(باسى مىنا سىلتەمەدە)

«... سەن جاقسىلىق، جاماندىقتى جاراتقان – قۇداي، بىراق قىلدىرعان قۇداي ەمەس، اۋرۋدى جاراتقان – قۇداي، اۋىرتقان قۇداي ەمەس، بايلىقتى، كەدەيلىكتى جاراتقان – قۇداي، باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس دەپ، نانىپ ۇقساڭ بولار، ايتپەسە – جوق»  /اباي، 28-قاراسوز/.

ومىرگە كەلگەننەن كەيىن جەر باسقان جۇمىر باستى ءاربىر پەندە باقىتتى جارقىن عۇمىر كەشۋگە ۇمتىلادى.  ادامنىڭ، ءوزىنىڭ ەڭ ءبىر ارتىق جاراتىلىسىنىڭ قامىن اۋەلدەن  ويلاعان «ارتىق اقىل يەسى» جاراتۋشى - اسا شەكسىز مەيىرىمدى، اسقان شەبەر عوي. ءومىر بەردى، ءومىر سۇرۋگە قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن دە اسقان كەلىسىممەن جاراتتى.  وي كوزىمەن قاراساڭ، "كەرەكسىز جارالعان ءبىر توزاڭى جوق، ءتارتىپتى تاڭعالارلىق زور ماشينە" ەتىپ سۇلۋلىعىنا ءسوز جەتپەيتۇعىن بۇل عالامدى  «كامالاتتى شەبەرلىكپەن» جاراتتى. سوندىقتان  جاراتىلىستىڭ تۇڭعيىق  تىلسىم سىرىنا، ابايشا ايتقاندا "كوزگە كورىلگەن، كوڭىلگە سەزىلگەن عالامدى قانداي حيكمەتپەنەن جاراستىرىپ، قانداي قۇدىرەتپەنەن ورنالاستىرعان، ەشبىر ادام بالاسىنىڭ اقىلى جەتپەيدى".   سۇلۋ ءسوزدى سۇرەلەرمەن ساباقتاعان ساليقا ويدىڭ ساردارى ءماشھۇر ءجۇسىپ جاراتۋشى يەمىزدىڭ  دۇنيەنى  ءمىنسىز ورنەكتەگەنىن ءوز ولەڭىندە تومەندەگىدەي شۋماقتارىمەن تارازىلايدى:

قۇدايىم جەكسەنبى كۇن جەر جاراتتى

جەر-سۋدى اۋەل باستاپ ءبىر جاراتتى.

تاۋ مەن تاس، اعاش پەن ءشوپ، كول مەن وزەن

تۇرىندەي تەكەمەتتىڭ ءتۇر جاراتتى.

جەرلەردەن اعا بەردى بۇلاق قايناپ،

گۇلدەنىپ بايشەشەكتەر، بۇلبۇل سايراپ.

جەكسەنبى، دۇيسەنبىمەن بۇل ەكى كۇن

جەر ءجۇزىن تەگىس قىلدى تۇگەل سايلاپ.

سەيسەنبى – جەر، سارسەنبى كۇنى كوكتى قىلدى،

قۇدىرەتپەن قىلعان ءىسىن نەشە ءبولدى.

كوكتى جەرگە  پار قىلىپ جاراستىرىپ،

اي مەن كۇن، جۇلدىزدان  پەردە  قۇردى.

ەكى  كۇن  جەر، ەكى كۇن كوك جاراتتى،

ءبىر-بىرىنە ەكەۋىن جۇپ جاراتتى.

ءبىر ساعاتتا قىلۋعا قۇدىرەتى بار،

«پەندەمە» عيبرات بولسىن» دەپ جاراتتى.

كىتاپتان كورگەنىمدى ايتپان تەرىس،

قۇدىرەتتىڭ قىلعان ءىسى ءتىپتى كەلىس.

ىرزىق، نەسىپ - قورەكتى ءىشىپ - جەيتىن،

جاراتتى بەيسەنبى كۇن ءبارىن تەگىس.

اسپان بيىك، جەر تومەن، تاۋ-تاس قاتتى،

ات اياقتى بولعاندا، قۇس قاناتتى.

زاھاردان بال، تىكەننەن گۇل شىعارىپ،

جۇما كۇنى  جاراتتى ادامزاتتى.

قۇدىرەتپەن ون سەگىز مىڭ عالام بولدى،

ءبارى – قابىق، ماڭىزى ادام بولدى.

قۇدايدىڭ قۇدايلىقپەن قىلعان ءىسى،

جارالىپ التى كۇندە ءتامام بولدى.

راسىندا، دانا ابايدىڭ ون جەتىنشى قاراسوزىندە سوكرات حاكيمنىڭ اريستوديمگە ايتقانىنداي  بۇل عالامنىڭ "كەلىستى كورىمدىگىنە ءھام قانداي لايىقتى جاراستىقتى زاكونىمەن جاراتىلىپ، ونىڭ ەشبىرىنىڭ بۇزىلمايتۇعىنىن كورەسىڭ. بۇلاردىڭ بارىنە تاڭعاجايىپ قالاسىڭ ءھام اقىلىڭ جەتپەيدى..." ەندى، مەيىرىمى شەكسىز، اسا قامقور اللا تاعالانىڭ بۇل  دۇنيەنى "ولشەۋىنە وي جەتپەيتۇعىن", "پەندەنىڭ اقىلىنا ولشەۋ بەرمەيتۇعىن" وسىنشا ماحابباتپەن "مىقتى كوركەم زاكونگە" قاراتىپ جاراتۋداعى، سونىڭ ىشىندە، جالعىز-اق  پەندەسىن بارلىعىنان ارتىق، ءىرى جاراتۋداعى ماقساتى نەدە دەپ ويلانارسىڭ...

اللانىڭ باسقا جان يەسى حايۋانداردان، نەشە مىڭ ءتۇرلى جانسىزداردان اقىل يەسى ينساندى ارتىق، ءىرى جاراتۋداعى ماقساتى – ادام ارقىلى شەكسىز شەبەرلىگىن تانىتقىسى كەلۋىندە بولسا كەرەك. ونىڭ ءۇشىن ادام بالاسىنىڭ دا اللا الدىنداعى ايقىن دا ۇلى ميسسياسى، عۇمىرىنىڭ ماعىناسى – اۋەلى، جارالىستى، ءوزىن جاراتقان "ەڭ تۇپكى جاراتۋشى – ءمىنسىز يەسىن" اداسپاي تانۋعا تالپىنۋ دەپ بىلەمىز.  "ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى..." اباي ءسوزى. كەمەڭگەر ويشىل ادام اللانىڭ ۇلى ماحابباتپەن جاراتقان تۋىندىسى بولعاندىقتان، ونىڭ قايتارىمى وعان دەگەن كىرشىكسىز  ماحابباتپەن عانا ولشەنەتىنىن العا تارتادى.

ەندەشە ءومىر بەرگەن قۇداي، ءبارىن دە بەرگەن، ءاربىر نارسەنى  كەز كەلگەندىكپەن ەمەس، ء"اربىر ءتۇرلى كەرەككە بولا جاراتىپ ءھام ءبىر-بىرىنە سەبەپپەن بايلانىستىرىپ", ورنىمەن جاراتقان قۇداي.  بىراق، ابايدىڭ 28-قاراسوزىندە جازىلعانداي  "ءبارىن قىلۋشىعا قىلدىرۋشى", ياعني "ءبىر انتۇرعانعا ەڭبەكسىز مال بەرگەن", ء"بىر قۇدايدان تىلەپ، ادال ەڭبەك قىلىپ، پايدا ىزدەگەن كىسىنىڭ ەڭبەگىن جاندىرماي، قاتىن-بالاسىن جوندەپ اسىرارلىق تا قىلماي، كەدەي قىلعان، ەشكىمگە زالالسىز ءبىر مومىندى اۋرۋ قىلىپ، قور قىلعان، قايدا ءبىر ۇرى، زالىمنىڭ دەنىن ساۋ قىلعان", "تۇزىكتى بەيىشكە شىعارامىن دەپ، بۇزىقتى توزاققا سالامىن دەپ ايتا تۇرا، پەندەسىنىڭ بىرەۋىن جاقسىلىققا مەيىلدەندىرىپ، بىرەۋىن جامانشىلىققا مەيىلدەندىرىپ، ءوزى قۇدايلىق قۇدىرەتىمەن بىرەۋىن جاقسىلىققا بۇرىپ، بىرەۋىن جامانشىلىققا بۇرىپ جىبەرىپ تۇرعان ءبىر  قۇداي ما ەكەن؟!»  .  ەگەر قۇداي بولسا، "وسىنىڭ ءبارى قۇداي تاعالانىڭ ايىپسىز، ءمىنسىز عافۋر راحيمدىعىنا، ادىلدىگىنە لايىق كەلە مە»، ياعني، ادامدى جاراتىلىس اتاۋلىدان ارتىق قىلىپ ماحابباتپەن جاراتا تۇرا، «ءوزى قۇدايلىق قۇدىرەتىمەن» پەندەسىنىڭ ءبىرىن جامان، ءبىرىن جاقسى جولعا بۇرۋى ونىڭ سيپاتتارىنا، ەسىمدەرىنە لايىق ءىس پە? - دەپ ۇلكەن ساۋال تاستايدى قايتادان. البەتتە، جوق دەيمىز. ويتكەنى، ادامدا وزگە جاراتىلىس يەلەرىنەن ەرەكشەلەپ،  ءاربىر نارسەنى شىن تارازىلاپ، ءدال باستىرىپ تۇراتىن "اقىل دەگەن ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر"  بار عوي. سوندىقتان دا دانا اقىننىڭ وسى عاقلياسىندا ايتىلعانداي نە كورسەك تە، كىم بولساق تا قۇدايدان دەمەسەك كەرەك ەكەن.  اقىل يەسى ادام بولعان سوڭ دا جاراتۋشى جالعىز يەدەن  باسقانىڭ بارلىعى ەگىز جاراتىلعانىن ەسكەرە وتىرىپ، قاراما-قايشىلىقتى ەكى جولدىڭ ءبىرىن اقىلمەن تاڭداۋ ءوز ەركىمىزدە بولماق ەكەن.

ءسىز قالاي ويلايسىز، وقۋشىم؟! ەڭ ۇلى نىعمەت اقىل بەرىلگەن ەڭ ارتىق جاراتىلىس ادام رەتىندە ءبىز قانشالىقتى دەڭگەيدە اقىلىمىزدى اباي ايتقان اقىلدى ادامنىڭ ىسىنە جۇمساپ ءجۇرمىز؟! ساناڭىزدا ءسىزدىڭ ومىرىڭىزدەن ورىن الۋىن قالايتىن نارسەلەر جايىنداعى ويلار عانا قالىپتاسقان با؟ الدە، كۇڭگىرتتىك پەن سەنىمسىزدىك، قورقىنىش پەن ماقساتسىزدىق  باسىم با؟

وي – تاۋسىلماس قۋاتتى ەنەرگيا دەسەك، اقىل – ەنەرگيانى ساقتايتىن قور. ويىڭىز نەعۇرلىم بيىك ءارى ايقىن بولسىن. سوندا اقىلىڭىز دا سونشالىقتى كەڭەيە ءارى جاقسى ەنەرگيامەن باي تۇسەدى. ءپوزيتيۆتى نە نەگاتيۆتى ويلاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى سونداي، ول ميدىڭ كولەمىنە، قاتپارلىعىنا، قابىلداۋ جىلدامدىعىنا، 1 ملرد-تان استام نەيرونداردىڭ جۇمىسىنىڭ ارتۋىنا نە كەمۋىنە، اقىلدىڭ جاندانۋىنا  زور اسەرىن تيگىزەدى ەكەن. عىلىمدا ءبىزدىڭ باسىمىزدا كۇنىنە 60 000-80 000-عا جۋىق ويلار تۋاتىنى دا دالەلدەنگەن.

ال، سول وي قايدان شىعادى؟ الپىس ەكى تامىرىمىزداعى توقتاۋسىز الماسىپ جاتاتىن قان، اۋەلى، جۇرەكپەن بايلانىس جاسايدى ەكەن-داعى، جۇرەكتەن قايناپ، ميعا بارىپ، ميدان بۇرقىراپ وي بولىپ شىعادى ەكەن. بىراق قانداي بولىپ شىعادى، ماسەلە سوندا. نەگاتيۆتى نە ءپوزيتيۆتى ويدىڭ شىعۋىنا ىشكەن، جەگەنىمىزدىڭ وراسان زور اسەرى بار ەكەندىگى دە ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە.    ەندى  ويىڭىزدىڭ تەرەڭ تۇبىنە ادىلەتتى جۇرەكپەن ءۇڭىلىپ كوردىڭىز بە؟  باسقا كەلگەن ءاربىر ويدى اڭداپ، باسقارا، باعالاي  الاسىز با؟! ويتكەنى، ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز، ءىس-ارەكەتىڭىز، قارىم-قاتىناسىڭىز ويلاۋىڭىزدىڭ ناتيجەسى عوي. بۇل رەتتە:

«جاقسىلىق كورسەم – وزىمنەن،

جاماندىق كورسەم – وزىمنەن،

تاعدىر قىلدى دەگەندى

شىعارامىن سوزىمنەن»، - دەيدى ۇشقىر ويلى، جالىندى اقىن سۇلتانماحمۇت. بۇل سوزدەن ءبىلىندى: ءپوزيتيۆتى ويلاي ءبىلۋ -  رۋحاني ءارى ماتەريالدى، ينتەللەكتۋالدى باي،  تولىق ادامشا جارقىن ءومىر ءسۇرۋدىڭ، جالپى، قوعامنىڭ بايلىعى بولۋدىڭ ەڭ نەگىزگى قۇپيا كىلتى. دانا حالقىمىز مۇنى ءبىر-اق اۋىز سوزبەن "وي تۇزەلمەي، بوي تۇزەلمەيدى",-دەپ قانا نۇكتەسىن قويعان.

ولاي بولعاندا، ويىڭا كەلگەن ءار ءىستى عادىلەتتى جۇرەككە سىناتۋ ارقىلى اقىلمەن وي بەكىتۋ، ونى ايتىپ، جازىپ قانا قويماي، كۇندەلىكتى ماقساتتى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ، ءسويتىپ، تەك جاقسىلىققا، ەرتەڭىڭنىڭ بۇگىننەن دە جارىق بولاتىنىنا  سەنۋ  نەمەسە عارىپ قاسار مومىننىڭ بىرەۋى بولىپ بارعا شۇكىر، جوققا سابىر ەتىپ، قۇدايدىڭ جاراتقانىنان ارتىق ءىس بولماس دەپ كۇيكى پەندەلىكپەن، كۇيبەڭ پارۋايسىزدىقپەن كۇن  كەشۋ   نەمەسە ورنىڭدى تاپپاي، «نە بولسا سول ءبىر بايانسىز، باعاسىز نارسەگە قىزىعىپ، قۇمار بولىپ، ءومىرىڭنىڭ قىزىقتى، قىمباتتى شاعىن يت قورلىقپەن وتكىزىپ» /15-ءشى ءسوز/ الىپ، بايلاۋى جوق بايانسىز نارسەدەن پايدا كۇتۋ دە  ءوزىڭنىڭ قولىڭدا. حاكيم اباي ايتپاقشى "ۇزاقتاي شۋلاپ، قارعاداي بارقىلداپ، اۋىلداعى بوقتىقتان ۇزاي الماي",   "ەشنارسەگە كوڭىلمەنەن قاراماي، كوزبەن دە جاقسى قاراماي، كوڭىل ايتىپ تۇرسا سەنبەي، كوزبەن كورگەن نارسەنىڭ سىرتىن كورگەنگە-اق تويىپ قالىپ، سىرىن قالاي بولادى دەپ كوڭىلگە سالماي»، جانىڭدى تانىڭە بيلەتەسىڭ، الدە، ءتانىڭدى جانىڭا  باس ۇرعىزاسىڭ... قالاي دەسەك تە، اقىل يەسى ينسان رەتىندە جاراتىلىستىڭ پايدا بولۋ سەبەبىنە ۇڭىلمەسەك، ادامنىڭ بۇل ومىرگە كەلگەندەگى ماقساتى نەدە دەپ ويلانباساق قاي جەرىمىز ادام؟  ادام مەن وزگە جاراتىلعانداردىڭ ايىرماسىن بىلمەي، رۋحاني، ينتەللەكتۋالدى، فيزيكالىق الەمىمىزدى كۇندەلىكتى بايىتپاساق، ءسويتىپ، مىنا دۇنيەگە تەڭىزدىڭ تامشىسىنداي بولسا دا پايدامىزدى تيگىزبەسەك ەشنارسە «بىلمەيتىن جانە بىلەمىن دەپ تالاسپايتىن» حايۋاننان قاي جەرىمىز ارتىق؟! اباي اتامىز 43-قاراسوزىندە قوزعاعان ءسىز ەسكەرە بەرمەيتىن دۇنيەنىڭ كورىنبەگەن   سىرى،  قۋاتتى كۇش «سيلا پريتياگاتەلنايا ودنورودنوگو» بويىڭىزدا بار ەمەس پە؟   ونى قولدانباعان، ەسكەرىپ باقپاعان ادام ادامشىلىقان شىعادى، حايۋان بولادى، سوندىقتان "دۇنيەنىڭ كورىنگەن ءھام كورىنبەگەن سىرىن تۇگەندەپ، ەڭ بولماسا دەنەلەپ بىلمەسە، ادامدىقتىڭ ورنى بولمايدى. ونى بىلمەگەن سوڭ ول جان ادام جانى بولماي، حايۋان جانى بولادى..." -دەپ ونى  دا ءتۇسىندىردى عوي اباي اتا 7-ءشى قاراسوزىندە.  كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ ادام ءۇشىن بۇل سوزدەرىنىڭ ءبارى دە انىق ءوز سۋرەتىمەن ىشىنە جايعاسار.

الەم تانىعان اۋەزوۆتەن كەيىن، اباي تۋرالى كىم نە ايتا الادى؟

بۇكىل عۇمىرىن ابايتانۋعا ارناعان، ادەبيەت ايدىنىندا ەركىن جۇزگەن ءمۇيىزى قاراعايداي كوريفەيلەردەن كەيىن مەنىڭ قوسار ۇلەسىم  قانداي بولماق؟  بىراق قوعام وزگەرىپ، جاڭارعان سايىن، قوعامدىق سانا دا ءوسىپ، جاڭا سيپاتقا يە بولماي ما؟!  « ... مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا!...» - دەپ ۇلى ابايدىڭ  ءوزى ايتىپ كەتكەندەي  جاڭا قىرلارىنان تانىلۋى ابدەن مۇمكىن عوي.

شاحينۇر سادۋاقاس

جالعاسى بار

Abai.kz