قىتاي بيلىگىنىڭ ەتنيكالىق قازاقتارعا قاتىستى جۇرگىزىپ وتىرعان اسىرا سىلتەۋ ساياساتى الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن باق-تا قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ جاتقانى بەلگىلى.  «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ رەداكتسياسىنا اراشا سۇراپ، كەلىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ جانايقايىن ۇزبەي جاريالاپ جاتقانىمىزدى وقىرمان قاۋىم دا جاقسى ءبىلىپ وتىرسا كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ازىرگە قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، وزگە دە قۇزىرەتتى ورگاندار  بۇل ماسەلەلەرگە قاتىستى قاندايدا ءبىر مالىمدەمە جاساي قويعان جوق. جاساماۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى قازاقستان تاراپى سىرتتاعى ەتنيكالىق قازاقتاردى  قورعاۋعا قۇقىقتىق تۇرعىدان دارمەنسىز.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتكەنىمىز ءجون شىعار: 2015 جىلدىڭ مامىرىندا «كوشى-قون» تۋرالى زاڭ جوباسىنىڭ كەزەكتى تالقىسى بولعان. زاڭنىڭ جوباسىن تالقىلاۋ بارىسىندا سول كەزدەگى دەپۋتات الدان سمايىلوۆ ماسەلە كوتەرىپ، شەتتەگى قازاقتار ساياسي قىسىمعا نەمەسە تابيعي اپاتقا ۇشىراعان جاعدايدا قازاقستان ۇكىمەتى قول ۇشىن سوزۋى كەرەك دەگەن زاڭ تارماعىن ۇسىنعان ەدى. ەكس-دەپۋتات ۇسىنعان تارماق:«ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تابيعي اپاتتىڭ، ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ جانە ەتنيكالىق قاقتىعىستىڭ سالدارىنان بولاتىن ماجبۇرلىك كوشى-قونى» دەپ اتالعان ەدى..

مىنە، كەزىندە الدان زەينوللاۇلى ۇسىنعان وسى زاڭ تارماعى قابىلدانبادى. سونداعى اتتەگەن-ايدى ەسكە الا وتىرىپ،  بىز الدان سمايىل مىرزانى سوزگە تارتتىق.

الدان سمايىلوۆ، ەكس-دەپۋتات، قوعام قايراتكەرى:

-مەن پارلامەنتتە دەپۋتات بولىپ جۇرگەن جىلدارى «كوشى-قون» تۋرالى زاڭعا شەتەلدەگى قانداستارعا قاتىستى وسى ماسەلەنى ەنگىزۋدى ۇسىندىم. ول – شەتەلدەگى قازاق ەتنيكاسى وكىلدەرىنە (قازاقتارعا) تابيعي اپات، ەكونوميكالىق نەمەسە ساياسي داعدارىس، ءتۇرلى ديسكريميناتسيالىق جاعدايلار تۋىنداعاندا قازاقستان ۇكىمەتى تىكەلەي ارالاسىپ، قازاق ازاماتارىنىڭ قۇقىن حالىقارالىق دەڭگەيدە قورعاۋى ءتيىس دەگەن زاڭ ەدى.

وكىنىشكە قاراي، ۇكىمەت مەن ۇسىنعان ماسەلەنى قابىلدامادى. ايتپەسە، سول كەزدىڭ وزىندە حالىقارالىق شارتتارعا ەنگىزىپ جىبەرۋگە مۇمكىندىك بولدى. مەنى ءبىراز دەپۋتاتتار، گۇلنار سەيتماعانبەتوۆا بار، نۇرتاي سابيليانوۆ بار، قولداپ، ۇسىنىسىما قول قويىپ بەرگەنىمەن، كوپشىلىك دەپۋتاتتار قولداعان جوق.

قازىر قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە وتە ءبىر قيىن جاعدايلار بولىپ جاتىر عوي. مەنىڭ بىلۋىمشە، شىڭجاڭداعى قازاقتاردىڭ باسىنداعى ءحالدى ويلاپ،  قازاقستان ۇكىمەتى اراشا ءتۇسىپ جاتقان جوق. قىتايدىڭ ىشكى ساياساتى دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، تىپ-تىنىش وتىر. مەن ۇسىنعان زاڭ قابىلدانعان جاعدايدا، ءبىزدىڭ بيلىك ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىنە ارالاسا الۋشى ەدى. ۇكىمەتتىڭ ءوزى قابالداعان جوق قوي ول زاڭدى.

مەن ەكىنشى ماسەلەنى ايتايىن، قازاقستاندا ورىس، كارىس، ۇيعىر ت.ب. ۇلت وكىلدەرىنىڭ مەكتەپتەرى بار، ءيا؟! ورىس مەكتەپتەرىنىڭ سانىندا شەك جوق، ءتىپتى. جان سانى 200 مىڭنان اسپايتىن ۇيعىرلارعا مادەنيەت وشاقتارىن، تەاترلارىن سالىپ بەردىك. مەكتەپتەرىن اشىپ بەردىك. 100 مىڭنىڭ اينالاسىنداعى كارىستەردى دە جارىلقاپ قويدىق. قازىردىڭ وزىندە 56 دياسپورانىڭ رەسپۋبليكالىق تەاترى جۇمىس جاساپ جاتىر. فيلارمونيالاردى تاعى اشتىق. بۇل قازاقستانداعى ءتۇرلى دياسپورالارعا ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ جاساعان جاقسىلىعى بولدى. مەيلى، دۇرىس.

ەندى قاراڭىز، ءبىز وسى جاقسىلىقتىڭ بىردە ءبىرىن سىرتتاعى قازاقتارعا جاساعان جوقپىز. مادەنيەت وشاقتارىن نەمەسە باسقا دا الەۋمەتتىك نىساندار اشىپ بەرگەن جوقپىز. ءبىز دياسپورالالارعا جاساعان قولداۋدى، ءوز قانداستارىمىزعا كورسەتكەن جوقپىز.

وعان دالەل – تۇركىمەنستاننىڭ وزىندە ازىن-اۋلاق قازاق مەكتەپتەرىن ارالاس مەكتەپتەر قىلىپ، اقىرىندا جاۋىپ تاستادى، بيلىگى. قازىر تۇركىمەنستاندا قازاق مەكتەپتەرى جوق. وزبەكستاندا دا ارالاس مەكتەپتەر. تازا قازاق مەكتەپتەرى وزبەكستاندا بولعان. ارالاس مەكتەپتەگى جاعدايدى بىلەمىز عوي. ودان قالسا، ەكونوميكالىق جاعىنان ەڭ ۇلكەن سەرىكتەسىمىز دەپ وتىرعان رەسەيدىڭ وزىندە بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق. سەنەسىز بە؟! مىنا تۇرعان رەسەيدە قازاق مەكتەبى جوق.

مەن دەپۋتات بولىپ جۇرگەن جىلدارى استاراحان وبلىسىنا باردىم. ول جاقتاعى قازاقتارمەن كەزدەستىم، سۇرادىم. رەسەي بيلىگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ اشىلۋىنا قارسى ەمەس ەكەن. ال جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ ونى اشۋعا مۇمكىندىگى جوق. قازاقستان ۇكىمەتى تاعى قۇلىقسىز.

ءاي، باسقا-باسقا تۇركىمەنستانمەن كەلىسۋگە بولار ەدى عوي...قازاق مەكتەپتەرىن جاۋىپ تاستادى، ال.

بىردە پارلامەنتتىڭ ۇكىمەت ساعاتىندا سول كەزدەگى سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆقا وسى ماسەلەلەردى ايتتىم. شەتتەگى قازاقتارعا الەۋمەتتىك قولداۋ جاساۋ كەرەكتىگىن بىرنەشە مارتە ەسكەرتتىم.

قازىر كورىپ وتىرعانىڭىزداي، قىتايدا ءتۇرلى تۇسىنىكسىز جايتتار ورىن الۋدا. وسىنداي كەزدە ءبىزدىڭ ۇكىمەت نەگە قول قۋسىرىپ وتىرۋى ءتيىس؟ ارلاسا المايدى. ويتكەنى، زاڭدا ولاي جازىلماعان.

ەگەر قازاقستانداعى ورىستارمەن قانداي دا ءبىر جاعداي بولا قالسا، رەسەي بيلىگى، ونداعى شولاقبەلسەندى ساياساتكەرلەر ورە-تۇرەگەلىپ، اتتانداپ شىعا كەلەدى. ورىس ۇلتى وكىلدەرىنە ديسكريميناتسيا جاساۋعا جول بەرمەيدى.

«كوشى-قون» زاڭىن تالقىلاۋ كەزىندە وسى مالەلەلەردى «نۇر وتان» پارتياسى جانىنداعى «ميراس» كەڭەسىندە سول كەزدەگى پرەمەر-مينيسترگە تىكەلەي ايتتىم. "ورىندايمىز", "جاسايمىز" دەگەن قۇرعاق ۋادەسىنەن باسقا وزگەرىپ كەتكەن دۇنيەنى كورگەنىم جوق. سول كەزدە، ءمۇيىزى قاراعايداي جىگىتتەر، اتتارىن اتاپ ماسقارالاماي-اق قويايىن، قىتاي مەن رەسەيگە ءبىز نە ىستەي الامىز دەپ كەرى تارتتى. ءبىز قىتايمەن دە، رەسەيمەن دە ءىرى ەكونوميكالىق بايلانىستامىز. اراداعا كەلىسىمدى، ىنتىماقتاستىقتى ورتاعا سالىپ، رۋحاني ماسەلەلەردى دە جۇزەگە اسىرۋ كەرەك ەدى عوي.

وسى جاقىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىنا موڭعوليادان كەلگەن ءبىر ازاماتپەن استاناداعى اكادەميالىق كىتاپحانادا كەزدەستىك. ونىڭ ايتۋىنشا، وتكەن جىلى موڭعولياعا بارعان ءبىزدىڭ پرەمەر-مينيستر (كارىم ءماسىموۆ، قازىرگى ۇقك توراعاسى – رەد.) موڭعولياداعى قازاقتارعا ۇلتتىق اسپاپتار مۇراجايىن اشۋعا جانە مادەني وشاق سالىپ بەرۋگە ۋادە بەرىپ، 2 سەرتيفيكات تاپسىرىپ كەتىپتى. سول كەتكەننەن مول كەتتى دەمەكشى، ۋادە ەتىلگەن دۇنيە ورىندالماعان.

ءبىر دۇنيە انىق. قازاقستان - شەتتەگى قازاقتاردىڭ رۋحاني تىرەگى. شەتتەگى قازاقتىڭ مۇددەسىن قازاقستان قولداۋى كەرەك. كەزىندە مەن ۇسىنعان زاڭدى قازىرگى دەپۋتاتتار وتكىزىپ جىبەرسە، ءالى دە كەش ەمەس. مەن بىرنەشە جىگىتكە ۇسىنىپ تا كوردىم. قازىر بۇل زاڭدى قابىلداتۋعا مۇمكىندىك كوپ. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە شەتتەگى قازاقتاردىڭ ماسەلەسىنە ءبىزدىڭ ۇكىمەتتىڭ بەيتاراپ قاراۋىن تىياتىن زاڭ ەدى. مىنە، جاعداي سولاي.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz