اتاقتى ناۋان حازىرەتتەي ۇلىق تۇلعانى دۇنيەگە اكەلگەن كوكشەتاۋدىڭ ىرگەسىندەگى شۇڭعىرشا ەلى ءوز اتالارىن ۇلىقتاپ، ۇلان-اسىر توي جاسادى. بابالار ىزىمەن يمان جولى جالعاسسىن دەپ جاڭا مەشىتتى دە اسقاقتاتا بوي تۇزەتتى. بىرلىگى مەن ىنتىماعى جاراسقان وسى ەلدىڭ ونەگەلى ءىسى كوپتىڭ جۇرەگىنە  قازاقتىڭ اسىل تەگى دەگەن ۇعىمدى سىڭىرە ءتۇستى. تەگى مىقتى، ءتۇبى دە تەرەڭ ەلدىڭ بولاشاعى دا نىق بولاتىنىن وسىدان اڭعارۋعا بولادى.

سوناۋ پاتشا زامانىندا شوبەك بولىستىق ەتكەن  قاراۋىلدىڭ شۇڭعىرشا رۋىنان تارايتىن بۇل اۋىلدار  سۇرقيا دا، وكتەم ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قونىس ەتكەن جەرىنەن، جايلاپ وتىرعان جايلاۋىنان جىراق كەتكەن ەدى. وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان شۇڭعىرشانىڭ يمانتاۋ مەن شالقاردىڭ شۇبار-شۇبار شۇرايلى جەرلەرىن مەكەن ەتكەن سەكسەن ءۇيلى ءبىر اتانىڭ قونىس جەرىن «حانتالاپايعا» ءتۇسىرىپ، مالىن تارتىپ العانىنا تاريح كۋا.

شۇڭعىرشانىڭ ءبىر بۇتاعى ءتىپتى تورعايدىڭ قيما جەرىنە بارىپ قازىعىن قاعىپتى. باسقا وڭىرلەرگە دە اعايىننان الشاقتاپ كەتكەندەرى قانشاما. كەڭەس زامانى كەلىپ، ەركىندىكتى ەندى الدىق پا دەگەندە ارتەل-ارتەلگە بولىنگەن اۋىلدان جيىرما ءتورت ءۇيلى ادام عانا قالدى. اشتىقتىڭ قارا بۇلتى تونگەن سول كۇندەرى قىستىڭ قاقاعان ايازىندا دەنەلەرى كومۋسىز قالىپ، كوكتەم شىعار جەر قوينىنا تاپسىرىلعانىن اقاننىڭ كونەكوز قارتتارى ۇمىتا قويعان جوق.

وسى ەلدىڭ ەكى جارىلعان سول بۇلىڭعىر شاعىنا دا قانشاما عاسىر ۋاقىت ءوتىپتى. بۇگىن سول اراسى الىستاپ، جۇپتارى جىراقتاعان ءبىر اتانىڭ بالالارى وزدەرىنىڭ ءتۇپ نەگىزى تارايتىن بابا جەرىندە باس قوستى.

«الاشتىڭ التىن شاڭىراعى» دەپ اتالاتىن ەتنو-مادەني فەستيۆال شۇڭعىرشا ەلىن عانا ەمەس، قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، تۋعان جەرگە دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن الاۋلاتىپ، ەلدىك مۇددەگە ۇمتىلدىردى. اقان اۋىلىندا تىگىلگەن اق شاڭقان كيىز ۇيلەر وسى ەلدەن شىققان نەبىر جايساڭداردى، باتىرلار مەن اقىنداردىڭ، بيلەر مەن مولدالاردىڭ ەسىمىمەن اتالىپ،  ەسكى زاماندى ەسكە ءتۇسىرىپ قانا قويعان جوق، جاڭا رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزىن ارتتىردى.

ءوز اتاسىن قادىرلەگەن ەلدىڭ ۇرپاعى باتىر، اقىن، دانا بولماسىنا كىم كەپىل. ءبىزدىڭ دە تەگىمىزگە قاراپ، كوشىمىزدى تۇزەيتىن كەز كەلدى. تەگى مىقتى قازاقتىڭ بۇگىنگى ۇلى كوشى الەمدىك وركەنيەتكە قاراي قارىشتى قادام باسىپ بارا جاتقانىن جوققا شىعارا الماساق كەرەك. جاس وسكەلەڭ ۇرپاعىمىزدى دا وسىلاي دانالىققا تاربيەلەسەك، وسىنشا ۇلان-بايتاق جەرىمىزدى قىزعىشتاي قورعايتىنىنا سەنىم دە كۇشەيەدى.

