ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: عابباس قابىشۇلى.
تولىق نۇسقاسى
ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ قوناعى بولىپ وتىرعان عابباس اعامىزدىڭ ايتار ويىنا دەگەن وقىرماندارىمىزدىڭ قىزىعۋشىلىعى وتە جوعارى بولىپ، جۇزگە تارتا سۇراق كەلىپ ءتۇستى. عابباس قابىشۇلى مىرزا ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن باستاپ كەتتى. سۇراقتار سانىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى جاۋاپتاردىڭ كەلىپ تۇسۋىنە قاراي رەتىمەن بەرىپ وتىرماقپىز.
"اباي-اقپارات"
جاۋاپسىز سۇراق - جەتىم
ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا شاقىرىپ سەنىم كورسەتكەنى ءۇشىن Abai. kz ۇجىمىنا راحمەت ايتىپ، سۇراقتارعا شاماما قاراي جاۋاپ قايتارۋعا كىرىسەيىن.
- عابباس اعا قازاق حالقى وتە جاقسى كورەتىن جازۋشى ءارى قوعام قايراتكەرى رەتىندە ءسىزدىڭ ءار سوزىڭىزگە ءوز باسىم ۇلكەن ءمان بەرەمىن. وزگە قازاقتار دا سولاي عوي. ال ەندى سۇراماعىم - ۇلتجاندى اعالارىمىزدىڭ بارلىعى باس قوسىپ، اقىلداسىپ بەرىك ابدىعالي، ەرلان كارين، ايدوس سارىم ۇشەۋىنىڭ ءبىرىن نەگە الداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا دايىندامايسىزدار؟ الدە ولار ەلباسىلىققا لايىق ەمەس پە؟ امىسە، ءوزىڭىز ەلباسىلىققا لايىق دەپ سانايتىن باسقا جىگىت بولسا، وندا سونى اتاڭىزشى ءوتىنىش!
تولىق نۇسقاسى
ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ قوناعى بولىپ وتىرعان عابباس اعامىزدىڭ ايتار ويىنا دەگەن وقىرماندارىمىزدىڭ قىزىعۋشىلىعى وتە جوعارى بولىپ، جۇزگە تارتا سۇراق كەلىپ ءتۇستى. عابباس قابىشۇلى مىرزا ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋىن باستاپ كەتتى. سۇراقتار سانىنىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى جاۋاپتاردىڭ كەلىپ تۇسۋىنە قاراي رەتىمەن بەرىپ وتىرماقپىز.
"اباي-اقپارات"
جاۋاپسىز سۇراق - جەتىم
ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا شاقىرىپ سەنىم كورسەتكەنى ءۇشىن Abai. kz ۇجىمىنا راحمەت ايتىپ، سۇراقتارعا شاماما قاراي جاۋاپ قايتارۋعا كىرىسەيىن.
- عابباس اعا قازاق حالقى وتە جاقسى كورەتىن جازۋشى ءارى قوعام قايراتكەرى رەتىندە ءسىزدىڭ ءار سوزىڭىزگە ءوز باسىم ۇلكەن ءمان بەرەمىن. وزگە قازاقتار دا سولاي عوي. ال ەندى سۇراماعىم - ۇلتجاندى اعالارىمىزدىڭ بارلىعى باس قوسىپ، اقىلداسىپ بەرىك ابدىعالي، ەرلان كارين، ايدوس سارىم ۇشەۋىنىڭ ءبىرىن نەگە الداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا دايىندامايسىزدار؟ الدە ولار ەلباسىلىققا لايىق ەمەس پە؟ امىسە، ءوزىڭىز ەلباسىلىققا لايىق دەپ سانايتىن باسقا جىگىت بولسا، وندا سونى اتاڭىزشى ءوتىنىش!
- بىزدە ەل باسقارا الاتىن ازامات جەتكىلىكتى. «ن. نازارباەۆقا بالاما جوق» دەۋ - ءارى رۋشىلدىق، ءارى جاعىمپازدىق ءسوز. تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى سايلاۋ اتاۋلىنىڭ ءادىل وتپەۋى، پرەزيدەنتتىككە اركەزدە ۇسىنىلعان: س. ءابدىلديننىڭ، ع. الدامجاروۆتىڭ، ج. تۇياقبايدىڭ جەتكىلىكتى داۋىس «الا الماعاندارىنىڭ» سەبەپتەرى دە وسىندا جاتىر. الداعى سايلاۋعا: عالىمجان جاقيانوۆتى، عازيز الدامجاروۆتى ۇسىنار ەدىم. يمانعالي تاسماعامبەتوۆ تە پرەزيدەنت بولا الادى، تەك ول ەلتسيندى جىلى بۇركەپ قويعان پۋتينگە ۇقساپ كەتپەۋگە ىشتەي دايىن بولسا. ال ءدال قازىرگى بيلىك جۇيەسى شىرەپ تۇرعاندا ن. نازارباەۆتىڭ ەڭ كەمىندە 85-95 پايىز داۋىس الارى ءسوزسىز.
- بيلىكتەگى كلاناارالىق كۇرەس دەگەنگە سەنەسىز بە؟
- بيلىك باسىنداعىلاردىڭ توپقا ءبولىنۋى بولماي تۇرمايدى. بىزدە دە بار سياقتى، بىراق مەن ەشكىمدى نۇسقاي المايمىن، سەبەبى تىم بولماسا مينيستر اتاۋلىنىڭ ءبىر دە ءبىرىن تانىمايمىن. توپتىڭ جەرشىلدىك، رۋشىلدىق سيپاتى بولاتىنى بىزدە اۋىزشا زاڭداستىرىلعان، مىسالى، وبلىسقا باسقا وڭىردەن اكىم تاعايىندالسا، ول ءوزىنىڭ 5-10 دوس-جولداسىن سۇيرەي بارادى، بارىنە ءۇي، ساياجاي بەرەدى. جەرگىلىكتى كادرلار دەرەۋ بوساتىلىپ، جۇمىسسىز دا، ءۇيسىز دە قالادى. ول ول ما، مەن تۋىپ-وسكەن شىعىس قازاقستان وبلىسى (ورتالىعى - وسكەمەن قالاسى) اكىمدىككە ۆ. حراپۋنوۆ بارىسىمەن «جاڭالىققا» تاپ بولىپتى. «كونۆەرت دەگەن پالە شىقتى، شارۋامىز ونسىز شەشىلمەيدى» دەسىپ ءجۇردى جۇرت. حراپۋنوۆ تا ون شاقتى نوكەرىن ەرتىپ جەتكەن. ويلارىنا كەلگەندى ىستەگەن. البەتتە، قوجايىنى تاقتان تايعان كۇنى نوكەرلەرى دە تايىپ تۇرعان. قوجايىن شۆەيتسارياعا ءداۋ ۇشاق جالداپ قاشتى عوي، ياعني نوكەرلەرى دە قۇر قول، جاياۋ قايتقان جوق.
- عابباس اعا، الدا كەلە جاتقان سامميتكە قالاي قارايسىز؟ سول كۇندەرى حالىق ەشقايدا شىقپاۋى كەرەك، جۇمىستار توقتاتىلادى، بارلىق دۇكەندەر جابىلادى، ازىق-تۇلىكتى الدىن الا الىپ الۋ كەرەك، سول جاعالاۋعا مۇلدەم باررۋعا بولمايدى، قوناقتاردان ۇيات بولادى دەگەن اڭگىمەلەر شىعىپ جاتىر. سوندا ەلۋ ەلدىڭ ادامى كەلەدى ەكەن دەپ حالىق قالاعا شىقپاۋ كەرەك پە؟ الدە قازاقتاردى جابايى ەكەن دەپ قالا ما؟ بوراتقا قارسى شىقپاعان ۇكىمەت حالىقتى كوشەگە شىعارۋعا نەگە تىيىم سالادى؟ مۇمكىن بۇل قاڭقۋ ءسوز شىعار.
- ءبىزدىڭ قوعامدى پاراقورلىق، جەمقورلىق جايلاپ العانىن وزىمىزدەن باسقانىڭ ءبارى بىلەدى. ءوزىمىزدىڭ «بىلمەيتىنىمىز»: جاعىن، قالامىن جالداپ، قازاقستاننىڭ «جان-جاقتى دامىعانىن» بۇكىل دۇنيە جۇزىنە ايتىپ تا، جازىپ تا تاراتۋشى باق پەن «بۇلبۇلدار» جەتكىلىكتى. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆقا تەڭەۋ تابا الماي وتىرعان دا - سولار. قازاقستان «قۇرماقتانستانعا» اينالدى. حالىقارالىق پالەن جيىن، سامميت، تۇگلەن توي، كونتسەرت... دەگەندەرىڭ - حالىقتىڭ قالتاسىن قاعا ءتۇسۋ. تاۋەلسىزدىكتىڭ 19 جىلىندا حالىق «ارزاندادى» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن ەمەس، قىمباتشىلىقتىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ ءجۇر.
- ميتتال، ماشكەەۆيچتەر قازاقستاندا بايىدى، قازاقتار بايىتىپ وتىر. ولار وسىعان راحمەت ايت ما؟ ازيادا ويىنىنا مۇلدە قول ۇشىن سوزباي وتىر، ءبىر تيىن دا بەرمەي وتىر دەپ جازىپ جاتىر باق-ى. دۇرىس، ولار قازاقستاندا بايىدى دەلىك، ولار فوربستان تۇسپەي-اق قويسىن. ءبىر تاڭعالاتىنىم ولاردىڭ اقشاسىنداي اقشا ءبىزدىڭ ەلدە، نەمەسە جەكە قالتالى قازاقتاردىڭ قالتاسىندا جوق، نەگە دەپ ويلايسىز؟
- «18 مىڭ جۇمىسشى قىسقارماق...» دەلىنىپتى ءبىر سۇراقتا. ماشكەۆيچ، شوديەۆ، يبراگيموۆ، ميتتال، كيم مەنشىكتەگەن كاسىپورىنداردا قىسقارتۋ بۇرىن دا بولعان، ءالى دە بولادى، سەبەبى ولار ميللياردتاعان دوللارىن ۇستەي ءتۇسۋ ءۇشىن ءسويتىپ «ۇنەمدەيدى». وسىناۋ الپاۋىتتاردىڭ كەسىپورىندى ساتىپ، نە جالعا الاردا ءبىزدىڭ «جومارتتاردىڭ» الاقانىن مايلاپ، شارتتى ءوز ىڭعايىنا قاراي جاساعانى ءسوزسىز. كاپيتاليستەردىڭ داستۇرىنشە: ەلگە كەلگەن شەتەلدىكتەر كومپانيا، ت. ب. اشپاق بولسا، ول ۇجىمىنىڭ كەمىندە ەلۋ پايىزىن جەرگىلىكتى حالىقتان جاساقتاۋعا جانە ولارعا ايلىقاقىنى ءوزى اكەلەتىندەردىڭ جالاقىسىمەن بىردەي ەتىپ تولەۋگە، ونىمنەن سالىقتى تولىق تولەۋگە مىندەتتى. ويتپەيدى ەكەن، وندا ەلىنە قايتا بەرسىن. «ماشكەۆيچتەر قايدان پايدا بولدى؟». ول دا، شوديەۆ پەن يبراگيموۆ تە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «نەۆادا-سەمەي» اكتسيونەرلىك قوعامىنان شىققان. اتوم-يادرولىق سىناۋلاردان زارداپ شەككەن سەمەيلىكتەرگە كومەكتەسۋگە دەپ جيناپ العان جۇزدەگەن ميلليون دوللاردى بولىسكە سالعاندار. بۇلاردىڭ ەشقايسىسى، كەيبىر قازاقتى كوگەرسە دە، قازاقستاندى كوگەرتۋ ءۇشىن جۇرگەن جوق.
