جالاۋلىداعى كەيكىگە قويىلعان بەلگى

1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ ءبىرى نۇرماعامبەت (كەيكى) كوكەمبايۇلىنىڭ سانك-پەتەربۋرگتەگى كۋنسكامەرا ساقتالعان باس سۇيەگىنىڭ ەلگە ورالۋى ەل اراسىندا ەلەۋلى وقيعا رەتىندە باعالاندى. اسىرەسە، توبىل-تورعاي وڭىرىندە ەرەكشە اتالىپ وتۋدە. بيىل قوستاناي وبلىسىنىڭ رۋحاني ءومىرىنىڭ وزەگىن شارتتى تۇردە «كەيكى باتىر جىلى» دەپ اتاۋعا دا بولادى. ەلىمەن قايتا قاۋىشقان كەيكى باتىردىڭ ەسىمىن ارداقتاۋ ماقساتىندا وبلىس كولەمىندە اۋقىمدى ىستەر اتقارىلۋدا. سونداي ىستەر قاتارىنا باتىرعا جاڭا كەسەنە تۇرعىزۋ، باس سۇيەكتى جەرلەۋ ءراسىمى، عىلىمي-اعارتۋشىلىق ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرۋ، عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋ جۇمىستارى بەلگىلەنگەن.

ەكسپەديتسيانىڭ ەمبلەماسى

سول جۇمىستاردىڭ ءبىر پاراسى رەتىندە شىلىڭگىر شىلدە ايىنىڭ ورتا شەنىندە قاتىستى ەل اراسىندا ساقتالعان دەرەكتەردى جيناۋ، اتى اڭىزعا اينالعان باتىردىڭ تۋعان، قايتقان جەرى، حالىق كوتەرىلىسىنىڭ ايتۋلى وقيعالارى وتكەن ولكەگە ساپار جاساۋ، داڭقتى تۇلعا قاتىستى ەلىمىزدە، وبلىس كولەمىندە جۇرگىزىلىپ جاتقان ءىس-شارالاردىڭ ءمان-ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان عىلىمي-اعارتۋشىلىق ەكسپەديتسياسى قوستاناي وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك وڭىرىندەگى ناۋرىزىم، امانكەلدى، جانكەلدى اۋداندارىنا ساپار جاسادى. ەكسپەديتسيا قوستاناي وبلىسى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قولعا الىنعان «ۇلى دالا تۇلعالارى» جوباسىنىڭ شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرىلدى. جوبا ەلباسى ن،نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا مىندەتتەلگەن ماقساتتادى جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەيدى.

ەكسپەديتسيا قۇرامى قوستاناي وبلىسىنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بەلگىلى عالىمدارى مەن عىلىم جولىنداعى ىزدەنۋشى شاكىرتتەرىنەن، تانىمال ولكەتانۋشى تۇلعالاردان جاساقتالدى. ەكسپەديتسيا كەيكى باتىرعا قاتىسى بار تاريحي مەكەندەردى ارالاپ، تورعاي ءوڭىرىنىڭ جۇرتشىلىعىمەن جۇزدەستى. جۇزدەسۋدىڭ باسى كەيكى باتىردىڭ تۋعان ولكەسىنەن باستاۋ الدى.

ەكسپەديتسيا قۇرامى جول الدىندا

امانتوعاي - تاستى. امانتوعاي – جولايرىقتا تۇرعان كەنت. قوستانايدان نەمەسە ارقالىقتان تورعاي باعىتىنا تارتىلعان كۇرەجول وسى كەنت تۇسىندا ەكىگە ايىرىلادى. قوستاناي جاقتان كەلگەندە، جولدىڭ ءبىر باعىتى جاسامپاز ارقالىققا، ەكىنشىسى قارت تورعايعا قاراي بۇرىلادى. ال ارقالىقتان كەلگەندە، تورعايعا باعىتتالعان جولدان قوستانايعا قاراي بۇيىردەن باعىت شىعادى. ارقالىق-امانتوعاي باعىتىنداعى جولدا كەزدەسەتىن تاستى وزەنىنىڭ بويى - كەيكىنىڭ تۋعان جەرى.

