىرادى; جۇرتتى ۇرەي بيلەدى، مۇنىڭ اياعى نە بولادى دەپ پۇشايمان بولدى. قايتىپ ەل بولامىز دەپ سەرگەلدەڭگە ءتۇستى. نەشە ءتۇرلى ارانداتۋشىلار پايدا بولىپ، ءابىرجىتتى، ەل ىشىنە ىرىتكى سالدى. رەسەيدىڭ كەيبىر ساياساتكەرلەرى بۇل احۋالدى “پاراد نەزاۆيسيموستي!” (“تاۋەلسىزدىكتىڭ شەرۋلەرى”) دەپ كەلەكە قىلادى. ەلدىڭ ەسى شىقتى، ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. شەرۋلەر كوبەيدى. ءتۇرلى قوزعالىستار پايدا بولدى. ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن ميتينگىلەر قاپتادى. نەبىر “شەشەندەر” شىقتى سۋىرىلىپ. نەشە ءتۇرلى گازەتتەر شىعا باستادى. قىسقاسى، جۇرت بەتىمەن كەتتى. سولاردىڭ كوبى جاڭا عانا ءتاي-ءتاي باسىپ، قاز-قاز تۇرىپ، تىرسەگى دىرىلدەپ، قۇلاعى قالقايىپ كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىككە دەمەۋ بولۋدىڭ ورنىنا قارسى شىققانداي بولدى. تولىپ جاتقان ەسسىز ميتينگىلەر، شەرۋلەر ەلگە كەسىرىن تيگىزدى; مەملەكەتتىڭ العا قويىپ وتىرعان، بيلىكتىڭ جۇزەگە اسىرساق، قۇلاعاندى تۇزەسەك، قيسايعاندى دەمەسەك دەگەن تىرلىگىنە كەدەرگى بولدى. كوبىنىڭ اۋزىنان اق يت كىرىپ، كوك يت شىقتى. ەلدى بۇلىككە دە شاقىردى. ەلباسىن بالاعاتتاپ تا جاتتى. توبىقتان قاعىپ، ەتەكتەن الماق تۇگىلى، جاعادان دا الىپ، كەڭىردەككە دە قول سالىپ جاتتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ “دەموكراتيا قايدا؟!” دەپ ايقاي سالدى.

 

ەشكىمگە وق اتىلعان جوق. ەلباسى وسىنىڭ بارىنە شىدادى. “مۇراتىمىزعا جەتۋ ءۇشىن ءبىز وسىنداي قيىن جولداردان دا ءوتۋىمىز كەرەك، ءتوزىمدى بولۋىمىز كەرەك”، – دەپ ءجۇردى. ء“تىلى بايلانعان، قول-اياعى كىسەندەلگەن ەل ەدىك. ەندى اياق-قولى، ءتىلى بوساعان سوڭ، جۇرت ەركىن سويلەۋدى دە ۇيرەنسىن”، – دەدى. كەڭشىلىك جاسادى. سونىڭ ارقاسىندا كورشى ەلدەر ءبۇلىنىپ جاتقاندا، بىزدە تىشقان مۇرنى قاناعان جوق. وسىلاي دەموكراتيا جولىنا تۇستىك. جۇرت ەركىمەن ءجۇردى، ەركىمەن سويلەدى، دەگەنىن ىستەدى. بىراق دەموكراتيا اۋزىنا كەلگەندى وتتاۋ، ويىنا كەلگەندى ىستەۋ ەمەس ەكەندىگىن، دەموكراتيا دەگەنىمىز ينتەللەكتۋالدى اقىلدىڭ بيلىگى ەكەندىگىن جۇرتتىڭ ءبارى تۇسىنە بەرمەدى. بازبىرەۋلەردىڭ تۇسىنگىسى دە كەلمەدى. سول ءبىر الماعايىپ كەزەڭدە ەلباسى حالىقتىڭ ورتاسىنان شىققان ناعىز ينتەللەكتۋال ەكەندىگىن، ساياساتتا سالقىنقاندىلىق، توزىمدىلىك كەرەك ەكەندىگىن شەبەر دالەلدەدى. كەمەڭگەرلىككە ءتان مىنەز تانىتتى.

 

ريزا بولعان، ابدەن سەنگەن ەل ازاماتىنىڭ سوڭىنان ەردى. ەرى دە ەلىن اداستىرعان جوق. ءسويتىپ، كوكىرەگىمىز قارس ايرىلعانداي ءوزىمىزدىڭ ماسكەۋىمىز، ءوزىمىزدىڭ وداعىمىز دەپ جۇرگەن ەلدە ءتىرى پەندە بىلمەيتىن قازاق دەگەن حالىقتى، قازاقستان دەگەن مەملەكەتتى بۇگىندە بۇكىل الەم تانىدى.

 

“مەن سەندەردىڭ توبەلەرىڭنەن التىن جاۋدىرام دەپ ۋادە بەرمەيمىن، بۇدان دا قيىن كەزەڭدى باستان كەشەرمىز” دەگەنىنىڭ وزىندە دە، قاي سايلاۋدا دا، قايبىر تاڭداۋدا دا ەل تاعى دا سول نازارباەۆقا سەندى، نازارباەۆتىڭ سوڭىنان ەردى، ونى تاڭدادى. تالاي قاۋىپتەن، ءومىردىڭ تالاي سىنىنان ەلىن امان الىپ شىعىپ، ۇنەمى ىلگەرىلەۋمەن، جۇلدىزىن جوعارىلاتۋمەن بولدى. حالىق – سىنشى، نازارباەۆتىڭ ەلدى ايتەۋىر ءبىر داڭعىل جولعا تۇسىرەتىنىنە سەندى.

 

سەنىم ۇدەسىنەن شىققان ەلباسى ەل تىزگىنىن ۇستاعان 1991 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنان بەرگى جەردە ەكونوميكاعا توتەننەن، سىرتتان كيلىككەن بۇكىلدۇنيەجۇزىلىك داعدارىستىڭ دا الدىن الۋ، بەتىن قايتارۋ امالدارىن ىزدەستىرىپ، توسقاۋىل قويا ءبىلدى. توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىنداعى داعدارىستان امان الىپ قالدى. نازارباەۆتىڭ داعدارىستان شىعارۋ ادىستەرىنە، مەملەكەت قۇرۋداعى تاجىريبەسىنە بۇگىندەرى كوپتەگەن ىرگەلى ەلدەردىڭ ەرەكشە دەن قويىپ وتىرعانى سوندىقتان.

 

ەلباسىن اسىرە ماقتاپ، اڭىزعا، ميفتىك كەيىپكەرگە اينالدىرايىن دەپ وتىرعانىم جوق، اڭىزعا بەرگىسىز شىندىقتى كوزىمىزبەن كورىپ، باسىمىزدان كەشىپ وتىرعان سوڭ ايتىپ وتىرمىن.

 

ءبىز بۇرىن تولىققاندى مەملەكەت ورناتپاعان، جەلبىرەتىپ تۋ تىكپەگەن، استانا سالماعان، وردا تۇرعىزباعان ەل ەدىك. قۇدايعا شۇكىر، ەلوردالى، اقوردالى، ەلباسىلى ەل بولدىق، وسىنىڭ ءبارىن دە كوردىك، بارىنە دە كۋا بولدىق، ماقتانىش سەزىمىنە بولەندىك. ەلوردامىز بۇگىندە حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ دا استاناسىنا اينالا باستادى.