اقان اۋىلىن ەڭسەلەندىرىپ تۇرعان كۇمبەزى كۇندەي نۇرىن شاشقان  مەشىت ءۇيى جان-جاقتان جينالعان قاۋىمعا ەسىگىن ايقارا اشتى. «مۇقىش مولدا» مەشىتى دەپ ايشىقتالا جازىلعان ماڭدايشا جازۋى انادايدان كوزگە تۇسەدى. وسى شارانى اشىپ، جۇرگىزگەن قازاققا تانىمال ايتىسكەر اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، وسى ەلدىڭ تۋماسى قۇدايبەرلى مىرزابەك الدىمەن مۇقىش اتانىڭ كىم ەكەنىن ءبىر ەسكە سالىپ ءوتتى.

اسىل ءدىنىمىزدى قورعايمىن دەپ ءجۇرىپ، پاتشانىڭ قاتىگەز سىناعىن باستان وتكەرگەن ناۋان حازىرەتتىڭ اتالاس تۋىسى، شاكىرتى، ءىزىن باسقان باۋىرى وسى مۇقىش مولدا ەكەن. ناۋان مەن شايمەردەن قۋدالانعان كەزدە مۇقىش مولدا دا پاتشا زالىمنىڭ جازاسىنان قۇتىلماعان. وسكەمەن جەرىنە ايىبىن وتەۋگە سوتتالادى.

العاشقى قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەگەن اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ايدوس كاميەۆ اللانىڭ ءۇيى اشىلىپ، قۋانعان ەلگە  ىرىس پەن بەرەكە تىلەدى. وسى شارا اياسىندا وتەلى وتىرعان «الاشتىڭ التىن شاڭىراعى» ەتنو-مادەني فەستيۆالىنىڭ اشىلۋىمەن دە قۇتتىقتادى. مەشىتتى سالىپ، وعان سۇبەلى ۇلەس قوسقان ءبىر توپ ازاماتقا اۋدان اكىمى اتىنان سىي-سيااپتتار جاسادى. اللانىڭ ۇيىنە اقشالاي سىيلىعىن دا ۇسىندى.

مەشىت اشىلار كۇننىڭ الدىندا مۇندا العاشقى جۇما نامازى وقىلعان ەدى. اۋىل ماڭايىنداعى سەگىز زيراتقا زيارات ەتىلىپ، باعىشتالدى. سەبەبى، ءبىر اۋىلدىڭ اينالاسىندا وسىلاي زيراتتاردىڭ كوپتەپ ورنالاسۋىنىڭ دا ءوز سىرى بار. كەشەگى ەل باسىنا كۇن تۋعان اشتىق جانە تاعى باسقا ناۋبەتتەر جىلدارى قازاقتىڭ بار دالاسى ادامداردىڭ كومىلگەن مولاسىنا اينالعان جوق پا ەدى. بىردە وسى ەلدىڭ ءبىر ۇلكەن اناسى نەمەرەسىمەن بىرگە  ايدالادا اشتىقتىڭ قاسىرەتىنەن كوز جۇمادى. تاعى ءبىر وكەجان دەگەن اتامىز ءنار جالعار ەشتەڭە تاپپاي، ءۇيىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا شىعىپ، تاياققا سۇيەنەدى. جان-جاقتان ءبىر ءتۇيىر ءداندى ءبولىسىپ جەۋگە شاقىرعان اۋىلداستارىنا: «جاسارىمدى جاسادىم، ودان بالالارىڭا ءنار جالعاتىپ، سولاردى امان قالىڭدارشى...» دەپ  قىزارىپ باتقان كۇننىڭ قىزىل شۋاعىمەن بىرگە و دۇنيەگە اتتانادى.

مىنە، ءبىر ەلدىڭ تاريحى بۇكىل قازاقتىڭ  تاعدىرلى جولىنان سىر شەرتكەندەي اسەر الدىق. سوسىن ۇلىلار كوپ شىققان بۇل شۇڭعىرشا ەلىنىڭ تەگىن ەمەستىگىنە تاعى دا قانىعى تۇستىك. بۇل مەنىڭ دە جۋرناليست رەتىندەگى شىنايى ءسوزىم. ونى وسى شاراعا قاتىسقان ادامدار دا جۇرەگىمەن، جان دۇنيەسىمەن  ۇققانىن ايتار ەدىم.

زەرەندى اۋدانىنىڭ  باس يمامى قاسىمحان ىدىرىس ومىردەن وتكەن ارۋاقتارعا قۇران باعىشتادى. ەل اقساقالدارىنىڭ اتىنان ءسوز العان سەيىت ءجانابىلۇلى دا، ءبىر كەزدەرى ەلدەن جىراق كەتكەن شۇڭعىرشانىڭ ءبىر بۇتاعىنىڭ بەتكە ۇستار ازاماتى، قوستاناي وڭىرىندە وبلىستىق دەڭگەيدە قىزمەت اتقارعان، قوعام قايراتكەرى امانگەلدى سادىربەكوۆ تە ءوز تۋعان جۇرتىندا باستارى جاقسى ىسكە توقايلاسقانىنا شىنايى ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى.

ودان ءارى ءسوز وبلىستىڭ باس يمامى قۋانىش سابيتكە ۇسىنىلدى. ول مەشىت سالۋ ساۋابىنىڭ اسا جوعارى ەكەنىن ايتتى. «ونداي ادامعا جۇماقتان ساراي سالىنادى» دەگەن اللا ەلشىسىنىڭ (س.ع.س.) ءحاديسىن دە ەسكە سالىپ ءوتتى. سوندىقتان بۇل مەشىت تە جاقسىلىقتىڭ باستاۋى بولسىن دەگەن تىلەگىن جولدادى.

اۋىل مەشىتىنىڭ سالىنۋىنا باس-كوز بولعان ەل اعاسى باقىت شىلىموۆ  وسى ىزگىلىكتى ىسكە بەلسەنە اتسالىسقان ازاماتتارعا ەل اتىنان العىس حاتتاردى تابىس ەتتى. مەشىت عيماراتىن سالعان جاناربەك  ورازالينگە جەرلەستەرى استىنا سايگۇلىك مىنگىزدى.

بارشا قاۋىمعا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، جازۋشى باقىتبەك سماعۇلدىڭ جالىندى سويلەگەن سوزدەرى ەرەكشە اسەر قالدىردى. قازاقتىڭ ىنتىماعىن  بۇزىپ، ىرىسىنا قول سۇققان پاتشانىڭ ميسسيونەرلىك ساياساتىنا قاسقايىپ قارسى تۇرعان ناۋان حازىرەتتەردىڭ، بۇگىن ەسىمى مەشىتكە بەرىلگەن مۇقىش مولدالاردىڭ ەلدىكتى ساقتاۋعا قوسقان ەرەن ۇلەستەرىن ەستە ۇستاۋدىڭ تاعىلىمىن ايتتى.

ايبارلى الاتاۋدان ەلوردانى سارىارقانىڭ توسىنە كوشىرۋدىڭ استارىندا كورەگەن ساياسات جاتقانىن دا ءوز سوزىنە ارقاۋ ەتتى.

ابىلاي مەن كەنەسارى حاندار ومىرلەرىن بايگەگە تىگىپ، تەگىننەن تەگىن الاش قامىن ويلاماعان بولار. سول ازاتتىق ەندى قولىمىزعا ءتيدى. ءبىز ونى قاستەرلەي ءبىلۋىمىز كەرەك. ەلدىڭ دە بار اسىلدارى وسى ۇلتتىق بولمىستى ۇلىقتايتىن ىستەرگە جاناشىر بولسا دەگەن تىلەگىن جەتكىزدى. اسقاق راۋىشتەگى جىرىن دا وقىدى. سوسىن اقان اۋىلىندا الاشتىڭ ۇلىق تويىن تويلاۋعا مۇرىندىق بولعان اقىن باۋىرىمىز قۇدايبەرلى مىرزابەككە  اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ وداعى تاعايىنداعان پاتريوتتارعا بەرىلەتىن «قولداۋشى» مەدالىن سالتاناتتى جاعدايدا تابىس ەتتى.

مەشىتتى رەسمي اشۋ قۇرمەتى اقمولا وبلىسىنىڭ باس يمامى قۋانىش ءسابيت پەن اللانىڭ ءۇيىن سالعان دەمەۋشى جاناربەك ورازالينگە بۇيىردى.

وسى راسىمدەردەن كەيىن «الاشتىڭ التىن شاڭىراعى» فەستيۆالى دە اشىلىپ، شىمىلدىعى ءتۇرىلدى.  اقمولا وبلىستىق مادەنيەت باسقارماسى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى گۇلميرا بەكنازاروۆا ءسوز الىپ، ءوزىنىڭ جۇرەك جاردى قۇتتىقتاۋىن جەتكىزدى. بۇل شارا مالىك اتامىزدىڭ اتىنداعى مۋزەيدىڭ بيىلعى الاش تويىنا ارناعان سىيلىق سىباعاسى ىسپەتتەس. سەبەبى، ءبىز وتكەن تاريحتى زەردەلەمەي، بولاشاققا نىق قادام باسا المايمىز. ءار ادام شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن جەرىن قايدا جۇرسە دە جۇرەگىنىڭ تۇكپىرىندە ۇستايدى. تۋعان جەر – قاشاندا ىستىق، قاستەرلى. ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ باستاماسى اياسىندا وسىنداي ۇلاعاتى مول شارالار قولعا الىنىپ جاتقانىن جاقسىلىقتىڭ نىشانى.

– قازاقتىڭ شىنايى ساحناسى – دالا، – دەدى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك جاتتىقتىرۋشىسى، حالىقارالىق دارەجەدەگى تورەشى، ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى بويىنشا فەدەراتسيانىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى رامازان ساتتىباەۆ. كومەسكى تاريحتى قوپارىپ، ءداستۇردى جاڭعىرتۋ قازاقتىڭ اسقاق ۇلت ەكەنىن كورسەتسە كەرەك.

بۇل اقىندارىن ايتىستىرىپ، اننەن شاشۋ شاشىپ، كۇيىن كۇمبىرلەتكەن دالانىڭ تويى عانا ەمەس، اساۋدى ۇيرەتىپ، كوكپارىن شاۋىپ، جامبىسىن اتىپ، اسىعىن ويناعان حالىقتىڭ  شات-شادىمان قىزىعى مەن قۋانىشى ەدى.

ايتىس ساحناسىنا شىققان اقىندار نۇريسلام ءابدىل، راۋان قايداروۆ، قۇرمەت قۇرالحان، توقتاسىن سەمەيحان، توبا وتەپباەۆ جانە بەرگەنبەك ازاتبەكۇلى حالىققا تانىلىپ قالعان جۇيرىكتەر. قاي قايسىسى بولسا دا، وزدەرىنىڭ بابىندا ەكەندىكتەرىن كورسەتتى. اقتىق سىندا كەرەكۋلىك راۋان قايداروۆ پەن تورعايلىق توبا وتەپباەۆ ءوزارا ءسوز جارىستىردى. سوڭعىسى وسى ايتىستىڭ جەڭىمپازى دەپ تانىلدى. بارلىق ايتىس اقىندارىنا اقشالاي سىيلىقتار مەن ديپلومدار تابىس ەتىلدى.

ءبىر ءسات ات قۇلاعىندا وينايتىن شاباندوزداردىڭ  شەبەرلىگىن شىڭداعان رەسپۋبليكالىق تۋرنير ەلدىڭ دەلەبەسىن قوزدىردى. قازاق ەلىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان شاباندوزدار كىلەڭ اساۋلاردى ۇيرەتتى. نوقتا كورمەي، بۇلقىنعان اساۋلاردىڭ موينىنا  بۇعالىق سالۋدان باستالاتىن بۇل دودادا ەرجۇرەكتەر مەن شەبەرلەر عانا جارىستىڭ كوشىن جالعاستىردى. ءتىپتى، اساۋ اتتىڭ جالىن تارتىپ مىنگەن شاباندوزدار موڭكىپ، ىرىق بەرمەگەن سايگۇلىكتەن قۇلاپ، شاڭ قاۋىپ تا جاتتى. وسىلاي باس جۇلدەنى شىعىس قازاقستان وبلىسىنان كەلگەن شاباندوز ەراسىل ديقانباەۆ يەلەندى.

تاي جانە توق بايگەلەردىڭ دە ءوز قىزىعى ەلدى ەلىكتىردى. ءسويتىپ، تاي بايگەدە – دياس نۇرمولدا، توق بايگەدە – قانات سۇگىراليەۆ توپ جاردى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ۇلتتىق سپورتتىڭ جامبى، اسىق اتۋ، قازاق كۇرەسى، كوكپار تۇرلەرىنەن دە تارتىستى جارىستار ءوتتى. ءار سپورت تۇرىندە ءوز جەڭىمپازدارى انىقتالدى. ءبىر ايتارلىعى، وسى جەڭىمپازدارعا بەرىلگەن اقشالاي جۇلدەلەردى شۇڭعىرشا ەلىنىڭ باتىر، اقىن، دانا تۇلعالارىنىڭ ۇرپاقتارى تىككەن ەدى. قانشاما اتى شىققان بابالاردىڭ ەسىمدەرى اۋىزعا الىندى. مىسالى، ءبىر ەلدەن شىققان ناۋان حازىرەت، مامبەتالى  سەردالين، زاراپ تەمىربەكوۆتەردى ايتپاعاندا،  دەنەسى كيەلى تۇركىستاننان بۇيىرعان كوجەمەك باتىردىڭ ەرلىگى ءوز الدىنا ءبىر داستان. ال، نۇرى، نارىمباي، اقان، مەڭدىباي، اققۇلى قاراباس باتىرلار دا قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا جان اياماي كۇرەسكەن تۇلعالار ەدى.

مۇقىش، ءجانابىل، يمانباي، نۇرعالي مولدالار دا ەلىن يماندىلىققا شاقىرىپ، كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. قاپار جانە ساپار بالتاباەۆ سىندى بەيبىت ءومىردىڭ مايتالماندارى جانە تاعى باسقا تولىق جاتقان ۇلىق تۇلعالارى وسى ەلدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتتى. بۇل دا ۇرپاق ساباقتاستىعىنىڭ ايقىن ونەگەسىن كورسەتسە كەرەك. قاراۋىلدىڭ ەسەنباي تارماعى اتاسىنان وسىنشا ۇلىلار شىققانىنا تاڭ قالاسىڭ دا. ال، ولاردىڭ ەسىمدەرىن تىرىلكەن ۇرپاعىنا قالاي ريزا بولماسسىڭ.

اق شاڭقان كيىز ۇيلەردىڭ ءبىرىن اقان باتىردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى شياپ اليەۆ تىككەن ەكەن. وسى التى قانات اق ۇيدە سىرتتان كەلگەن مەيماندارعا اس بەرىلدى. جىلقىنىڭ جامباسى جالپايىپ، قازىسى كەرتىلىپ جەلىنەتىن باستى اسى سالىنعان استاۋ تارتىلدى قوناقتارعا. سارى قىمىز دا ءتىل ۇيىرەدى. قازاقتىڭ ءار قيىرىنان كەلگەن الاش ازاماتتارى سىر اقتارىستى، ءبىر-بىرىنە ىزگى تىلەك تىلەستى. بۇل استىڭ دا  تۋىستىقتىڭ، باۋىرمالدىقتىڭ ءبىر عيبراتىن كورسەتكەن كورىنىسى بولدى. وسىنداي وننان اسا ءۇيدىڭ ىشىندەگى اق داستارحان باسىندا اق تىلەكتەر اقتارىلدى.

«الاشتىڭ التىن شاڭىراعى» دەگەن وسى شىعار، بالكىم. ءار اۋىل، ءار رۋ ءوزىنىڭ ارگى تاريحىن قايتا جاڭعىرسا، بۇل ءبولىنۋدى ەمەس، رۋحاني جاڭعىرۋدى، الاشتىڭ استىنا بىرىگۋدى اڭعارسا كەرەك-ءتى. ءبىز دە اقان اۋىلىنداعى وسى ءدۇبىرلى تويدان وسىنداي اسەر الدىق، وي تۇيدىك. باسقالار دا وسى ەلدەن ونەگە السا ەكەن دەپ تىلەدى.

اۋىلعا كىرە بەرىستە «الاشتىڭ التىن شاڭىراعى» فەستيۆالىنە حوش كەلدىڭدەر!» دەپ ايشىقتى ەتىپ جازىلعان جازۋ دا، «تۋعان جەرىن سۇيە الماعان، سۇيە الماعان تۋعان جەرىن» دەگەن ەلباسىنىڭ دانالىق ءسوزى دە الاشتىڭ التىن ارقاۋ شاڭىراعىنان قيماي قوشتاسقان بىزگە: «تۋعان جەرىڭدى قۇرمەتتەسەڭ، شۇڭعىرشا ەلىندەي  قاستەرلە!» دەپ ءبىر اۋىز ءسوزدى جۇرەگىمىزدىڭ ءلۇپىل سوعىسىمەن اۋەلەتە تۇسكەندەي ەدى.

الاشىمىز امان، ونىڭ رۋحى اسقاقتاي بەرسىن!

باقىت سماعۇل، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى

Abai.kz