امانتوعايدا ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ولكەنىڭ تاريحىن تەرەڭ بىلەتىن مۇحتار قودەن اقساقالمەن ارنايى كەزدەسىپ، سۇحبات الدى. مۇحتار اقساقال –  كەزىندە ەل باسقارعان قىزمەتكەر كىسى. ول امانكەلدى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس جانە ونىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى كەيكى باتىر تۋرالى مول ماعلۇمات بەردى. اقساقال – دالانىڭ تاريحىن كوكىرەگىنە توقىعان، جادىنا ساقتاعان  شەجىرە قارتتاردىڭ سوڭعى تۇياعى سىندى تۇلعا ەكەن. وقيعالاردى ساي-سالاسىمەن سارالاپ، باپپەن، جۇيەلەپ ءسوز ساپتايدى. مۇقتار اقساقالدىڭ اڭگىمەسىنەڭع ۇزىن سونارى مىناداي: كەيكىنىڭ شىن ەسىمى – نۇرماعامبەت. مۇرنى (تاناۋى) قايقى بولعاندىقتان جەڭگەلەرى «قايقى، ياعني كەيكى» اتاپ كەتكەن. ەندى بىرەۋلەر ونى اڭشىلىق جەلىگىمەن ەلدەن جىراق كەتىپ، سايعاق ءجۇرىپ «كىسى كيىكتەنىپ» كەتكەندىكتەن كەيكى اتانعان دەسەدى. انىعى لاقاپ ەسىم بۇل كىسىگە جەڭگەلەرىنەن اۋىسسا كەرەك. ويتكەنى باتىر ەلدەن جىراق كەتكەنگە دەيىن-اق كەيكى مەرگەن دەگەن لاقاپپەن داڭقى شىققان. كەيكى باتىر - ازاماتتىق سوعىستىڭ سالدارىنان تۋىنداعان تاعدىر تالكەگىنىڭ قۇربانى. امانكەلدىنىڭ – ەڭ سەنىمدى سەرىگى. سارداردىڭ مەرگەندەر توبىن باسقارعان. «امانكەلدى – كوز مەرگەن، كەيكى - قول مەرگەن» دەگەن ءسوز قالعان. «قول مەرگەن» دەگەنى، كەيكى كوزدەمەيدى، قولىن باعىتتاسا بولدى - اتقان وعى نىساناعا ءدال تيەدى ەكەن. حالىقتىڭ قامىن ويلاعان، مۇڭىن جوقتاعان ەر كەيكى ەلگە تىزەسى باتقان كىسىلەرگە «اق»، «قىزىل» دەپ ايىرماي، قارۋىن كەزەپ، كەك الۋعا ۇمتىلعان. سول سەبەپتى ول جاڭا ورناعان كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان «بانديت»، «قاراقشى» دەگەن كەسىم شىعارىلىپ، قۋدالاۋعا ۇشىراپ، ەلدەن جىراق كەتىپ، بىرنەشە جىلدار بوي تاسالاپ جۇرەدى. «قاراقشى»، «بانديت» اتانادى. اقىرىندا ءالىبي جانكەلدين كەزىندە كوتەرىلىسكە بەلەسەنە قاتىسقان، امانكەلدى مەن كەيكىنىڭ قاندىكويلەك جولداسى، قارۋلاس دوسى ا.توكارەۆ دەگەن كىسىدەن كەيكىگە حات جازىپ، وعان ءوز ەركىمەن كەڭەس ۇكىمەتىنە بەرىلگەن جاعدايدا كەشىرىم جاسالىنىپ، ونىڭ ەل قاتارىندا ءومىر سۇرۋگە بولاتىندىعىن ايتادى.  ا.توكارەۆ - تورعايدا تۋىپ وسكەن، قازاقشاعا سۋداي ورىس كىسى. كەيكى باتىر كەلىسىپ، ونىمەن بىرگە تورعاي بەكىنىسىنە قاراي بەت الادى. جولدا، تورعايعا 30 شاقىرىمداي جەر قالعاندا، نۇرشابايدىڭ ابدىحالىقى دەگەن اۋقاتتى كىسىنىڭ ۇيىنە قونادى. ابدىحالىق كەيكىگە: «توكاراەۆتىڭ سوزىنە بەكەر سەنىپ بارا جاتىرسىڭ، تورعايعا بارعان امانكەلدىنىڭ تاعدىرى نە بولعانىن بىلەسىڭ؟ سەنى تۇرمەگە جابادى، بولماسا اتىپ تاستايدى»،- دەگەن سوزدەردى ايتادى. «باتىر اڭعال» دەگەن، كەيكى تورعايداعى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەڭسەسىنە بارۋ ويىنان باس تارتىپ، ۇيىقتاپ جاتقان توكارەۆتى اتىپ تاستاپ، ساحاراعا قاشادى. ونىڭ ارتىنان قۋعىنشى وترياد شىعىپ، اڭدىپ ءجۇرىپ، جىلانشىق وزەنىنىڭ ماڭىندا سۇتەمگەننىڭ جاكەنى  دەگەن كىسىنىڭ قىستاۋىن پانالاپ جاتقان كەيكىنى قورشاۋعا الادى. ەكى ورتادا بولعان اتىستىڭ سالدارىنان كەيكى قاتتى جارالانادى. باتىردىڭ باسىن كەسىپ الىپ، تورعاي بەكىنىسىنە الىپ كەتەدى. دەنەسى سول جىلانشىقتىڭ بويىندا قالادى. كەيكىنىڭ تىرلىكتەگى ەرلىككە تولى عۇمىرى وسىلايشا اياقتالادى.