 

استانا سالۋ بىلاي تۇرسىن، سورتاڭ، قۋ تاقىر دالامىز دا ەندى بۇگىن جايقالعان ورمانعا اينالا باستادى. بايتاق قازاقستاندى ورمانعا، جاسىل ەلگە اينالدىرامىن دەگەن ەلباسىنىڭ “جاسىل ەل” دەيتىن جوباسى “ماڭگى ەل” ورناتامىز دەگەن بايىرعى تۇركى قاعاناتى زامانىنداعى بابالارىمىزدىڭ اسىل مۇراتىن ەسكە سالادى. استانانىڭ ماڭىنا ون جىلدا 45 مىڭ گەكتار ورمان ەگىلىپتى. ول 75 مىڭ گەكتارعا جەتپەكشى. ء“بىز بولاشاق ۇرپاققا نۋ ورمانعا اينالعان قازاقستاندى تابىس ەتۋىمىز كەرەك” – دەدى ەلباسى. “جاسىل ەل” – “ماڭگى ەل” ۇعىمدارى استاسىپ، تۇبىندە ەلىمىزدىڭ باستى يدەولوگياسىنا اينالاتىن ءتۇرى بار.

 

ەلباسىن كوپ رەتتە ابىلاي حانمەن سالىستىرىپ تا جاتادى. ءسوز جوق، الاشتىڭ ايبىنى بولعان ابىلاي حالىق جادىندا، ەل تاريحىندا ماڭگىلىك قالادى. دانا قايراتكەر، كەمەل تۇلعانىڭ: ء“ۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسسام، قالا سالسام، ءسويتىپ كوشىپ-قونعان جۇرتىمدى ەل ەتسەم” دەگەن ارمانى اسقاق بولاتىن. ابىلايدىڭ دا سول ارمانىن جۇزەگە اسىرعان، اماناتقا ادال بولعان ادام – تاعى دا سول نۇرسۇلتان نازارباەۆ. “تىماق – توبەسىنەن، ەل تورەسىنەن توزادى” دەيدى حالىق. قۇدايعا شۇكىر، قازاقتىڭ تىماعى ءبۇتىن، تورەسى تورىندە.

 

ن.نازارباەۆ ەشقاشان حالقىنا جالعان ۋادە بەرگەن جوق، اقيقاتتان اينىعان ەمەس. ونى حالقى باعالادى. استانانى كوشىرگەندە دە حالقى قولدادى، قازىر دە قولداپ وتىر.

 

ەلباسىنىڭ: “مەنىڭ بابالارى باتىر، انالارى دانا حالقىم بار; تاعدىردىڭ تالاي تاۋقىمەتىن مويىماي كوتەرگەن، ءومىردىڭ نەبىر شىرعالاڭ كەزەڭدەرىندە نەبىر الاساپىرانداردى باسىنان كەشىرگەن ءتوزىمدى حالقىم بار; وزدەرىنىڭ ءحالى مۇشكىل بولا تۇرىپ، وزىنىكى تۇگىل وزگە ۇلتتىڭ جەتىمىن تەنتىرەتپەگەن، قانشاما ۇلت پەن ۇلىستارعا پانا بولا بىلگەن ءمارت حالقىم بار; جۇرەگى جومارت، اقىلى داريا، نيەتى پاك، كوڭىلى كىرشىكسىز قارداي اق اقكوڭىل حالقىم بار; تالاي جاۋدىڭ مەسەلىن قايتارىپ، ەل ىرگەسىن سوگىلتپەي، جەرىن جاۋعا بەرمەي امان الىپ قالعان باتىر حالقىم بار; كۇمبىرلەتە كۇي توگىپ، تامىلجىتا ءان سالىپ، قىرىق كۇن، قىرىق ءتۇن جىرلاناتىن داستانداردى دۇنيەگە كەلتىرگەن ونەرپاز حالقىم بار; قانشاما دانىشپان-دانالاردى، كەمەڭگەر عالىمداردى، الىپ باتىرلاردى، سۇڭعىلا شەشەندەردى، تۋرا بيلەردى دۇنيەگە كەلتىرگەن تاكاپپار دا پاڭ حالقىم بار.

 

مەنى دە وسى حالىقتىڭ دۇنيەگە كەلتىرىپ، مەنىڭ دە ۇلى دالانىڭ قاسيەتتى توپىراعىنا كىندىك قانىمنىڭ تامعانىنا ريزامىن. اينالايىن، جومارت حالقىمنان، دانا حالقىمنان، كونتەرىلى حالقىمنان!” – دەپ تەبىرەنە جازاتىنى سوندىقتان.

 

نۇرەكەڭ ەس ءبىلىپ، ەتەك جيعالى حالقىم دەپ تەبىرەنىپ، ەلىم دەپ ەمىرەنىپ، ۇلتىم دەپ قىزمەت ەتىپ كەلەدى. نە كورسە دە، ەلىمەن بىرگە كورىپ، بىرگە جاساسىپ كەلەدى.

 

قۇدايعا مىڭ شۇكىر! بۇگىندە دۇنيە ءجۇزىن مويىنداتقان ەگەمەندى ەلىمىز بار. مەملەكەتتىگىمىزدىڭ نەگىزىن قالاپ، ەلىمىزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتىپ، الەمگە تانىتىپ، كورەگەندىكپەن ورگە سۇيرەپ كەلە جاتقان كوشباسشىمىز بار.

 

“قاتتى جەرگە قاق تۇرار، ىنتىماقتى ەلدە باق تۇرار” دەگەن ءسوز بار بابالارىمىزدان قالعان. ەلىمىزدىڭ ىنتىماعىنا قازىر جەر-جاھاننىڭ ءبارى دە قىزىعىپ وتىر. جەر-جەردە توپالاڭ كەلىپ، توپان سۋ باسىپ، ءتۇرلى شيەلەنىس-قاقتىعىستار بولىپ، قايبىر ەلدەر داعدارىستان ەڭسەسىن كوتەرە الماي جاتىر. اللا سوندايدان ساقتاسىن دەپ تىلەيىك. بيلىككە تالاسىپ، باققا تالاسىپ، تاققا جارماسىپ جاتقان كەيبىر داڭققۇمار، تاققۇمارلاردىڭ نە ويلايتىنىن قايدام، حالىق ەلدىڭ تىنىشتىعىن، جەردىڭ بۇتىندىگىن، ەردىڭ ابىرويىن تىلەپ وتىر. ەلباسىنىڭ دا كۇنى-ءتۇنى ويلايتىنى وسى. ونىڭ حالقىمەن قانى دا، جانى دا ءبىر، جۇرەگى دە، تىلەگى دە ءبىر، ءار كۇنى، ءار ساعاتى تۋعان ەلىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسپەن ءوتىپ كەلەدى. تاۋەكەلگە بارىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇردى. حالقىن سان عاسىرلار ارمانداعان مۇراتىنا جەتكىزدى. وسىنىڭ ءبارى ىنتىماقتىڭ ارقاسى، ەلباسىنىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ارقاسى، سۇتتەي ۇيىعان ەل بىرلىگىنىڭ ارقاسى.

 

قازىر جەر اياعى كەڭىدى. كەشە ءبىر قىردىڭ استىندا وتىرىپ، كەلەسى قىردىڭ باسىنا بارىپ كەلگەنىن جىل بويى اڭگىمە قىلىپ ايتاتىن قازاق، بۇگىندە تاڭەرتەڭ ۇيىندە شاي ءىشىپ، پاريجدە تۇستەنىپ، كەشكە قايتا ورالىپ جاتسا بۇعان ەشكىم تاڭ قالمايتىن بولدى. بارامىن دەگەن جەرىنە بارىپ جاتىر، الامىن دەگەنىن الىپ جاتىر، ىستەيمىن دەگەنىن ىستەپ جاتىر، ويىنداعىسى بولىپ جاتىر. ەلباسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن وسى تۇرعىدان دا باعالاۋىمىز كەرەك.

 

بيلىك ۇنەمى ءبىر كىسىنىڭ باسىندا تۇرا بەرمەيدى، ماڭگى تاقتا وتىرعان پاتشانى تاريح بىلمەيدى، بىلگەن دە ەمەس. ءومىر كوشكەن كەرۋەن ءتارىزدى. ءبىر كوش كەلىپ، ءبىر كوش كەتىپ جاتادى. سوندىقتان الدىمەن مىنا جالعان دۇنيەدە ءبىر-ءبىرىمىزدى قادىرلەپ، ءبىر-ءبىرىمىزدىڭ تىلەۋىمىزدى تىلەپ جۇرگەننەن ارتىق ەشتەڭە جوق. الدا نە بولارىن كىم بىلەدى دەيسىز، تىرشىلىكتە ءسىز-ءبىز دەسكەنگە، سىيلاسقانعا، ءجۇزىمىزدىڭ جارقىن بولعانىنا ەشتەڭە جەتپەيدى.

 

ءومىر بىرقالىپتى تۇرا بەرمەيدى. ارقامىزدى الاتاۋعا سۇيەگەندەي بولىپ جۇرگەندە، حالىقتار دوستىعىنىڭ كەمەسى شايقالىپ، وتىز جىلداي ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن ۇستاعان، اسپانداعى ايىمىز، كوكتەگى جۇلدىزىمىز دەپ جۇرگەن ديمەكەڭ قۇدانىڭ قۇدىرەتىمەن ءبىر-اق ساتتە تورعايداي توپ ەتىپ جەرگە ءتۇستى ەمەس پە؟ ءومىر بويى جاقسىلىعىن كورىپ كەلە جاتقان تالاي قازاق سوندا قوناەۆتان لەزدە-اق تەرىس اينالىپ شىققان. جارىقتىق ديمەكەڭنىڭ باسىنان باق، استىنان تاق تايعاندا، كوزىن ءسۇزىپ قايداعى ءبىر ساۋ دەنەگە شىققان سىزداۋىقتاي بولىپ كولبين كەلگەندە: “بۇلتتان شىققان كۇندەي بولدىڭىز” دەپ اكەسى تىرىلگەندەي قۋانعانداردى دا كوزىمىز كورگەن.

 

قازاقتىڭ باعى كولبين كەتىپ، بيلىككە نازارباەۆ كەلگەن سوڭ اشىلدى.

 

اۋىس-ءتۇيىس بولىپ جاتقاندا دا، كەيىن دە ورتالىق نازارباەۆقا ء“حالىڭ قالاي؟” دەگەن جوق، قولۇشىن دا بەرگەن جوق. “سەن قالايسىڭ؟” دەگەن جاناشىر بولمادى. قىپ-قىزىل ءورتتىڭ ىشىندە جالعىز قالدى. جەتپەيدىنىڭ زامانى تۋدى. قاماۋعا تۇسكەن بارىسشا ارپالىستى، بارىستىق مىنەز تانىتتى. نەندەي قيىندىق بولمادى دەيسىز. سوندا دا قالىڭ ەلدى، قيامەت-قايىمنان اۋپىرىمدەپ امان الىپ شىقتى. ىشكى-سىرتقى قيىندىقتارمەن ارپالىسا ءجۇرىپ اسا ماڭىزدى جوبالاردى جۇزەگە اسىردى، ءسويتىپ قازاقستاندى الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ قاتارىنا قوستى.

 

ەڭ اۋەلى: جالپاق دۇنيەگە ات ءىزىن سالىپ، بارعان جەرىنەن بوس قايتپاي، ەلىمىزدىڭ تۋىن اسپانداتىپ، ەڭسەسىن اسقاقتاتتى. ءسوزىن وتكىزدى. نەشەمە الپاۋىتتىڭ بۇيرەگىن بۇلك ەتكىزىپ، ەلدەگى تۇرالاپ جاتقان شيكىزات پەن ءوندىرىس كوزىنە شەتتەن ينۆەستيتسيا تارتا ءبىلدى. سونىڭ ارقاسىندا جەتى قات جەر استىنداعى شيكىزات كوزىنە قول جەتكىزەر تەحنولوگياسى جوق... بەساسپاپ بىلگىر مامانى جوق... قارجى كوزى تاپشى دامۋشى ەلدەن – بۇل كۇندە كومىرسۋتەگى وندىرۋدەن دۇنيەلىك بەسىنشى ورىنعا شىقتىق، ۋران شيكىزاتىنان ەكىنشى ورىنعا كوتەرىلدىك.

 

ەلىمىزدىڭ تالانتتى دا العىر جاستارىن “بولاشاق” باعدارلاماسى بويىنشا شەتەلدە وقىتىپ الۋعا جول اشتى. ناتيجەدە قازىر مەنتاليتەتتىك تەحنولوگيانىڭ قۇلاعىندا وينايتىن ويى ورالىمدى، اقىلى زەرەك جاستار ەلدىڭ باسقارۋ جۇيەسىندە، عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىندا، ءوندىرىس وشاقتارىندا بىلەك ءتۇرىپ جۇمىس جاساۋدا. عارىشتىق زەرتتەۋ كوميتەتىندە، “جول كارتاسىندا”، 30 يننوۆاتسيالىق كەشەندى وندىرىستە – توپ-مەنەدجەرلىك – ەل ەرتەڭى ءىس بىلەتىن جاستاردىڭ قولىنا كوشۋدە.

 

ادام ءومىر بويىنا ۇيرەنەدى، ۇدايى جەتىلەدى. ءاردايىم ءوزىن-ءوزى قامشىلاۋ، بىلىمدىدەن ۇيرەنۋ، بىلگەنىڭدى ۇيرەتۋ، سول ارقىلى قوعامدى العا سۇيرەۋ – پرەزيدەنتىمىزدىڭ ايرىقشا قاسيەتى. “قازاقستاننىڭ الەمدەگى باسەكەگە بارىنشا قابىلەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ ستراتەگياسى” – ۇلت بولىپ، ەلباسى بولىپ، ءوزىن-ءوزى قامشىلاۋدىڭ ايرىقشا كورىنىسى. باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن – ادام فاكتورى العى مەجەگە شىعادى. ول ادام باسەكەگە قابىلەتتى، ءبىلىمدى بولۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا، ەڭ ءبىر قيىن كەزەڭدە، 1993 جىلى بيۋدجەت سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە جالاقى تولەۋگە قارجى تابىلماي جاتقاندا مەملەكەت ءوزىنىڭ ەرتەڭىن ويلادى. حالىقارالىق “بولاشاق” ستيپەندياسىن تاعايىندادى. ءبىلىم بەرۋدىڭ قازاقستاندىق مودەلى جاسالدى. ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ءومىر بويى ءبىلىم الۋ، ءومىر بويى ىزدەنۋ; ۇزبەي جەتىلۋ تۇجىرىمداماسى العى مەجەگە شىقتى.

 

پرەزيدەنتىمىز 2003 جىلدىڭ كوكتەمىنەن ەشبىر ەلدە جوق “مادەني مۇرا” مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرا باستادى. بۇل باعدارلامانىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى اياقتالىپ، ەكىنشى كەزەڭى قارقىن الىپ كەلەدى. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا شاشىلىپ كەتكەن، جوعالعان، قولدى بولعان، ۋاقىت توپىراعىنا كومىلىپ قالعان، شەتەل اسىپ كەتكەن نەبىر عاجايىپ جادىگەرلەر قايتىپ ورالدى. اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇراتىن جاۋھارلارىمىز جارق ەتتى. التىن ادام دۇنيەنى ارالاپ كەتتى. التىنمەن اپتالعان، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن بەرگى ەل – پاتشا ابزەلدەرى، سارمات كوسەمدەرى كۇن كوزىنە شىقتى. ۇلتىمىزدىڭ ۇمىتىلىپ، جوعالا باستاعان رۋحاني قۇندىلىقتارىن ىزدەپ تاۋىپ، بارىن بازارلاپ، جۇيەگە ءتۇزىپ، حالىقتىڭ كۇنبە-كۇنگى قاجەتىنە جاراتۋعا تاۋەكەل جاسالدى. عاجايىپتاردى عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ جۇمىسى دا باستالدى. اينالاداعى ەلدەر كوجەسىن تاۋىپ ىشۋگە زار بولىپ جاتقاندا – بىزدەردىڭ بابالار مۇراسىن تۇگەندەۋىمىز ايتۋى جوق ىجداعاتتىلىق ەدى!

 

“مادەني مۇرانى” كەزەڭ-كەزەڭگە ءبولىپ، قىرۋار قارجى شىعارىپ، ول قارجىنى قانداي كوزدەردەن الىپ، قالاي جاراتۋدى ءوزى بەلگىلەدى. دۇنيەلىك اقپارات قۇرالدارى: “وزگە ەلدەر ات ءىزىن سالماعان باستاما”، “ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ قايتا تۇلەۋى”، “تاۋەلسىزدىكتىڭ العىشارتىنىڭ يگى قادامى” دەپ دۇرىلدەتىپ جازىپ جاتتى. راسىندا عوي! كوپ ەل 1999 جىلعى ازيالىق ەكونوميكالىق قۇنسىزدانۋ قۇيىنىنان، 2008 جىلدان باستالعان دۇنيەلىك داعدارىستان قينالىپ، اپشىسى قۋىرىلىپ جاتقاندا – كەرىسىنشە، قازاقستان ەكونوميكالىق شايقالىسقا توتەپ بەرە وتىرىپ، بابالار ءىزىن، قاسيەتتى ءتىرى ءسوزىن تۇگەندەۋدى جالعاستىرا بەردى. تاريحي كەزەڭدى وقيعالاردى تىزبەلەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءمانىسى وسى.

 

وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنداعى ازيالىق داعدارىستان دا ەلباسىنىڭ ارقاسىندا امان وتتىك. قازاقستان دامۋىنىڭ 2000-2030 جىلعى ستراتەگياسى – ەلدىڭ كەمەلدەنۋىنە ارنالعان ساراپتاما ەكەنىن كەلە-كەلە تۇسىندىك. الگى ستراتەگيا ەلگە تولقىن-تولقىن بولىپ كەلەتىن جەتى ءتۇرلى سەرپىلىس اكەلدى: ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىن نىعايتۋ; ەلدىڭ ساياسي قۇرىلىمىن – پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت، قوس پالاتالى پارلامەنت – ارحيتەكتۋراسىن قولمەن قۇرۋ; 30 كورپوراتيۆتىك كوشباسشى نىساندى شەگەلەي ءتۇسىپ، ەلدى اشىق رىنوكقا كوشىرۋ; ءبىلىم بەرۋدى، دەنساۋلىقتى، الەۋمەتتىك ءال-اۋقاتتى ساتىلاپ كوتەرۋ ارقىلى ءومىر ساپاسىنىڭ ۇلتتىق ستاندارتىن جاساۋ; ەكونوميكاداعى گوللاند اۋرۋىن ەڭسەرە وتىرىپ، كومىرسۋتەگى كوزدەرىن وندىرۋدەن قازاقستاندى مۇنايلى ەلدەردىڭ وندىعىنا شىعارۋ; كولىك جانە بايلانىس جۇيەسىن جولعا قويۋ; كاسىبي باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ. بۇل جەتى اسۋدان ات شالدىرماي ءوتۋ وڭايعا تۇسپەدى. تاۋ قوپارعانداي تولاعايلى تاۋەكەلدى، جۇرەك جۇتقان باتىلدىقتى قاجەت ەتتى. قازىر قاراساڭ – ءبارى ءوز-وزىنەن بولا سالعانداي، ەرتەگىدەگىدەي ەلەستەيدى!

 

بۇل جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا ەلباسى اقش-تىڭ وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنداعى رۋزۆەلتتىڭ ۇلى داعدارىستان شىعۋ جولىن، قىتايداعى دەن سياوپين دراكونىنىڭ سەكىرىسىن، مالايزيانىڭ “پەرسپەكتيۆا 2020” جوسپارى سەكىلدى سول ەلدەردى ىركىلىستەن جەتەلەپ شىعارعان الەمدىك تاجىريبەلەردى دە ەسكەردى.

 

ۋاقىت – جيناقتاۋعا، كوبەيتۋگە، كەرى قايتارۋعا كونبەيتىن قۇدىرەت. دۇنيەدە ۋاقىتتى جەڭە بىلگەن ادام جوق. ۋاقىتپەن ۇستاسا بىلگەن ادامدار عانا ۇتادى. الماس تاسىنداي جارقىلداعان پرەزيدەنتتىڭ ۋاقىتپەن سالىسا ءجۇرۋى – مىنەزىنىڭ ەڭ اسىل قىرلارىنىڭ ءبىرى مە دەپ ويلايمىن.

 

استانا قالاسىندا بوي كوتەرىپ جاتقان حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جاڭا ۋنيۆەرسيتەت ءبىلىم-عىلىمنىڭ جاڭا بيىگىنە، ساپاسى بولەك بايتاق الەمگە اينالعالى تۇر. بازالىق ورتالىعى بار، الەمدىك تالاپتارعا جاۋاپ بەرە الاتىن، ماسساچۋسەتس تەحنولوگيا ينستيتۋتى، گارۆارد، وكسفورد، كولۋمبيا ۋنيۆەرسيتەتتەرى سەكىلدى جوعارى وقۋ ورنى بولماق. بۇل ۋنيۆەرسيتەت ەلىمىزدىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق ەليتاسىن قۇراماق، وزدەرىنە جاۋاپكەرشىلىك الا الاتىن جاس ادامداردىڭ جاڭا بۋىنىن تاربيەلەمەك. بۇل جاڭا بۋىن بۇگىنگى وزگەرگەن ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق جاعدايلارعا بەيىمدى بولاتىنىنا، ءسويتىپ قازاقستاندى جاڭا بيىككە كوتەرە الاتىندىقتارىنا ءۇمىتتىمىز ءارى سەنىمدىمىز. ايتسا-ايتقانداي-اق. پرەزيدەنتىمىز عالامدىق قۇبىلىستى، كەزەڭدىك سىلكىنىستى ەلدەن بۇرىن، الىستان سەزەتىن كورىپكەل يەسىندەي كورىنەدى كوزىمە.

 

جۇمىر جەردە قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتى دايەكتى ەتۋ ماقساتىندا ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردىڭ ليدەرلەرى باس قوسقاندا، ەكاتەرينبۋرگتە شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر باسشىلارى كەڭەسىنىڭ سامميتىندە “نە ماسەلە قوزعالار ەكەن” دەپ ەلەڭدەستىك. تاڭعالعانىم: جۇمىر جەردىڭ تەڭ جارىمىن جايلاعان، دۇنيەنى اۋزىنا قاراتقان الىپ ەلدەردىڭ باسشىلارى اراسىندا پرەزيدەنتىمىز ايرىقشا نۇسقالانىپ كورىندى. جارقىلداپ ءجۇردى. تولاعايلى وي تولعادى. “ەندى نە قىلامىز” دەپ داعدارىستان ۇركىپ داعدارا باستاعان جايساڭدار مەن جاقسىلارعا سەرپىن بەرەر تىڭ ءسوز ايتتى، ساناسىنا سەنىم ۇيالاتتى.

 

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى – جاڭاشىل ادام. جاڭاشىلدىق ونىڭ مىنەزىنىڭ ەڭ اسىل قىرى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ۇلكەن سەگىزدىك (G8) پەن جيىرما الپاۋىتتىڭ (G20) باس قوسقان جيىنىندا تاعى دا توسىن جاڭاشىلدىعىمەن كوزگە ءتۇستى. ەلدەن بۇرىن داعدارىستان شىعۋ كىلتىن ۇسىندى. ۆاليۋتانىڭ اسپانعا ۇشىپ كەتۋىنىڭ جەتى ءتۇرلى سەبەپ-سالدارىن جىلىكتەپ شىقتى. تۇلا بويىندا جەتى ءتۇرلى گەنەتيكالىق سىرقاتى بار ۆاليۋتانى، اقاۋلى كاپيتالدى – پرەزيدەنتىمىز دەفەكتال دەپ اتادى. “جاڭا دامۋعا جاڭا بەلگى، تىڭ اتاۋ بەرىلگەنى ءجون. ەرتەدەگى گرەكتەر دامۋدىڭ جوعارعى كەزەڭىن اكمە دەپ اتاعان. بويىندا اۋرۋ-سىرقاۋى جوق تازا كاپيتالدى جاڭاشا اكمەتال دەپ بەلگىلەيىك، ال جاڭا الەمنىڭ بولاشاق ساتىسىن ەندىگى جەردە اكمەتاليزم دەپ اتاعان دۇرىس بولار” دەپ كورەگەندىك تانىتتى. ەرتەڭگى كۇنگە قالاي قادام باسۋدى ويلاسۋعا شاقىردى. اۋەلى اقاۋسىز، اۋرۋ-سىرقاۋسىز وڭىرلىك جاڭا ۆاليۋتاعا كوشكەن ءجون دەدى. باياعىف جەتى زالالدى، دىمكاستى ۆاليۋتانىڭ شاڭىن قاعىپ، ساۋىقتىرىپ، الەمدىك اكمە-ۆاليۋتانىڭ – جەتى اقاۋسىز جاڭا جۇيەسىنە ەرتەرەك كوشكەنىمىز دۇرىس دەپ دابىل قاقتى. ۆاليۋتالىق-ەسەپتىك بىرلىكتەرگە ارناپ وڭىرلىك جانە كونتينەنتالدىق ەميسسيالىق ورتالىقتار جۇيەسىن جاساعان ءجون دەپ نىعىزدادى. ءسويتىپ، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى جاڭا جۇيەنى – الگى اقاۋسىز الەمدىك ۆاليۋتانى – باياعى ادامزاتتى توپان سۋدان قۇتقارعان نۇح كەمەسىنە تەڭەدى.

 

“ادامزات ءالى ءبىلىپ بولماعان داعدارىستى، ايرىقشا ۇرەيلى قۇبىلىستى تەرەڭ زەردەلەۋىمىز قاجەت. ەسكى دوگمالار مەن ستەرەوتيپتەردى سىلكىپ سالىپ، ەكونوميكالىق زاڭداردى قايتا قاراستىراتىن كەزەڭ كەلدى. جاڭاشا باتىل كوزقاراس قاجەت”، – دەگەندى العاش ايتقان دا قازاقستان پرەزيدەنتى بولدى.

 

كونەرگەن دەفەكتالدان شىعىپ، جاڭا الەمدىك ترانزيتالعا كوشۋ ۇسىنىسى پرەزيدەنتىمىزدىڭ جارق ەتكەن جاڭاشىلدىعىنىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى بولدى. ۇسىنىستى استانانىڭ ءىى ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ مارتەبەلى مەيمانى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى روبەرت ماندەلل مىرزا قۋانا قۇپتادى. ريزالىق سەزىمىن جاسىرا المادى.

 

پرەزيدەنتتىڭ پارمەندى ءىس-قيمىلىنان كەيىن-اق داعدارىس قازاق ۇلتىن رىنوك كوپىرىنەن ەسەن-امان وتەتىن ومىرشەڭدىگىن كۇشەيتتى. داعدارىستان – دامۋعا قادام باسامىز دەگەن سەنىم جۇرەگىمىزدىڭ تورىنەن شىعىپ، كوڭىلدەن ۇرەي كەتتى.

 

ەكىنشى ەكونوميكالىق فورۋمعا جينالعان الەمنىڭ جەتەكشى كومپانيالارى مەن دامۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ءدۇلدۇل ساراپشىلارى پرەزيدەنتىمىزدىڭ رەفورماتورلىق، جاڭاشىلدىق مىنەزىنە ءتانتى بولدى. ۇسىنىستى – ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ كەپىلى دەپ باعالادى. وسىنى ەستىگەن ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلدى. يەسى بار ەل ەكەنىمىزدى سەزىندىك!

 

پرەزيدەنتىمىز وسى تۇستا ادام ساناسىنىڭ، قوعام دامۋىنىڭ تامىرشىسى ەكەنىن، ءارى پسيحولوگ، ءارى عاجاپ ەكونوميست، ءارى كەمەڭگەر ساياساتكەر ەكەندىگىن، قازاق ايتاتىن سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى مىنەزدىڭ يەسى ەكەندىگىن تانىتتى.

 

پرەزيدەنتىمىزدى بۇل كۇندە الەم مويىندادى. تاقاۋدا ۇلىبريتانيانىڭ ساياساتكەرى دجوناتان ايتكەننىڭ لوندوندا، اعىلشىن تىلىندە، “نازارباەۆ جانە قازاقستاننىڭ دۇنيەگە كەلۋى: كوممۋنيزمنەن – كاپيتاليزمگە” دەپ اتالاتىن كىتابى جارىق كوردى. بۇرىن بۇل اۆتوردىڭ اقش پرەزيدەنتى ريچارد نيكسون تۋرالى كىتابى شىققان. “نازارباەۆ تۋرالى كىتاپ جازۋعا نە سەبەپ بولدى” دەگەن ءتىلشى ساۋالىنا كانىگى ساياساتكەر: “دۇنيەدەگى ساياسي ليدەرلەر ماڭايىنا اۋا رايىن جاساي بىلەدى. ماڭايىنا جارقىراعان شۋاق شاشسىن، يا بولماسا نوسەر اكەلسىن، ايتەۋىر وزىنشە اۋا رايىن تۋعىزعان ليدەرلەر تەگىن بولمايدى. ولار تۋرالى جازۋ دا، وقۋ دا قىزىق. مەن ايتسام: ءوزىنىڭ ساياسي ءومىرىن كەننەدي مەن حرۋششەۆتان باستاپ، وسى كۇنگى وباما مەن مەدۆەدەۆپەن ءبىر بويلىقتا قاجىر-قايرات تانىتىپ جۇرگەن جامپوزدار نەكەن-ساياق. ءومىر باسپالداعى ونەگە باسپالداعىنا اينالعان ادام رەتىندە نازارباەۆ وقىرماندى قاتتى قىزىقتىرادى” – دەپ جاۋاپ بەرەدى. يلانباسقا شاراڭىز جوق.

 

وسى قالاي دەگەن الىستى دا، جاقىندى دا دۇركىن-دۇركىن استاناعا جيناپ، الەم تىنىشتىعىن الپەشتەپ وتىرعان پرەزيدەنتىمىزگە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىققان ءيزرايلدىڭ ليدەرى شيمون پەرەس عاجايىپقا قالىپ، باس شايقاۋمەن بولدى. ەتەنە ەت جاقىنىن كورگەندەي قۇشاعىن اشۋمەن بولعانى دا جادىمىزدا.

 

دىندەر شايقالسا – الەم شايقالادى. وندا ءدىن قاسيەتىڭە ەمەس، قاسىرەتىڭە اينالادى. دۇنيە ءجۇزى ءدىن باسشىلارىن استاناعا جيناپ، الەم تىنىشتىعىن الپەشتەپ وتىرعان پرەزيدەنتىمىزدەن اينالساق تا بولادى.

 

بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايى دۇركىرەپ ءوتتى. بيىك، مارتەبەلى مىنبەدەن پرەزيدەنتىمىز ءالى كۇنگە ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن، كوبىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدە جۇرسە دە – قۇيما التىنداي قورىتىلىپ شىعا قويماعان الەۋەتتى ويدى تەبىرەنە تارقاتتى. تاعى دا ادامزاتتىڭ الدىندا ازىرگە ەشكىم ءۇزىلدى-كەسىلدى جاۋاپ بەرە الماعان سۇراقتار تۇرعانىن تولعادى. ۇنىنەن ۇلى ءۋايىم لەبى ەستى.

 

– جاراتقاننىڭ ءوزى ادامزاتقا سىي ەتكەن الەمنىڭ بۇكىل سانسىز بايلىعى نەلىكتەن ونىڭ ازعانا بولىگىنىڭ يەلىگىنە قىزمەت ەتەدى؟ كەدەيلەر مەن بايلاردىڭ اراسىنداعى الشاقتىق گەومەتريالىق پروگرەسسيامەن ۇلعايىپ بارادى. ال وسىنداي كەزدە ميللياردتان استام ادام كۇنىنە 1 دوللاردان از قارجىعا كۇن كەشۋدە.

 

ءبىر ەلدەردە قوقىستاردا بارلىق وندىرىلگەن ونىمدەردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى جويىلۋدا. پلانەتانىڭ باسقا بولىكتەرىندە تۇتاس ەلدەر مەن وڭىرلەر اشتىق قاتەرىندە قالىپ وتىر. وسى زامانعى عىلىمنىڭ سوندايلىق عاجاپ تابىستارى جاعدايىندا – نەلىكتەن الەمدى كەنەتتەن پايدا بولاتىن پلانەتالىق ەپيدەميانىڭ قاتەرى سىلكىنتىپ تۇرادى، ال ميللياردتاعان ادامداردىڭ نەلىكتەن مەديتسينالىق كومەككە قولجەتىمدىلىگى جوق؟

 

10 ميلليون دەرلىك بالا جىل سايىن بەس جاسقا جەتپەستەن، ونىڭ ۇستىنە ەمدەۋگە بولاتىن اۋرۋلاردان شەتىنەپ جاتادى. ادامزاتقا جازا سەكىلدەنىپ جاڭا ەپيدەميالار پايدا بولۋدا، ال ولاردىڭ الدىندا عىلىم ازىرگە ءالسىز بولىپ تۇر، – دەپ تەبىرەندى پرەزيدەنتىمىز.

 

“جەر بەتىندەگى يگىلىكتەر جولىنداعى باسسىز باسەكەدە نەلىكتەن ءومىردىڭ ادامگەرشىلىك جاقتارى ۇمىتىلا بەرىپ، تۇتىنۋعا تابىنۋشىلىق نەلىكتەن كوپتەگەن ادامدار ءۇشىن ءومىردىڭ مانىنە اينالدى... تۇراقتى، ءوزىن-ءوزى رۋحاني جەتىلدىرۋ قاجەتتىگى ەكىنشى تۇرعىعا ىسىرىلدى. دۇنيەنى ماتەريالدىق قۇندىلىقتار – اقشا، اشقاراقتىق پەن تابىس جولىنداعى ويسىز باسەكە – بيلەپ-توستەپ العانىنا كوپشىلىك كوز جۇمىپ قارايتىن بولدى. ادام جانى تۇرشىگەرلىك پوستۋلاتتار وسى” – دەدى پرەزيدەنت

 

“بالكىم، توقتاپ، ءبىز وسى قايدا بارامىز، ءبىزدى بولاشاقتا نە كۇتىپ تۇر دەگەندى ويلاناتىن ۋاقىت جەتكەن شىعار” – دەگەندە اتشاپتىرىم تاۋەلسىزدىك سارايى ءبىر مەزەت قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىم-تىرىس تىنا قالدى. ارتىنشا دۇنيە تىرشىلىگى توڭكەرىلگەندەي دۋ قولشاپالاقتاۋدان ساراي جاڭعىردى! تەبىرەنبەگەن ادام قالمادى. جانارىمىزدى مولدىرەپ جاس جيەكتەدى. تۇسىنگەندەر قوپارىلا كۇرسىنگەندەي بولدى.

 

ەلباسىمىز الەمدىك مىنبەرلەردەن الەمدىك تولعانىستاردى تولعاپ جاتقاندا، جەر بەتىندەگى كۇللى ادام بالاسىنىڭ تاعدىرىنا شىرىلداپ اراشا ءتۇسىپ جاتقاندا، ايىمىز وڭىنان، جۇلدىزىمىز سولىنان تۋىپ تۇرعان وسىنداي زامانىمىزدا بار اقىل-ويىمىزدى، كۇش-جىگەرىمىزدى بۇگىنگى باقىتىمىزدى باياندى ەتۋگە جۇمساۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى تابىسىمىزدى ەسەلەيتىن، ەلدى العا سۇيرەيتىن كادرلاردىڭ نامىسشىل جاڭا بۋىنىن: ناعىز وتانشىلداردى، مەملەكەتشىلدەردى تاربيەلەپ شىعارۋىمىز كەرەك. بۇرىنعى ەسكى اۋرۋعا شالدىقپاي، ەسكى ادەتكە سالىنباي، وركەنيەتتى ەل بولۋدىڭ امالىن بىرلەسىپ ويلاسۋىمىز كەرەك.

 

بۇل رەتتە ۇلى ابايدىڭ: “...ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دوستىعى، دۇشپاندىعى، ماقتانى، مىقتىلىعى، مال ىزدەۋى، جەر ىزدەۋى، جۇرت تانۋى ەشبىر حالىققا ۇقسامايدى. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ، جاۋلاپ، ۇرلاپ، كىرپىك قاقتىرماي وتىرعانىمىز. ءوستىپ، جەر جۇزىندەگى جۇرتتىڭ قورى بولىپ، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ وتەمىز بە؟ جوق، قازاق ورتاسىندا دا ۇرلىق، وتىرىك، وسەك، قاستىق – قالىپ; ونەردى، مالدى تۇزدەن، بوتەن جاقتان ءتۇزۋ جولمەن ىزدەپ، ورىستەرلىك كۇن بولار ما ەكەن!”  دەپ كۇيىنگەنىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ەلدىكتىڭ جاڭا ساتىسىنا كوتەرىلۋىمىز كەرەك. مۇنى كىم ىستەيدى – قولىنا تىزگىن ۇستاپ، ات ۇستىندە جۇرگەن ازاماتتار ىستەۋى كەرەك. بايقاپ وتىرساڭىز: ەلباسىنىڭ ماڭايىندا كوپتەن جۇرگەن، تاجىريبە جيناقتاعان ورتان قولداي ماماننىڭ ءبىرازى جان باعۋدىڭ جولىنا ءتۇستى. حالىق ءۇشىن جانىن بەرەتىن، ەلگە جانى اشيتىن كىسى ازايدى. كەرىسىنشە، بيلىك باسىنان ايرىلىپ قالماۋدىڭ جولىن ويلاعان جالپاقشەشەي جالباقايلار كوبەيدى. پرەزيدەنتتىڭ توڭىرەگىندە قىزمەت ۇستەلىنەن تىستەي قاتىپ ايرىلماي، ەلدىڭ كوزىنە الپاۋىت بولىپ، باستىقتىڭ كوزىنە قويدان جۋاس قوڭىر قوزى بولىپ جۇرگەندەر قاپتادى. ەلباسىن وڭدى-سولدى ماقتاي بەرسەك جولىمىز بولادى دەپ ويلايدى ولار. جۇرت الدىنا شىعىپ جارقىلداپ، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەي المايتىن، جوسىق ايتا المايتىن ۇندەمەستەر كوبەيدى. ىزالى جەردى باسپايتىن، اۋزىنان ارتىق ءسوز شىقپايتىن، جارىتىپ ءىس شەشپەيتىندەر بۇعىنىپ وتىرا بەرۋدى ادەتكە اينالدىردى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە ۇلتتىڭ ءتىلىن دە، تاريحىن دا، سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپىن دا بىلمەيتىندەر، ۇلتىنا جانى اشىمايتىندار كوبەيدى.

 

ەندىگى جەردە مەملەكەتتىك قىزمەتتە ەلدىڭ قامىن جەيتىندەر، ۇلتتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىندەر، حالىقتىڭ كەلەشەگىن ويلايتىندار، كوكەيىندەگىسىن تاباتىندار كوبەيسە ەكەن دەپ تىلەيمىز. ويتكەنى، مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋ دەگەن ءسوز – ۇلتىنا، كەلەشەككە قىزمەت ەتۋ دەگەن ءسوز.

 

قازىر دەموكراتيا سالتانات قۇرعان ەلدە ءومىر سۇرەمىز. كەشە بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان، تاۋەلسىزدىككە شاما-شارقىنشا قىزمەت جاساعان ءبىراز ازاماتتار وپپوزيتسيانىڭ سويىلىن سوعىپ ءجۇر. وپپوزيتسيانىڭ بولعانى جاقسى. تالاس-تارتىستان شىندىق شىعادى، كەمشىلىكتەن تەزىرەك ارىلامىز. ايتسە دە وسىناۋ وپپوزيتسيا دەپ اتالاتىن – اشىق پىكىر ايقايشىلارى – كوبىنە بالا-شاعانىڭ ءسوزىن سويلەپ، بولماشىنىڭ ماڭايىندا تالاس-تارتىس تۋعىزىپ، ءتىلدى دە، ۇلتتى دا ساۋداعا سالىپ ءجۇر.

 

اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدىڭ تىزگىنى كولدەنەڭدەپ كيلىگۋشى وزگەلەردىڭ قولىندا كەتىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. بەيپىل سوزدەر، بەتىمەن لاعۋشىلىق، قالىڭ ەلدىڭ قادىرىن تۇسىرەتىن وسەك-اياڭ، بەيباستاق كورىنىستەر ەتەك جايىپ بارادى. ەركىندىك بار دا، ەسەرلىك بار. ارا جىگىن اجىراتا الماي جۇرگەندەر دە جوق ەمەس. گازەت، جۋرنال، ءبازبىر كانالدار جەكەمەنشىك بولعانىمەن – حالىق جەكەمەنشىك ەمەس. جۇرتتىڭ، ەلدىڭ ساناسىن ۋلاپ، اقتى – قارا دەپ، قارانى – اق دەپ، حالىقتى اداستىرۋدىڭ ءجونى جوق.

 

جەر شەتىنەن سىعالاپ قاراپ وتىرعاندار ونسىز دا جەتەدى. قىزمەت بەرسە ماقتاعاننان، قىزمەتتەن السا داتتاعاننان ساقتانالىق. وشاقتىڭ بۇتى ۇشەۋ بولعانىمەن، ۇلت بىرەۋ. وكپەشىلدىك ورگە باستىرمايدى. كۇنى كەشە ەسىمحانعا وكپەلەپ جيەمبەت جىراۋدىڭ ات قۇيرىعىن كەسىسىپ ارقاعا كوشكەنىنەن قازاق پايدا تاپقان جوق. ازاماتتار ءبىرىن-ءبىرى اياقتان شالىپ، ەتەكتەن، جاعادان الىپ، جاتقا تابا بولماي، كەڭىردەككە قول سالماي، ءبىر-بىرىمىزگە قۇشاعىمىزدى اشايىق. قولدان كەلسە – باسىمىزعا قونعان باقتى ۇشىرىپ المايىق، ەلگە كۇلكى، ەسەككە جۇك بولمايىق. مىنەزدى كەڭگە سالايىق. وكپەگە قيعانمەن، ولىمگە قيمايتىن باۋىرلارىمىز – ءبىر بولايىق، بىرگە بولايىق.

 

ءوزىمىزدى-ءوزىمىز باقپاساق – سىرتتان كەلىپ ەشكىم، ەشقاشان ءبىزدى جارىلقامايدى. ساق زامانىنداعى بي اتامىزدىڭ: “ارماننىڭ جولى قيقالاڭ، ادالدىڭ جولى توتە ەدى; جاقسى-جامان اركىمنىڭ اراسىنان وتەدى; ارازداسپاي، تالاسپاي، تاتۋ جۇرسەڭ نە ەتەدى. ىنتىماعى بار بولسا، بۇل دۇنيەنىڭ قىزىعى بارىنە تۇگەل جەتەدى”، دەگەن اتالى ءسوزىن ەسىمىزدەن شىعارمايىق.

 

پرەزيدەنتىمىز ەسەپسىز كوپ نارسەنى ىستەدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتتى. اۋىر ءارى ابىرويلى اسۋدان استىق. دۇنيەدەگى قابىرعالى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلدىق. حالىق پرەزيدەنتىن جۇرەگىنىڭ تورىنە كوتەردى. وسىنىڭ ءبارى اينالىپ كەلىپ، ەلباسىن – ۇلتتىڭ قۇتقارۋشىسى، ۇلتتىڭ باس يەسى ەتتى.

 

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى – ۇلتتىڭ كوشباسشىسى. كورىپكەلى. ۇلت نامىسىنىڭ قامشىگەرى.

 

قازىر الەمدىك ساياساتتى يگەرۋدە، ەكونوميكانى ەڭسەرۋدە، ءوز حالقىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن، مادەنيەتىن بىلۋدە پرەزيدەنتكە تەڭ كەلەتىن ادام جوق. ەۋرازيا كىندىگىندە ۇلت پەن ۇلىستى سۇتتەي ۇيىتىپ، كۇنبە-كۇن كەلىسىم مەن جاراسىم شامشىراعىن جاعىپ وتىرعان قارقاراداي پرەزيدەنتىمىزدىڭ ەڭبەگى.

 

بەرتىندە، ەسەيگەن شاقتا ءبىرازىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ جانىنان تابىلدىق. باسىمىزدى جاڭا مەملەكەت ورناتۋ يدەياسى بىرىكتىردى. ەسى شىققان ەلگە دەمەۋ بولىپ، تىزە قوسىپ، ۇلتقا جان سالىپ قىزمەت ىستەگەنىمىز وسى تۇس بولاتىن. الاساپىران كەزدە قويان-قولتىق بىرگە قىزمەت ىستەگەنىمىز ۋاقىت ءۇشىن دە، ۇلت ءۇشىن دە پايدالى بولدى. ەل ىشىندەگى احۋالدىڭ ورنىعۋىنا، جاس مەملەكەتتىڭ ىرگەسىنىڭ بەرىك قالانۋىنا شاما-شارقىمىزشا ۇلەس قوستىق.

 

مەملەكەت ورناتۋ، ونى قالىپتاستىرۋ، باياندى ەتۋ، الەمگە تانىتۋ دەيتىن كۇردەلى پروتسەسكە قاتىسۋدى اللا كەز كەلگەن كىسىنىڭ پەشەنەسىنە جازا بەرمەگەن. بىزدەر رۋحانيات سالاسىندا وسى باقىتقا يە بولعاندارمىز. ءبىزدى باۋلىعان دا، ەلگە قىزمەت ەتكىزگەن دە – نۇرسۇلتان نازارباەۆ، سول كىسىمەن بىرگە كەلگەن تاۋەلسىزدىك، ازاتتىقتىڭ اق تاڭى، اتا-بابامىزدىڭ سان مىڭ جىلعى اڭساۋلى ارمانى.

 

قازاق تاريحى بۇرىن-سوڭدى باسىنان كەشپەگەن، ءوزىمىز دە، وزگە دە تاڭ قالعانداي وسى قۇدىرەتتى ءىستىڭ باسىندا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تۇردى.

 

الپاۋىت كۇشتەر سىرتتان اندىزداپ تۇرعاندا، ەل ىشىندە ادام بالاسى ءتۇسىنىپ بولمايتىن شىتىرمان وقيعالار ارپالىسىپ جاتقاندا، نازارباەۆ كورەگەندىكپەن، كوسەمدىكپەن ەسەڭگىرەگەن ەلدىڭ ەسىن جيىپ، ۇلى دالادا وتە قىسقا مەرزىمدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان بۇتىندەي جاڭا مەملەكەت ورناتتى. ورناتىپ، قالىپتاستىرىپ، دامىتىپ، الەمگە تانىتىپ، الەمدىك قاۋىمداستىققا مويىنداتىپ قانا قويعان جوق، مەملەكەتتىلىكتىڭ، ەل باسقارۋدىڭ وزىندىك جاڭا قازاقستاندىق مەكتەبىن قالىپتاستىردى. ءوزى دە الەم قاۋىمداستىعى مويىنداعان كەمەڭگەرگە اينالدى. ەل الدىنداعى، وركەنيەت الدىنداعى وسىنداي اسا جاۋاپتى مىندەتتى ەلباسى، ءسويتىپ ابىرويمەن ورىندادى. “سۇيەر ۇلىڭ بولسا، سەن ءسۇي” دەپ اباي ايتقانداي، نۇرسۇلتان نازارباەۆ قولپاشتاۋعا دا، قولداۋعا دا، قوشەمەتتەۋگە دە تۇراتىن; قالاي ماقتاسا دا سىياتىن، سوعان لايىقتى كىسى، ورتاسىنان ويى وزعان، قاتارىنان قالپى وزعان ازامات.

 

جاس تا، جاسامىس تا انىق بىلەتىن اقيقات وسى. قۇداي ءۇشىن، تاريح ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن بۇل شىندىقتى دا ايتاتىن مەزگىل جەتتى.

 

پرەزيدەنت نازارباەۆ – مەملەكەتتىگىمىزدى ورناتىپ، ونى قالىپتاستىرىپ، ەكونوميكاسىن رەفورمالاۋ ارقىلى ءوزىن دە، ەلىن دە الەمگە مويىنداتقان زاماننىڭ اسا دارىندى تۇلعاسى. ەلباسىنىڭ از عانا جىلداردا ادام ايتسا نانعىسىز اتقارعان قىرۋار ىستەرى بولاشاق ۇرپاققا اڭىز بولىپ جەتەتىنى ءسوزسىز. اۋمالى-توكپەلى، الماعايىپ زاماندا مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ، ءۇش عاسىر بودان بولعان ەلدىڭ تىزگىنىن نۇرەكەڭدەي ازاماتتىڭ ۇستاۋى – اللانىڭ حالىققا بەرگەن سىيى ەدى. قازاق حالقى سان مىڭ جىلدار ىزدەگەن مۇراتىنا دا، ارمانىنا دا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تۇسىندا جەتتى. وسى جىلداردا ءبىز پرەزيدەنتىمىزدىڭ جارقىلداعان كەلبەتىن، بيىك بولمىسىن، كەمەل دارىنىن، ەل باسشىسى رەتىندەگى كوسەم قاسيەتتەرىن ايقىن تانىدىق.

 

ن.نازارباەۆ – ۇلتتىق داستۇردە تاربيەلەنگەن، حالقىنىڭ بار قادىر-قاسيەتىن بويىنا جيعان، ءتىلىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن جەتىك بىلەتىن، ۇلتىن جان-تانىمەن سۇيەتىن، ونىڭ مارتەبەسىن ءوسىرىپ كەلە جاتقان، حالقىنىڭ ءۇمىتىن، سەنىمىن اقتاپ كەلە جاتقان ۇلتجاندى ازاماتى; قالىڭ ەلدىڭ جاناشىرى; مۇڭداسى، تاعدىرلاسى; قورىققانعا – قورعان، تارىققانعا – پانا، زارىققانعا سانا بولا بىلگەن ءوز ەلىنىڭ شىن پەرزەنتى; الداعىنى بولجاي بىلەتىن، ەرتەڭگىسىن دە وزا ويلاي بىلەتىن كوسەمى; ەلىنىڭ جۇگىن كوتەرىپ كەلە جاتقان قارا نارى; حالىقارالىق قاۋىمداستىققا كەڭىنەن تانىلعان، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن تەرەزەسى تەڭ، سويلەسكەندە ءسوزى اساتىن، ەگەسكەندە ەڭسەسىن باساتىن، ەلدەسكەندە مەيىرىمىن شاشاتىن اۋزى ءۋالى، ءسوزى دۋالى ساياساتكەرى.

 

شىنتۋايتىنا كەلگەندە، نۇرسۇلتان نازارباەۆ – تاريح تولعاتىپ تۋعان عاسىردىڭ تۇلعاسى، ەلىنىڭ جانىن ۇعاتىن، حالقىن زامانا كوپىرىنەن امان وتكىزىپ كەلە جاتقان قامقورشى; ەلىمىزدىڭ دارىندى ۇيىمداستىرۋشىسى، كورەگەن باسشىسى، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ تەرەڭ بىلگىرى، اڭقىلداعان اق كوڭىل; كەكشىل ەمەس، تەكشىل; جىكشىل ەمەس، كوپشىل; جۇرتتى سەندىرە دە، يلاندىرا دا الاتىن، ءوز ەلىم مەنىڭ – وزەگىم دەيتىن ازامات.

 

ن.نازارباەۆ – ادامزات تاريحىن تەرەڭ بىلەتىن، زامانا اعىمىن ءجىتى ويلايتىن، الەمنىڭ وزىق تاجىريبەسىن ۇتىمدى پايدالانىپ، اتا-بابادان قالعان اسىل ونەگەنى ادەمى ۇشتاستىرىپ كەلە جاتقان ستراتەگ، تاۋەلسىزدىك زامانىنىڭ بىرنەشە ۇرپاعىن ءوسىرىپ كەلە جاتقان تالىمگەر.

 

نازارباەۆ – الەم مويىنداعان، جاھانعا اتاعى جەتكەن، جەر جاھانعا ءسوزى ءوتىپ، ايتقانىن ىستەتىپ وتىرعان بۇگىنگى زاماننىڭ ليدەرى; تۋمىسىنان كيە دارىعان قايراتكەر; تاباندى كۇرەسكەر; گۋمانيست، تۋعان حالقىنىڭ بايتەرەگى، كوسەمى، كەمەڭگەرى. ەلىنىڭ اماناتىن ارقالاعان تىرەگى، التىن دىڭگەگى.

 

كوك تۇركتىڭ كىندىگىنەن جارالعانداردىڭ ىشىنەن وزىپ تۋعانى دا، تۇرك تەكتەس حالىقتاردىڭ ليدەرى دە – ن.نازارباەۆ. كۇنى كەشە عانا تۇركيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ت.ەردوعاننىڭ نازارباەۆتى “تۇرىك الەمىنىڭ ليدەرى” دەگەنى — سول مويىنداۋدىڭ كەلىستى كورىنىسى.

 

ءبارىمىز جاقسى بىلەتىن نازارباەۆ، مىنە، وسىنداي ادام.

 

قازاقتىڭ قۇلان جورتسا تۇياعى توزاتىن، قىران ۇشسا قاناتى تالاتىن ۇلان-عايىر دالاسى بار. اتا-بابالارىمىز اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ قالعان سونشاما الىپ دالادا، مۇنداي الىپ كەڭىستىكتە مەملەكەت قۇرۋ قيىننىڭ قيىنى ەدى. ءبىر كەزدە جىعىلعان وردانى قايتا تىگۋ، قۇلاعان تۋدى قايتا تىكتەۋ، ەلدىڭ ەلىنىڭ عانا، ەردىڭ ەرىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس ەدى. بىزدە ونداي ەلدىڭ دە بارىن، بىزدە ونداي ەردىڭ دە بارىن ماقتانىش ەتەمىز. ەلدىڭ اتى – قازاقستان، ەردىڭ اتى – نۇرسۇلتان. قازاقستان، استانا، نازارباەۆ دەيتىن سوزدەر ءبىر-بىرىنەن بولىنبەيتىن ۇعىمعا اينالدى.

 

ءبىز بۇگىن ۇلتىمىزدىڭ ابىرويىنا، كيەسىنە اينالعان پرەزيدەنتىمىز ءۇشىن ماقتانا الاتىن حالىقپىز. پرەزيدەنتىمىز ءۇشىن ماقتانعانىمىز، — ەلدىگىمىز ءۇشىن ماقتانعانىمىز. ول اللانىڭ قازاققا بەرگەن سىيى. ن.نازارباەۆ – قازاقستاننىڭ پاسپورتىنا، سيمۆولىنا اينالعان ادام. ەلباسىنىڭ وسىنشاما جاساپ جاتقان جاسامپاز ەڭبەگى باياندى بولسىن. دەنى ساۋ، ەل-جۇرتى امان بولسىن. حالقىنىڭ مەرەيى ۇستەم بولا بەرسىن. قازاقستانىمىز قارىشتاي بەرسىن. اسقاقتاي بەرسىن ازاتتىقتىڭ استاناسى. بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ، التى الاشتىڭ ايبارى مەن قورعانى بولىپ وتىرعان ەلباسىنا اللا ۇزاق عۇمىر بەرسىن!

مىرزاتاي جولداسبەكوۆ

Abai.kz