- جەلتوقسان اقيقاتى تولىق ايتىلدى ما، جەلتوقسان قۇرباندارىن قالاي قۇرمەتتەپ جاتىرمىز؟ ولاردىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاعى دا زارداپ شەكتى عوي، سول ءۇشىن نە جاقسىلىق جاسادىق؟
- «1986. جەلتوقسان» تاريحىمىزدا قالادى. الايدا قالماۋىنا مۇددەلى كۇش ازىرشە بار. بولماسا، ول الاڭدى رەسمي تۇردە «جەلتوقسان الاڭى» دەپ اتاۋ كەرەك ەدى. جەر جەتپەي جاتقانداي، ول الاڭنىڭ استى-ءۇستىن ويمىشتاپ، قازعىلاپ، جىنويناققا اينالدىرۋ كوزدەلدى. ەسكەرتكىش الاڭنان الىسقا، ەكى كوشەنىڭ قيىلىسىنا قويىلدى. بۇل سوراقىلىق تۋرالى ايتتىق، جازدىق، ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسىن وتكىزدىك. بيلىك ايىلىن جيمادى. «جەلتوقسان» شىندىعى جابىلعان كۇيىندە. اناۋ مۇددەلى توپ ساحنادان كەتپەيىنشە اشىلمايدى. جەلتوقساندىقتار دا ۋاقىت وتكەن سايىن جۋاسىپ بارادى. «يلەيتىنى - ءبىر پۇشپاق» بۇلار بۇگىندە ون شاقتى ۇيىم، قوزعالىس. «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارۋدى» كەرەك ەتپەدى. جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، قوعامدىق ءبىر قوزعالىس، نە ءبىر پارتيا بولمادى. وسىنى ايتقاندا: «ۇيىم سانى نەعۇرلىم كوپ بولساق، سوعۇرلىم كۇشتى بولامىز» دەگەندى ەستىدىم. بەكەر. اتامىز قازاق: «كوپ سۋىر بىرىگىپ ءىن قازباس، قازعانمەن ول ءتۇزۋ بولماس» دەگەن.
- عابباس اعا، قازىر جالتاق بولىپ بارا جاتقان جوقپىز با؟ قالاي ويلايسىز؟ "قازا ءتىلى!" دەپ جازبايتىن بولدىق. ەسەسىنە: "مەملەكەتتىك ءتىل!" دەيمىز. "ۇلتشىل قازاقتار!" دەمەيمىز. ەسەسىنە: "ۇلتجاندى قازاقتار!" دەپ جازاتىن بولدىق. قازاق ءتىلى دەپ ايتساق، جازساق بولماي ما؟ "مەن ۇلتشىلمىن!" دەگەن ءسوز باسقا ۇلت وكىلدەرىن قورلاۋ ەمەس قوي! ءوز ۇلتىڭدى ءسۇيۋ ارقىلى، وزگەلەردى دە قۇرمەتتەۋ بولىپ تابىلماي ما؟ ءوز ۇلتىنن سۇيمەيتىندەر قالايشا ۇلت كوسەمى بولماق؟!
- قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى ءبىرىنشى كونستيتۋتسيامىزدا جازىلدى. قازىرگىدە دە انىق. الاش ارىستارى كوتەرگەن ماسەلە. سودان بەرى ءسوز بولىپ كەلەدى. كەڭەس داۋىرىندە كرەملدەن قورقىپ، كسرو-عا ورتاق ەتىلگەن ورىس ءتىلىن ءبىز دە ەمدىك. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ دا قورقۋدى قويمادىق. ورىس ءتىلىن «ۇلتارالىق قاتناس ءتىلى» دەپ دۇرىس ۇكىلەسەك تە، ىلە-شالا «رەسمي ءتىل» دەپ جاريالادىق. رەسمي ءتىل - مەملەكەتتىك ءتىل. ياعني قازاق ءتىلى مەن ورىس تىلىنە ءبىر بورىكتى كيگىزدىك. «ورىستار «بەلايا موگيلا» دەپ كۇلدى دەگەن «نامىسپەن» اقمولانىڭ تاريحي اتىن وزگەرتىپ، استانا اتاۋىمىز دا - بۇگىنگى كرەملدەن جاسقانىپ وتىرعانىمىزدىڭ دالەلى. ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ نەگىزگى سيپاتى - سول ۇلت ءتىلىنىڭ قۇرمەتتەلۋى. ءبىزدىڭ قۇرمەتتەۋىمىز: پالەن قالادا، پالەن وبلىستا ءىس قاعازدارىنىڭ 70-80 پايىزى مەملەكەتتىك تىلدە - قازاق تىلىندە جۇرگىزىلىپ جاتىر دەپ جاڭساق مالىمەت جاساۋ. وكىمەتى، ۇكىمەتى، پارلامەنتى، اسپاننان تۇسىرىلگەن اسسامبلەياسى، بۇكىل بيزنەس-كوممەرتسياسى ورىس ءتىلدى قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى قاشان ءوز دارەجەسىندە، ءوز دەڭگەيىندە بولارى بەيمالىم. ونىڭ ۇستىنە ەل باسشىلارى شەت ەلدەرگە بارعاندا ورىس تىلىندە سايرايدى، شەت ەلدەردەن كەلگەن مەيماندارىنىڭ الدىندا دا سويتەدى. تاۋەلسىز ەل ەمەس، رەسەيدىڭ بولىمشەسى سياقتىمىز. مەن مۇنى 2002-جىلعى ماقالامدا جازدىم، ودان بەرىدە دە، ماسەلە قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىنە تىرەلگەن سايىن، ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىن. مۇحتار شاحانوۆ باس بولعان كۇرەسكەر ۇلتشىل توپتىڭ قيمىل-ارەكەتى قانداي! بىراق بيلىك ويانار، ويلانار ەمەس. ەلىمىزدىڭ «قازاقستان» بولۋعا ءتيىس اتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەپ بوتقاعا اينالدىردىق. «قازاقستان» - قازاقتىڭ ەلى; قازاق حالقى مەكەندەپ وتىرعان جەر دەگەن ءسوز. قۇلاعىمىزعا الميساقتا سىڭگەن ات.
- قازاق مەملەكەتى، قازاق ەلى، قازاق رەسپۋبليكاسى، الاش رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋلارعا قالاي قارايسىز؟
- عالىم ر. بادىرلەنوۆتىڭ «قازاق اتاۋىنىڭ توركىنى تۋرالى» دەگەن ماقالاسىن وقىعايسىزدار («قازاقتار» توپتاماسىنىڭ التىنشى تومىندا). سوڭعى كەزدە «قازاقستاندى» الىمسىنباي، «قازاقيانى» شىعارا باستادىق. بۇل - قازاقتىڭ ءوزى تاڭداپ توقتاعان ات ەمەس، وعان ۆيزانتيا يمپەراتورى تاڭعان ات ەكەن. سودان بەرىدە «يا» رەسەي يمپەرياسىنىڭ سوزىنە اينالعان: كيرگيزيا، گرۋزيا، ارمەنيا، تۋركمەنيا، لاتۆيا، فينليانديا، البانيا، ۆەليكوبريتانيا... دەپ كەتە بەرەدى. ال بۇل ەلدەردىڭ ەشقايسىسى ءوز ىشىندە «يا» دەگەن پالەنى قولدانبايدى.
- بىزدە وپپوزيتسيا نەگە ءالسىز؟ پرەزيدەنتتىك سايلاۋ الدىندا وپپوزيتسيالىق بلوك قۇرىلىپ جاتسا، ولاردان پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسەدى-اۋ دەگەن 4-5 ۇمىتكەردى ايتا الاسىز با؟
- بۇگىندە وپپوزيتسيادا بىرلىك جوعى اركىمگە ايان. جەلتوقساندىقتار ءتارىزدى. بۇلاردىڭ دا جۇمىلا الارى ەكىتالاي. 2005-جىلى وپپوزيتسيا سەركەلەرىنە بارىپ سويلەسىپ، بىرلىككە شاقىردىم، ال ولار ۇندەمەي قۇتىلعان سوڭ ولاردىڭ سيىربۇيرەكتەنگەندەرىنە اشىنىپ اشىق حات جازدىم. تاۋەلسىز گازەتتەردىڭ ۇشەۋىندە جاريالاندى. ولارعا ەندى ايتار ءسوزىم جوق. بيلىككە ۇقساپ، قۇلاقتارىن بىتەپ الدى.
- ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق يدەولوگيا، ۇلتتىق ۇستانىم، ۇلتتىق ءداستۇر، ۇلتتىق مۇددە دەگەنگە قالاي قارايسىز؟
- ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق يدەولوگيا... رەسەيدىڭ بولىمشەسى سياقتى ەلدە بولۋى مۇمكىن بە؟ جوق. جاندايشاپ «وقىمىستىلار» ولاي سۇيكەپ، بۇلاي سۇيكەپ جازسا دا، «بار» ەكەنىن قانشا «دالەلدەسە» دە، جوق! وسىلاي ەكەنىن مەن دە وزىمشە توپشىلاپ، ساياساتقا بايلانىستى ماقالالارىمدا ايتىپ ءجۇرمىن. جاقىندا، «قازاق الماناعىنىڭ» 2-سانىندا «بىزدە نە بار، نە جوق؟» دەگەن ماقالام جاريالاندى. مەنىڭشە، قازاقستان ناعىز ادىلەتتى، قۋاتتى ەل بولىپ تانىلمايىنشا - قازاق جوق. قازاق عىلىم-بىلىممەن جان-جاقتى تانىلمايىنشا - قازاقستان جوق. ۇلتتىق يدەيا، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ وزەگى وسى.
بۇگىنگى قوعامىمىز - قىزدىرما قىزىل ءسوزدىڭ، كولگىرلىكتىڭ، بوس ماقتانشاقتىقتىڭ، جەمقورلىق پەن جاعىمپازدىقتىڭ، الداۋ-ارباۋدىڭ، الىمجەتتىكتىڭ قىشلاعى.
- "جاس الاش" گازەتىنىڭ قازىرگى باسشىلىعىن اۋىستىرۋ تۋرالى كوپ داۋ بولدى. ءسىز بۇل تۋرالى نە ويلايسىز، گازەتكە جاڭا باسشى كەرەك پە، الدە اۋىستىرعان ءجون بە؟ ەگەر باسشىلىق اۋىسسا ءسىزدىڭ ءجيى شىعاتىن جاريالانىمدارىڭىز شاقپاي قالۋى مۇمكىن بە؟
- «جاس الاش» گازەتى تۋرالى. باسشىلىعى دۇرىس باعىتتا، ءوز ورنىندا دەپ بىلەم. ونى تۇرتپەكتەپ جۇرگەندەر - جۇرتشىلىققا ەڭ كوپ تارايتىن باتىل دا شىنشىل گازەتتى قالايدا جابۋعا، رەداكتسيا ۇجىمى بويىنداعى التىنبەك سارسەنبايۇلى رۋحىن جويۋعا مۇددەلى جوعارىداعىلاردىڭ استىرتىن نۇسقاۋىن جانتالاسا ورىنداۋعا كىرىسكەن جىمىسقىلار. گازەت جورنالشىلارى قيىن حالدە: وكىمەت، ۇكىمەت ورىندارىنان قاجەت ماعلۇمات الار جولدارى جابىلدى، شەنەۋنىك اتاۋلى ولارمەن سۇحباتتاسۋدان جاسقانادى، توبەلەرىنەن ءتۇيىپ قالاتىنداردان قورقادى.
- قازىرگى ەڭ باتىل قالامگەر-جورنالشى دەپ كىمدى اتار ەدىڭىز؟
- ەرمۇرات باپيدى! قازىرگى جالعان جازاتىن جالباقاي جورنالشى دەپ كىمدى اتار ەدىڭىز؟ دەگەن سۇراقتىڭ بولماعانىنا شۇكىرشىلىك. ايتپەسە، ولاردى ءتىزىپ جازساڭ، ودان سوڭ ولار: «مەن - ءبىرىنشىمىن!» دەپ قىرقىسىپ جاتسا...
- جاھاندىق كەزىندە كىتابىن ءبىر ماشيناعا ايىرباستاعان، ەل ەرگەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتەردىڭ سوڭىنان قازىرگى قازاق جاستارى ەرمەيدى. نەلىكتەن دەپ ويلايسىز؟ سوندا قازاق جاستارى اداسقان با، جاستاردان كىمدەردى وقيسىز؟ ناقتى جاۋاپ بەرسەڭىز.
- جاستار. بىزدە جاستاردى ىزدەر، قايدا، نە ءبىتىرىپ، نە حال كەشىپ جۇرگەنىن بىلەر قامقور ۇيىم ءسوز جۇزىندە عانا بار. بيلىكشىل «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قۇزىرىنداعى جاستار ۇيىمنىڭ دا ارەكەتى بەلگىلى: «پارتيا قايدا بولسا...» ولار - «...سوندا». كوپشىكقويعىش گازەتتەر جاقىندا: «1000 سپورتشى «نۇر وتان» پارتياسىنا كىردى!» دەپ جەلپىنە جازدى. مەنىڭ كوز الدىما بالا كەزىمدە تالاي كورگەن «قوي توعىتۋ» كەلە قالدى. سونداي «تولايىم ساۋدانى» كورىپ وتىرعان جاس «نۇروتانشىلارعا» جانىم اشيدى. نۇرلى وتان، نۇرسىز وتان بارىنا دا يلانىپ ءجۇر-اۋ!
شابدانۇلى قاجىعۇمار باعى اشىلماس قازاق بولدى. «سۇيەگىم اتامەكەنىمدە قالسا ەكەن! مەنى ەلىمە الدىرتا گور!» دەگەن وتىنىشپەن پرەزيدەنت ن. نازارباەۆقا جازعان حاتى جاۋاپسىز قالدى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى بولا تۇرا كوپتومدىق «قىلمىس» رومانىنا مەملەكەتتىك سيلىق بەرىلمەدى. ەندى نە ايتار بار؟
- جازۋشىلار وداعىن تاراتۋ كەرەك دەگەن ماسەلە كوبەيىپ كەتتى. وسىعان قالاي قارايسىز؟
- جازۋشىلار وداعى جالپى كەرەك. بىراق كەشەگى وداق پەن بۇگىنگى وداقتىڭ ايىرماسى ۇلكەن. كەشەگى، ياعني بۇگىن ءبارىمىز سىپىرا جامانداپ جۇرگەن كەڭەس زامانى كەزىندەگى وداق ءبىزدى كسرو اقىن-جازۋشىلارىنىڭ بارىمەن دوستاستىرعان، ونكۇندىك وتكىزىلىپ تۇراتىن، مەرەيتويلاردا بىرگە جۇرەتىنبىز، ول شىعارماشىلىق اۋقىمىمىزدىڭ، دەمەك، قازاق ادەبيەتى ءورىسىنىڭ كەڭەيۋىنە سەبەپشى، قامقورشى بولدى. ادام مەن ادام، حالىق پەن حالىق، ەل مەن ەل اراسىندا رۋحاني بايلانىستىڭ بولعان دۇرىس قوي. قازىرگى وداقتىڭ قولى قىسقا، «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور» دەگەن قيسىق قالىپقا تاپ بولدى. الايدا ءوز قولىنان كەلەتىن ادەبي شارالارعا سەلقوس. مىسالى، مەن سوڭعى جىلدارى وداق باسشىلارى الدىنا ەكى ماسەلە قويدىم. شاكارىم قۇدايبەردى اقتالعان سوڭ شىعارىلعان (1988-جىلى) جيناعىنان اۆتوردىڭ ءدىني سوزدەرىن تۇگەل دەرلىك الىپ تاستاپ، مارقۇم اقىن اتامىزدى اتەيستكە اينالدىرعانىمىزدى، ول قاتەلىكتىڭ ودان كەيىن باسىلعان كىتاپتارىندا سول كۇيى قايتالانىپ جۇرگەنىن ايتتىم. بۇرىندا قايىم مۇحامەدحانوۆ، مۇحتار ماعاۋين، ت. ب. اشىنىپ ماقالا جازعان ەدى. ەكىنشىسى: ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «كوشپەندىلەرى» اعىلشىن تىلىنە سوراقى اۋدارىلعان ەكەن. سونى دالەلدەپ جازعان عالىم نۇرساۋلە رىسالدينانى قولدادىم. بۇلار تۋرالى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە «بەتىمەن كەتكەندە بەرەكە بولعان با!» دەپ اتالعان ماقالام شىقتى (2006-جىلى). وداق باسشىلىعىنا وسى ەكى ماسەلەنى ارناۋلى جينالىس پا، پلەنۋم با شاقىرىپ، كوپ بولىپ كەڭەسىپ شەشەلىك دەگەن تىلەك ءبىلدىردىم. الىگە دەيىن ءلام-ميم جوق. جاقىندا عانا وداقتىڭ، ادەبي ەكى گازەت پەن جورنالدىڭ 75 جىلدىقتارى رەسمي اتالدى (جولاۋشىلاپ ءجۇرىپ ، قاتىسا المادىم). كەڭەستىك كەزدەگى «ۋا، جاساسىن!» جيىنداردىڭ ءبىرى بولىپ وتكەن. سالتاناتتى پلەنۋم بولىپ، وداقتىڭ بايىرعى توراعاسىنا قوسىمشا «قۇرمەتتى توراعا» سايلاۋ تۋرالى «تاريحي» شەشىم جاسالىپتى. ول - ن. نازارباەۆتى ماڭگىلىك پرەزيدەنت ەتىپ سايلاۋ جايىنداعى دۇرمەككە وداقتىڭ توراعاسى ورازالين نۇرلان ءىنىمنىڭ ەلىكتەپ وتىرعانى دەپ بىلەم. وداق قازاقستانعا، قازاق ادەبيەتىنە سىڭىرگەن قىرۋار ەڭبەگىن تىزبەلەمەگەندە، «قازاق ادەبيەتىندە» ەكى جىل رەداكتور بولعان، وداقتى سەگىز جىل وڭدى باسقارعان ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ 80 جىلدىعىن ۋاقتىلى وتكىزۋگە مۇرىندىق بولا الماي وتىر. ونىڭ تۋعان كۇنىن (12-مامىر) «قازاق ادەبيەتى» ءبىر ءنومىرىن ارناپ اتاپ وتسە، استە ارتىق بولمايتىن ەدى، ءويتۋدىڭ ورنىنا الدى-ارتىندا ەستەلىك ەكى ماقالا بەرۋمەن تىندى. «جۇلدىز» جورنالىمىز ەكى بەتىن ارەڭ قيدى.
كىتاپ شىعارۋ ءىسىمىزدىڭ بەتىمەن كەتكەنى راس. ۇكىمەتتىڭ قۇزىرىندا قالعان بىرەر باسپا وزىنە جول تابا العانداردىڭ كىتاپتارىن شىعارادى. قۇجىناپ كەتكەن جەكەمەنشىك باسپالاردىڭ اۆتورلارى - قالتاسى قالىڭدار. ولار كىتابىن كىم تۋرالى، نە تۋرالى، نەشە توم، نەشە دانا ەتىپ شىعارۋعا ەرىكتى. ال ول باسپالار ادەبي سىن پىكىردەن (رەتسەنزيادان) تىس، شىعار كىتاپتىڭ قولجازباسىن اۆتورىنان وزگە ەشكىم وقىمايتىنىندا دا شارۋاسى جوق. مىنە، بىزدەگى ادەبي تىنىس، كىتاپ تاسقىنى وسىنداي. مەملەكەتتىك، باسقا دا سيلىقتار دەسەك، ولاردىڭ ءبارى - «بارماق باستى، كوز قىستىمەن» شەشىلەتىن بولعالى قاشان!
- "ايتىستى كىمدەر جاۋىپ وتىر؟ ول - سول ەلباسىعا جاقسى كورىنەمىز دەپ، ءوزىنىڭ وتىرعان ورىندىعىنان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن جالباقتاپ، جاعىنامىز دەپ ايتىستى ەلباسىعا جامانداۋشىلار بار. توڭىرەگىندە جۇرگەندەردىڭ ىشىندە". ايتىستى پاريجدە دە وتكىزگەنىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، ول ەندى وسى جوبانى تۇركياعا اپارىپ جاساماق نيەتپەن مادەنيەت ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەدكە كىرگەنىن، سول كەزدە مينيستر پرەزيدەنتتىڭ قولى قويىلعان تىيىم سالۋ جونىندەگى قاعازدى العا تارتقانىن ايتادى. ءجۇرسىن ەرمان بۇل قاعازدى پرەزيدەنتكە ۇسىنعان ادام - مەملەكەتتىك حاتشى-سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قانات ساۋداباەۆ ەكەنىنە تولىق سەنىمدى. "ايتىس بولعان سوڭ ەڭ جوعارعى بيلىكتىڭ شامىنا تيەتىن سوزدەر ايتىلماي قالمايدى، سونى ءوڭىن اينالدىرىپ جەتكىزىپ ءجۇر. ونىمەن بۇلار ەلباسىعا جاقسىلىق جاساپ وتىرعان جوق، ايتىستى ەلباسىنىڭ اتىمەن جاۋىپ ەلباسىن ەلگە جەكسۇرىن ەتىپ كورسەتىپ وتىر" دەيدى ءجۇرسىن ەرمانوۆ.
"ايتىس" ملن-داعان قازاقتىڭ قارايتىن ەڭ كوپشىلىك ونەرى بولاتىن. ءتىپتى قىلىشىنان قان تاماتىن كەڭەس ۇكىمەتى دە "ايتىس" داستۇرىنە تيىم سالماپ ەدى. قازىرگى بيلىك ارنايى قۇجات شىعارىپ تاراتىپ، "ايتىسقا" تۇبەگەيلى تيىم سالدى عوي. قازاقتىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرى مەن ونەرىن، مادەنيەتى مەن رۋحاني دۇنيەسىن قورلاۋ جاعىنان ءبىزدىڭ قازىرگى بيلىك سولاردىڭ بارىنەن دە اسىپ تۇسكەن جوق پا؟!
ملن-داعان قازاق تىڭداپ كورەتىن، جانە مىڭداعان جىلدان بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان "ايتىس" اتتى قاسيەتتى ونەر وسى ءبىر تۇككە دە تۇرمايتىن بىرەۋلەردىڭ تيىم سالعان بۇيرىعىنان سوڭ، جوعالىپ كەتەر مە ەكەن. ورتەنگەن اعاشتى دا ءسوز قىلىپ جاتىرمىز عوي، ول دا دۇرىس شىعار، الايدا ودان گورى "ايتىسقا" مەملەكەتتىڭ تيىم سالىنىپ، ونىڭ جابىلۋى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمىنە جاسالعان زور قيانات دەپ ويلامايسىز با؟
- اقىندار ايتىسىن شەكتەۋ، تۇمشالاۋ - «ن» دەسەڭ نۇرەكەڭە، «ك» دەسەڭ كارەكەڭە... ءتيىپ كەتەدى، دەپ شابىلىپ جۇرگەن جارامساقتاردىڭ جوسپارلى جۇمىسى. قازاقى سالت-ءداستۇرىمىزدى قولدان بەرمەي، ايتىستى قورعاۋىمىز كەرەك. مۇنى جانە ءارتۇرلى «ادىلقازىلار القاسىنىڭ» قارتايىپ، ادىلدىكتەن تايىپ كەتكەندەرى تۋرال ايتىپ تا، جازىپ تا جۇرگەندەردىڭ ءبىرىمىن. ەستىر قۇلاق قالماپتى.
- قازىر ءدىننىڭ تىم ساياسيلانىپ بارا جاتقاندىعىمەن كەلىسەسىز بە؟ كەلىسسەڭىز ونىمەن قالاي كۇرەسۋ كەرەك؟
- ءدىن ماسەلەمىز جەرباۋىرلاپ جاتىر. شەت ەلدەردىڭ ءدىني ۇيىمدارى كەۋلەپ بارادى. قازىردىڭ وزىندە 4000 شاماسىندا ەكەن. وعان ءوزىمىزدىڭ قاراتاياقتار ۋاعىزدار جۇرگەن ءارتۇرلى «يسلامدىق» اعىمداردى قوسىڭىز. كەيبىر مولدالار وتكەرۋ-اتقارۋ قىزمەتىن اشىق ساۋدالاپ ءجۇر. وسىنى باس ءمۇفتيىمىز ءابساتتار دەربىسالى مىرزاعا اشىق حات ەتىپ جازدىم دا، كەزدەسىپ اڭگىمەلەسۋدى ءوتىندىم دە، ال ول جاۋاپ بەرمەدى، ويتكەنى ونىڭ كوپ ۋاقىتى استاناداعى، الىس-جاقىن شەت ەلدەردەگى ءدىني سالتاناتتاردا ءوتىپ ءجۇر.
- قازاق كينوونەرىنىڭ بۇگىنگى حال-احۋالىنا بەرەر باعاڭىز قانداي؟
- كينو ونەرىمىز حاقىندا ايتارىم شامالى. ول سالانىڭ مامانى ەمەسپىن دە، ولاردىڭ تاباعىنا قول سالۋدان قورعانامىن.
- عابباس اعا، وسى جوعارىداعى سۇراقتاردىڭ بارلىعىنا دا جاۋاپ بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. دوسحان جولجاقسىنوۆ اعاعمىز: ء"انشىسىڭ بە، انىڭمەن اينالىس!" دەيتىن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە حالىق قازىر سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. سەبەبى، ەرتەڭ ەل باسىنا كۇن تۋا قالسا، ءوز ماماندىعىمەن اينالىسىپ جايباراقات جاتا بەرەتىنىنە كۇمان كەلتىرمەيمىز. "سولداتسىڭ با، سەن سوعىس!" دەپ ايتاتىندار دا شىعاتىن شىعار.
- زيالى قاۋىم جونىندە ايتارىم: ارقايسىسىنىڭ بالشىعى ارقالاي يلەنگەن، قايتادان يلەيتىن كۇش جوق.
- جيرينوۆسكي: "قازاقستان دەگەن مەلەكەتتى بىلمەيمىن، بىلگىم دە كەلمەيدى" (جاس الاش، ج.ماماي) دەپتى.
زاحاروۆ: "قازاقتار ورىستارسىز ءومىر سۇرە المايدى!" دەدى.
ن.بەندز: "قازاقشا سويلەمەڭدەر!" دەدى.
بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ مەملەكتەكە قاۋىپ ءتونىپ كەلە جاتقان جوق پا ەكەن وسىلاردىڭ سوزىنەن كەيىن؟ بۇلار تانىمال ادامدار. سولاردىڭ ءسوزىن نەگىزگە الىپ، قازاقستانداعى بارلىق ورىس ۇلىس وكىلدەرى وسىلاي دەپ شەرۋگە شىقسا نە بولماق؟
- جيرينوۆسكي، زاحاروۆقا كەلسەك. بۇل بەتپاقتار سولجەنيتسىن دەگەننىڭ تۋىن ۇستاپ قالدى. بۇلاردىڭ وتىنا ءوزىمىز دە ماي قۇيدىق. ن. نازارباەۆتىڭ: قازاقتا شەكارا بولعان جوق، بۇگىنگى شەكاراسىندا مەملەكەتى بولمادى... دەگەن «تاريحي تۇجىرىمى»، ونى ولجاستاردىڭ جالاۋلاتقانى ەستەرىڭىزدە شىعار؟ ءوزىمىزدى ءوزىمىز كەمسىتكەن سوڭ، وزگەلەرگە نە جورىق؟! قازاققا ءتىل تيگىزگەنى ءۇشىن جيرينوۆسكيدى بۇدان بىلاي قازاقستانعا جولاتپاۋ تۋرالى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىمىزدىڭ رەسەيگە نوتاسى بولدى دا، كوپ ۇزاماي ول جالاقوردىڭ الماتىعا كەلۋىنە، تۋعان كۇنىن اتاپ وتۋىنە رۇحسات ەتىلدى. بۇل نە؟ قازاقتى جيرينوۆسكيگە ساتقاندىق ەمەس پە؟!
- تۇڭعىش قازاق عارىشكەرىمىز توقتار اۋباكىروۆتىڭ ەسىمىن اتاۋعا نە تىيىم سالىندى دەپ ويلايسىز؟
- توقتار اۋباكىروۆتىڭ ساياساتقا ارالاسۋىن قۇپتاعان جوقپىن. ول بۇگىنگى وپپوزيتسياعا كوزىر بولۋعا ءتيىس ەمەس. ول - عارىشكەر، مامان، عالىم. وسى جايىندا كىتاپ جازسا، سول پايدالى بولار ەدى.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ «بيلىكتىڭ بۇلبۇلى» اتانىپ جۇرگەن ە. ەرتىسباەۆپەن قاناتتاسىپ، ەكىنشى بۇلبۇل بولىپ الدى. «مەنى» جوعارى، «قازاعىمى» تومەن.
- نەسىپبەكتىڭ "بايتەرەگىن" وقىدىڭىز با، وقىساڭىز قانداي؟ وقىماساڭىز، وقىعىڭىز كەلەدى مە؟
- ن. ايتۇلىنىڭ داستاندارىمەن تانىس ەمەسپىن. ءوزىنىڭ دە، ول تۋرالى باسقالاردىڭ دا ماقالالارىن «جاس الاشتان»، وسى سايتتان وقىدىم. اڭعارعانىم: پرەزيدەنتتى قولپاشتايدى ەكەن. استاناداعى دۇرمەكتەن قالىپ قويماۋدى ويلاعان عوي. قاي شىعارمادا بولسىن كەيىپكەردىڭ دۇرىس-بۇرىستىعى ءادىل ايتىلماسا، ول سىڭارجاقتىققا جەتەلەپ كەتەدى. قالامگەردە بىرەۋ ۇستار ءباسجىپ بولماۋى كەرەك.
جۇكەل. ماعجان، يساتاي جانە باسقا ىنىلەرىمە جىلى لەبىزدەرى ءۇشىن العىس بىلدىرە وتىرىپ، ءوزىم تۋرالى ايتۋدى قالاعان ساۋالعا جاۋاپ بەرۋمەن اڭگىمەمدى اياقتايىن.
ءيا، مەن شىعىس قازاقستاننىڭ ۇلان اۋدانىنانمىن. ءبىزدى ۇيىمشىل ەمەس، ورىس بولىپ كەتكەن دەسەدى. جانى بار ءسوز. جالعان نامىستى قالقان ەتپەي ايتارىم: «ورىس بولۋدىڭ» ءبىر ارتىقتىعى بار. ول جىكشىلدىكتىڭ نە پالە ەكەنىن بىلمەۋىڭ. قانداي ماسەلەنى بولسىن ورەكەڭدەر اشىق ايتادى جانە سول جەردە ول ءۇشىن قىزىلشەكە بولۋعا، ءتىپتى كەيدە جاعا جىرتىسۋعا دا بارادى، بىراق ونى كەككە اينالدىرۋى، پالەن ۋاقىتقا دەيىن ۇمىتپاي ءجۇرۋى، اياقتان شالۋى، قايتسە سىرتتاي ەسە قايتارۋدى، ءوش الۋدى كوكسەۋى جوق. ورتالارىندا وتىز جىل جۇرگەندە كوزىم جەتكەن شىندىق بۇل. جەتى اتامىزدى ءبىلۋ پارىز، ال جەرشىلدىك، رۋشىلدىق، جىكشىلدىك سياقتى دەرتتەردەن امان ءجۇرۋ - ادامي، رۋحاني مىندەتىمىز. جۇرەك سوعۋىن توقتاتقانشا ارىڭنىڭ الدىندا ادال، ءادىل، باتىل بولۋىڭ قاجەت. وسى ۇستانىمنىڭ «ارقاسىندا» مۇرنىما شەرتپەك تيگەن كەزدەر بولدى. ءبىر عانا مىسال. قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى 1983-جىلى: «سەنەن مىقتى جوق!» دەپ ماقتاپ، «ارا- شمەل» جورنالىنا باس رەداكتورلىققا بەكىتتىردى. وندا «سىن تۇزەلمەي ءمىن تۇزەلمەيدىنى» باعدار ەتىپ، وتكىر سىن ماتەريالدار جاريالاۋعا كىرىستىك. جورنال فەلەتونىنا كەيىپكەر بولعان ەكى مينيستر، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى دەگەننىڭ ەكەۋىنىڭ باسشىلارى تاقتارىنان تايدىرىلدى. «ارانىڭ» وبلىستاردى ارالاپ ءجۇرىپ شاققاندارى ءوز الدىنا. سودان كەيىن پارتيامىز: «سەن وڭباعانسىڭ!» دەپ «ءوز وتىنىشىممەن» كەتىردى (1987-جىلى). «وكىنىشىڭىز بار ما؟» دەگەن ساۋالعا دا وسى جاۋاپ بولسىن: مەن سوندا قاتتى وكىندىم. باس رەداكتورلىققان ايرىلعانىما ەمەس، پارتبيلەتتى جەمقورلاردى كوبىرەك اشكەرەلەپ ۇلگىرمەگەنىمە وكىندىم. جانە ءبىر سىرىم: ساياسي ماقالاعا باۋىر باسىپ، ساتيرانى رەنجىتىڭكىرەتىپ الدىم.
وسى Abai. كz سايتىندا جاريالانىپ جۇرگەن ماقالالاردىڭ ءبارى ءوزىمنىڭ جەكەمەنشىگىم، ەشكىمنىڭ داۋى جوق.
سايت ۇجىمىنا، سۇراق يەلەرىنە 1001 العىس!