ال ەر كەيكىنىڭ ەرلىك عۇمىرى باستالعانعا دەيىنگى بالالىق، جاستىق شاعى تاستى وزەنىنىڭ بويىندا وتكەن. حح عاسىردىڭ باسىندا تورعاي وڭىرىندە التى بولىستان قىپشاق جانە ارعىن رۋلارى، ءبىر بولىس نايمان ەلى جايلاعان. تاستىعا جاقىن جەردە نايماننىڭ باعانالى اتاسىنىنا تارايتىن قۇتان اۋليەنىڭ مازارى بار. باتىردىڭ جارى اقجان نايمان رۋىنىڭ قىزى بولعان دەسەدى. تاستىنىڭ بويىنا باتىردىڭ كەيكى باتىردىڭ قوس مازارى بار. ءبىرى – ەرتەرەكتە كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا كەيكىنىڭ اعايىن ۇرپاقتارى تۇرعىزعان كونە مازار، ەكىنشىسى - كەيكىنىڭ ەلگە ورالعان باس سۇيەگىن جەرلەۋ ماقساتىندا جاڭادان سالىنىپ جاتقان ساۋلەتتى كەشەن.

كونە كەسەنەدە كەيكىنىڭ قيلى، اۋىر تاعدىرىنان حابار بەرەتىن مازمۇندى، ماعىنالى جىر شۋماقتارى جازىلعان بەلگىتاستار بار. ەسكى مازاردان قول سوزىمداي جەردە جاڭا مازار سالىنىپ جاتىر. جوسپار بويىنشا، جاڭا كەسەنەنىڭ بيىكتىگى 15 مەترگە جۋىقتايدى. 16 باعانادان تۇراتىن، الدى ءتورت بۇرىشتى، ارتقى جاعى دوڭگەلەك ءپىشىندى كۇمبەزدى عيمارات. ون التى باعانا - كوتەرىلىس بولعان 1916 جىلدىڭ ءرəمىزى. ينشاللا، مازار ەڭسەلى، ءسəندى بولعالى تۇر ەكەن. كەيكى باتىردى باس سۇيەگىمەن قوسىپ قايتا جەرلەۋ شارالارىن ۇيىمداستىرۋعا دەم بەرىپ جۇرگەن وبلىس əكىمى ارحيمەد مۇحانبەتوۆتىڭ اتقارىپ جاتقان ىستەرىنىڭ ءبىر پاراسى - بۇل.

مۇقتار قودەن اقساقال

كەيكىگە تۇرعىزىلىپ جاتقان جاڭا كەسەنە

باتپاققارا. باتپاققارا - قازىرگى امانكەلدى كەنتىنىڭ تاريحي اتاۋى. مۇندا 1916 جىلى پاتشاعا قارسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ وتى تۇتانىپ، 1929 جىلى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ  كوللەكتيۆتەندىرۋ ساياساتىنا قارسى تولقۋلار بولادى. 1932-1933 جىلى سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان ورىن العان اشارشىلىققا باتپاققاراعا ەرەكشە اسەر ەتىپ، ءوڭىر جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان بوساپ قالادى. وڭتۇستىككە بوسىعان اش-جالاڭاش جۇرت سىر بويىنا جەتكەن كەزدە كىسى ەتىن جەيتىندەي حالگە ۇشىرايدى. مۇنى سىر بويىنىڭ تۇرعىنى، اشارشىلىقتى ءوز كوزىمەن كورگەن ناعاشى اجەم كاشيما قۇلتايقىزىنان ەستىگەن ەدىم (مارحاببات: زۇلمات جىلدار كۋاگەرىنىڭ اڭگىمەسى // http://abai.kz/post/17001).

امانكەلدى كەنتىندە تاريحي دەرەكتەر مەن ەستەلىكتەردى كوكىرەگىنە "توقىعان" قاريا-اقساقالدارمەن سۇحباتتاسۋ مۇمكىندىگى تۋىندادى. اقساقالدارمەن بولعان اڭگىمە بارىسىندا مىناداي دەرەكتەردى زەيىن،  زەردە كەستەسىنە توقي الدىق:

1. امانكەلدى مەن كەيكى - كوتەرىلىستىڭ باسشىلارى. ولاردى ءبولىپ-جارماي، و باستان بىرگە دارىپتەۋ قاجەت ەدى. وكىنىشكە قاراي، كەڭەستىك سولاقاي ساياسات ءبىرىن دارىپتەدى، ەكىنشىسىن قارالادى;
2. كەيكى باتىر قازاق اۋىلدارىنا زورلىق ەتكەن، تىزەسىن باتىرعاندارعا ولاردى "اق" نەمەسە "قىزىل" دەمەي، قارۋىن كەزەگەن، جازاعا تارتقان. سول ءۇشىن "بانديت", "قاراقشى", "باسبۇزار" اتانىپ، قۋدالانىپ، ەلدەن جىراق جۇرگەن;
3. كەيكى - كوزى تىرىسىندە اڭىزعا اينالعان تۇلعا. ونىڭ ەل-جۇرتىنا دەگەن جانقيارلىعى حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ، ءتۇرلى نۇسقاداعى كوپتەگەن اڭىز اڭگىمەلەر تۋىنداعان. ءتىپتى، كونە كوز قاريالار اۋزىنان ايتىلعان كەيبىر اڭىزداردا "كەيكى ولمەگەن، جازالاۋشى وتريادتىڭ ولتىرگەنى باتىردىڭ ءىنىسى ەكەن، ينشاللا، باتىر ەلگە ورالادى" دەپ تە ايتىلىپ كەلىپتى.

امانكەلدى اۋىلىنىڭ ىرگەسىندەگى قورىمدا ءحىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ساتىپالدى يشان عابدوللاۇلىنىڭ مازارى تۇر. ساتىپالدى يشان بۇقارا، تۇركىستان، سايرام جاعىندا 10 جىلعا جۋىق ءدىني ءبىلىم الىپ، تورعاي ولكەسىندە مۇسىلماندىق ءبىلىم-ءىلىم جۇرگىزۋگە كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. ونىڭ ۇرپاقتارى كەڭەس داۋىرىندە قۋعىنعا ۇشىرايدى: ءبىرى اتىلادى، ءبىرى قۋعىندالادى. وسى تۇستا ءبىر ايتىپ كەتەتىن مىناداي ماسەلە بار: امانكەلدى باتىردىڭ تۋعان جەرى ۇرپەكتەگى كوتەرىلىسشىلەردىڭ اسكەري شتابى مەشىتتىڭ عيماراتىنا ورنالاسادى. دەمەك، كوتەرىلىسشىلەردى ءدىن وكىلدەرى دە قولداعان. بۇل كورىنىس ءوز كەزەگىندە كوتەرىلىستىڭ يدەولوگيالىق ىرگەسىن نىعايتقانى، كوتەرىلىسشىلەردىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ولاردىڭ ازاتتىق ءۇشىن ارپالىسقان ىستەرىنە دەم بەرگەنى ءسوزسىز. ۇرپەكتىڭ ىرگەسىندە كوتەرىسشىلەل جەڭىسكە جەتكەن اتاقتى "دوعال سوعىسى» بولعان. امانكەلدى يمانوۆتىڭ شتابى ورنالاسقان مەشىت عيماراتىنىڭ ماڭىنا كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا باتىردىڭ اتقا ءمىنىپ تۇرعان ەسكەرتكىشى ورنالاسقان ۇلكەن پانورامالىق كەسكىندەمە قويىلىپ، باتىردىڭ اتقا قونعان ەسكەرتكىشى "دوعال سوعىسى" ورىن العان جاققا باعىتتالعان.

ۇلى جىلانشىق - جالاۋلى. كەيكى باتىردىڭ دەنەسى جاتقان جەر، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، ۇلى جىلانشىققتان شىعاتىن جالاۋلى وزەكشەسىنىڭ بويىندا. وعان بارۋ ءۇشىن ۇرپەكتەن ۇلى جىلانشىق وزەنىنە قاراي بەت الىپ، بۇرىنعى «رودنيك» («راحمەت») سوۆحوزىننىڭ ورنىن كوكتەي ءوتىپ، جالاۋلىعا شىعۋ قاجەت. «راحمەت» اۋلى امانكەلدى كەنتىنەن 110 شاقىرىم جەردە. بۇل سوۆحوزدىڭ تۇرعىندارى 90-جىلدارى ورىن العان ەكونوميكالىق ءھام الەۋمەتتىك كۇيزەلىس كەزىندە جان-جاققا كوشىپ، تاراپ كەتكەن. كوتەرىلىسكە دەيىن كەيكى باتىر شاشانبايدىڭ راحمەتى دەپ اتالعان باي كىسىگە قىزمەت ەتكەن.

جىلانشىق-جالاۋلى ماڭىنىڭ سپۋتنيكتەن تۇسىرگەن فوتوسى

جالاۋلى وزەكشەسىنە كوكتەمدە جىلانشىق وزەنى تاسىعان ۋاقىتتا سۋ مول  جينالادى. وزەكشەنىڭ جىلانشىقپەن قوسىلار قۇيارلىعىندا "رودنيك" سوۆحوزىنىڭ قورىمى بار. قورىمنىڭ جانىنان جالاۋلى وزەكشەسىن جاعالاي شىعاتىن قارا جولمەن 2 شاقىرىمداي جۇرگەندە، كەيكى باتىرعا ارنايى قويىلعان بەلگى، بەيىت سىندى قورشاۋ كەزدەسەدى. بەلگىنى 1996 جىلى اعايىن-تۋىستارى كوتەرگەن. جانىنداعى قورشاۋدا كەيكىمەن بىرگە قايتقان كىسىلەردىڭ اتى جازىلعان قۇلپىتاس بار. جالاۋلىنىڭ بويى ويلى-قىرلى، جىقپىل-جىقپىل سايلارى بار، قاشقان كىسىگە جاسىرىنىپ جۇرۋگە قولايلى جەر ەكەندىگى بايقالادى. جالاۋلىدان ارى قاراي ۇلىتاۋ سىلەمدەرىنە شىعىپ كەتۋگە بولادى. ۇلىتاۋدا كەيكى جاسىرىنعان ۇڭگىر بار ەكەنىن ەسكەرسەك، جالاۋلى-جىلانشىق بويى باتىردىڭ بوي تاسالاپ جۇرۋىنە قولايلى مەكەن بولعان سىندى. وسى جەردە سۇتەمگەننىڭ جاكەنى دەگەن كىسىنىڭ قىستاۋى بولعان دەسەدى. سول قىستاۋدى كەيكى باتىر اياعى اۋىر، اي-كۇنى جاقىن ايەلى اقجان جانە ءىنىسى شۇبار ۇشەۋى پانالاپ جاتادى. بۇلاردى قىزىل اسكەر قورشاپ الىپ، ەكى ارادا قاتتى  اتىس بولادى. قاندى اتىستا كەيكىگە وق ءتيىپ، قايتىس بولادى. جازالاۋشىلار باتىردىڭ باسىن كەسىپ، جارى اجاردىڭ ءىشىن جارىپ، ءىنىسى شۇباردى اتىپ ولتىرەدى. ولگەن كىسىلەردىڭ دەنەسىن تاستاپ، كەسىلگەن باستى تورعاي بەكىنىسىنە اپارىپ، كەزىندە پاتشا ارمياسىنىڭ اسكەري گارنيزونى بولعان، سول تۇستا رەۆكومنىڭ كەڭسەسى بولعان عيماراتتىڭ الدىنداعى تەمىر باعانعا ءىلىپ قويادى. پاتشانىڭ قورلىعىنا كونبەي كوتەرىلىسكە شىعىپ، ونىڭ اسكەرىن تورعاي بەكىنىسىنەن قۋىپ شىقپاق بولعان كەيكى باتىردىڭ باسى كەسىلگەن كۇيى پاتشانى قۇلاتقان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ۇكىمىمەن 2-3 كۇن تۇرادى. سودان كەيىن جەرگىلىكتى جۇرت ىزىلانىپ: «بۇل نە سۇمدىق، ادامدى مۇنشا قورلاۋعا بولادى ما» دەگەن اڭگىمە شىعاراعان سوڭ قايسار باتىردىڭ باسىن ورىنبورعا قاراي اتتاندىرادى.

تورعاي جۇرتى كەيكىنىڭ باسى ءىلىنىپ تۇرعان تەمىردىڭ ورنىن ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتپاعان. جازالاۋشى وترياد كەيكىنىڭ كەسىلگەن باسىن اتتىڭ قانجىعاسىنا قايىستى باستىڭ ەزۋىنەن سالىپ، قۇلاق شەكەدەن شىعارىپ بايلاپ اكەلىپتى، سودان جۇرت اراسىندا «اۋزى كەرە قارىس كەيكى» دەپ اتالىپ كەتكەن دەسەدى-مىس.

تورعاي. 1916 جىلى امانكەلدى مەن كەيكى باتىر باستاعان كوتەرىسشىلەردىڭ تورعاي اسكەري بەكىنىسىنە شابۋىل جاساعانى دا تاريحتان بەلگىلى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا، بەكىنىسكە شىعىستان امانكەلدىنىڭ اسكەرى، باتىستان شولاق وسپاننىڭ قولى شابۋىلداعان. امانكەلدىنىڭ ساربازدارى قۇرامىن قىپشاق رۋى قۇراسا، شولاق وسپاننىڭ اسكەرىنىڭ نەگىزىن ارعىن رۋلارى قۇراعان. جالپى، تورعاي بەكىنىسىنىڭ سولتۇستىك شىعىس جاعىن قىپشاق رۋلارى جايلاسا، وڭتۇستىك-باتىسىن ارعىن رۋلارى مەكەندەگەن. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ەكى رۋدىڭ ازاماتتارى بىرىگىپ، ورتاق جاۋعا تىزە قوسا وتىرىپ كۇرەسكەن. تورعاي بەكىنىسىنە جاسالعان شابۋىل ناتيجەسىز اياقتالعانمەن، سوعىس ىسىمەن كاسىبي تۇرعىدا اينالىسپايتىن كوتەرىلىسشىلەردىڭ قاھارماندىق ەرلىكتەرى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ۇرەيىن الادى. تورعايداعى كوتەرىلىستىڭ اقىرى 1917 جىلى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋىنا ۇلاسقانى تاريحتان بەلگىلى. امانكەلدى باتىر بولشەۆيكتەر جاعىنا ءوتىپ، تورعايدا كەڭەس ۇكىمەتىن ورناتۋعا ات سالىسادى. «اق» پەن «قىزىل» بولىپ شابىسقان سول تۇستا، ياعني 1919 جىلى امانكەلدى تورعاي بەكىنىسىندە قايتىس بولادى. جولداسىنان ءارى تۋىسىنان ايىرىلعان ەر كەيكى وزدەرى ارمانداعان ازاتتىقتىڭ قاراپايىم حالىققا ەشقانداي پايدا كەلتىرمەگەنىنە كۇيىنىپ، الاساپىران زاماننىڭ الاي-دۇلەي بولىپ سوقان «داۋىلىمەن» كۇرەسۋگە بەل بۋادى. بەكىنىستەن كەتىپ، ساحاراعا، قازاق اۋىلدارىنا قاراي بەت تۇزەيدى. تۋعان حالقىن قورلىق پەن ەزگىدەن قۇتقارۋدى، الىسىپ ءجۇرىپ ازاتتىققا الىپ بەرۋدى ارمانداعان باتىردىڭ ءىس-ارەكەتى دالا اڭىزىنا اينالادى...

تورعاي - تاريحى تەرەڭ شاھار. "شاھار" دەپ كولەمى مەن تۇرعىندار سانىنا قاراپ ەمەس، وسى ءبىر شاعىن اۋىلدىڭ تاريحى مەن تاعىلىمىنىڭ مازمۇنىنا ساي ماعىناعا وراي اتاۋعا لايىقتى. تورعايدا تاعىلىمى تەرەڭ تالاي وقيعالار وتكەن. ءحىح عاسىردىڭ ورتا تۇسىنان اۋا باستاعان كەزەڭنەن باستاپ، حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى بۇل ولكەدە وتانشىلدىق، پاتريوتتىق سەزىمدەرى جوعارى پاسسيونار تۇلعالار ءومىر كەشتى. قازاق بالالارىنا مەكتەپ اشۋدى ۇيىمداستىرعان ىبىراي التىنسارين، الاشتىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار وسى ولكەدە تۋىپ-ءوسىپ ءومىر ءسۇردى، قازاققا قىزمەت ەتتى. بۇگىنگى تورعاي - قازاقستاندا بىرنەشە مۋزەيلەر توعىسى تۇيىسكەن جالعىز كەنت.

تاريحى تەرەڭ، شەجىرەگە باي ەر كەيكى ەلىندە ەكسپەديتسيا جۇرگىزۋ بارىسىندا عالىمدار مەن ىزدەنۋشى شاكىرتتەردىڭ قويىن كىتاپشاسىنا، زاماناۋي فوتوقۇرالعا، اۋديو-ۆيدەو جازبالارعا تۇسىرىلگەن دەرەكتەر جينالدى. ەندىگى ماقسات سول ماتەريالداردى عىلىمي نەگىزدە قورىتىپ، حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىنا لايىقتى دۇنيەلەردى شىعارۋ مىندەتتەرى تۇر.

الماسبەك ابسادىق، «ۇلى دالا تۇلعالارى: كەيكى باتىر ىزىمەن» عىلىمي-اعارتۋشىلىق ەكسپەديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz