ەل باسقارۋ سالاسى ادامزات قوعامىندا ەرتەدەن پايدا بولىپ، قوعام دامۋىنىڭ ساتىلارىنا سايكەس وزگەرىستەرگە ۇشىراعان كۇردەلى الەۋمەتتىك-ساياسي قۇبىلىس. قازاق قوعامى دا وسىناۋ ماڭىزدى ۇردىستەن تىس قالماعان. ەلدىڭ تاريحي وركەندەۋ دەڭگەيىنە وراي ونىڭ باسقارۋ فورماسى مەن ءادىس-تاسىلدەرى، قۇرالدارى جەتىلدىرىلىپ وتىرىلعانى كۇمان تۋدىرمايدى. الايدا، پاتشا وكىمەتى قازاقتاردىڭ قالىپتاسقان بايىرعى ەل باسقارۋ جۇيەسىن جويىپ، ونىڭ ورنىنا باسقارۋدىڭ جاڭا فورماسىن ەنگىزدى. رەسەي پاتشالىعى باسقارۋدىڭ جاڭا فورماسىنان قازاق حالقىنا ساياسي ۇستەمدىك ورناتۋدىڭ باستى قۇرالىن كوردى جانە سونىڭ نەگىزىندە قازاق ەلى شىن مانىندەگى وتارعا اينالدى. وسى فورمامەن قازاقتاردى باسقارۋ بارىسىندا كوپتەگەن كەلەڭسىزدىكتەر ەتەك الدى. بۇدان قازاقتار اۋىر زارداپتارعا دۋشار بولدى. سوندىقتان ا. بايتۇرسىنوۆ جانە ت. ب. قازاق زيالىلارى بۇل ماسەلەلەرگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ونى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەستىڭ قارۋى ەتتى. ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق ەلىندەگى ەل باسقارۋ جۇيەسىنە ارناپ: «تاعى دا نارودنىي سوت حاقىندا»، « قازاق ءھام 4-ءشى دۋما» «زەمستۆو»، «گۋبەرناتور وزگەرىلۋى»، «ورىنبور. 13-ءشى وكتيابر»، «زاكون جوباسىنىڭ بايانداماسى» جانە ت.ب. ءتول ەڭبەكتەر جازدى. وسى شىعارمالارىندا ا. بايتۇرسىنوۆ مەتروپوليانىڭ ءوز ساياساتىن تولىق قاندى جۇرگىزۋ ءۇشىن جانە ونى نىعايتىپ، ورىستەتۋ ءۇشىن قازاق ەلىنە ەرەكشە باسقارۋ اپپاراتىن قاجەتسىنگەندىگىن اتاپ كورسەتەدى.

ەل باسقارۋ سالاسى ادامزات قوعامىندا ەرتەدەن پايدا بولىپ، قوعام دامۋىنىڭ ساتىلارىنا سايكەس وزگەرىستەرگە ۇشىراعان كۇردەلى الەۋمەتتىك-ساياسي قۇبىلىس. قازاق قوعامى دا وسىناۋ ماڭىزدى ۇردىستەن تىس قالماعان. ەلدىڭ تاريحي وركەندەۋ دەڭگەيىنە وراي ونىڭ باسقارۋ فورماسى مەن ءادىس-تاسىلدەرى، قۇرالدارى جەتىلدىرىلىپ وتىرىلعانى كۇمان تۋدىرمايدى. الايدا، پاتشا وكىمەتى قازاقتاردىڭ قالىپتاسقان بايىرعى ەل باسقارۋ جۇيەسىن جويىپ، ونىڭ ورنىنا باسقارۋدىڭ جاڭا فورماسىن ەنگىزدى. رەسەي پاتشالىعى باسقارۋدىڭ جاڭا فورماسىنان قازاق حالقىنا ساياسي ۇستەمدىك ورناتۋدىڭ باستى قۇرالىن كوردى جانە سونىڭ نەگىزىندە قازاق ەلى شىن مانىندەگى وتارعا اينالدى. وسى فورمامەن قازاقتاردى باسقارۋ بارىسىندا كوپتەگەن كەلەڭسىزدىكتەر ەتەك الدى. بۇدان قازاقتار اۋىر زارداپتارعا دۋشار بولدى. سوندىقتان ا. بايتۇرسىنوۆ جانە ت. ب. قازاق زيالىلارى بۇل ماسەلەلەرگە ەرەكشە ءمان بەرىپ، ونى پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەستىڭ قارۋى ەتتى. ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق ەلىندەگى ەل باسقارۋ جۇيەسىنە ارناپ: «تاعى دا نارودنىي سوت حاقىندا»، « قازاق ءھام 4-ءشى دۋما» «زەمستۆو»، «گۋبەرناتور وزگەرىلۋى»، «ورىنبور. 13-ءشى وكتيابر»، «زاكون جوباسىنىڭ بايانداماسى» جانە ت.ب. ءتول ەڭبەكتەر جازدى. وسى شىعارمالارىندا ا. بايتۇرسىنوۆ مەتروپوليانىڭ ءوز ساياساتىن تولىق قاندى جۇرگىزۋ ءۇشىن جانە ونى نىعايتىپ، ورىستەتۋ ءۇشىن قازاق ەلىنە ەرەكشە باسقارۋ اپپاراتىن قاجەتسىنگەندىگىن اتاپ كورسەتەدى. وسى ورايدا ا.بايتۇرسىنوۆ 1822 جىلعى «ءسىبىر قىرعىزدارى تۋرالى ۋستاۆقا» (بۇدان ءارى ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى ۋستاۆ), 1868 جىلعى «ۋاقىتشا ەرەجەگە» جانە 1891 جىلعى «دالالىق ەرەجەگە» تالداۋ جاساپ، بۇل ەرەجەلەردىڭ قازاق حالقىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇپكىلىكتى وتارىنا اينالدىرۋدى زاڭ جولىمەن بەكىتۋگە باعىتتالعان زاڭدار جۇيەسى بولعاندىعىن ايعاقتايدى. سوندىقتان ول جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتەرىندە رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاق قوعامىنا كۇشتەپ تاڭىپ وتىرعان ەل باسقارۋ جۇيەسىنىڭ ءمانىن، مازمۇنىن، ماقساتىن وزەكتى ماسەلە رەتىندە قاراستىرادى جانە بۇل جۇيەنىڭ سيپاتىن جانە قوعامدىق سالدارلارىن اشادى. قازاق ەلىن باسقارۋ جۇيەسىنە بايلانىستى قابىلدانعان ەرەجەلەردى جانە زاڭداردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ چينوۆنيكتەردى الدىن-الا ۇزاق زەرتتەپ، مۇقيات دايىندالعانىن ءارى باسقا ەلدەردىڭ وتار حالىقتاردى باسقارۋ تاجىريبەسىن ەسەپكە العاندىعىن دا كورسەتەدى. باتىس وركەنيەتىنىڭ بيلىكتى اتقارۋشى بيلىك، سوت جانە وكىلدىك بيلىك دەپ تارماقتارعا ءبولۋ يدەياسى «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى ۋستاۆقا» ەنگىزىلگەن بولاتىن. اتالمىش يدەيا قازاق دالاسىن باسقارۋ جونىندە قابىلدانعان وزگەدە ەرەجەلەر مەن زاڭدارعا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ىقپال ەتكەنى داۋ تۋدىرمايدى.

قازاق حالقىن باسقارۋدا جەرگىلىكتى باسشىلاردى سايلاۋ ينستيتۋتىنىڭ ەنگىزىلۋى ەرەكشە ءرول اتقاردى. ا.بايتۇرسىنوۆ جەرگىلىكتى ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ سايلاۋ ارقىلى بيلىككە كەلۋىن ءبىلىمدى، ونەرلى ەلدەردىڭ تاجىريبەسىندە قالىپتاسقان جاعىمدى ءداستۇر ساناپ، ونىڭ ماڭىزدىلىعىن قولدايدى. سونىمەن قاتار سايلاۋ ناۋقانىنىڭ قازاقتار ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدىلىعىن حالىقتىڭ ازاتتىق كۇرەسىمەن تىعىز بايلانىستىرادى. سايلاۋ ناۋقانى ارقىلى قازاقتاردى وياتىپ، ولاردى ساياسي كۇرەسكە تارتۋدى نەگىزگى ماسەلە دەپ سانايدى. سايلاۋ ناۋقانى بارىسىندا حالىقتىڭ تەرەڭدە جاتقان الەۋمەتتىك مۇددەلەرىن بايقاۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيدى.

سايلاۋدى قازاق حالقىنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا اپاراتىن ماڭىزدى جول ساناپ، حالقىن سايلاۋدى دۇرىس تۇسىنۋگە، «سايلاۋ دەگەن وزىڭە بەرگەن ىقتيار» - دەي وتىرىپ، ونى جونىمەن پايدالانا بىلۋگە شاقىردى. وسى ورايدا، ا. بايتۇرسىنوۆ، «ادام بالاسى عوي، پايداسىن، زارارىن ايىرا بىلەر، وزىنە-ءوزى قاستىق ويلاماس. جۇرتقا جاعىمدى، پايدالى بولار-زارارى تيمەس دەگەن ادامدارىن وزدەرى سايلاسىن. زارارلى بولار دەگەن جەر يەسى ادامدارىن وزدەرى دە سايلاماس» دەپ ۇكىمەتتىڭ قازاققا سايلاۋ ينستيتۋتىن ەنگىزىپ، جەرگىلىكتى باسشىلاردى ەرەكشە سايلاۋ ارقىلى، ولاردى تاڭداۋدى حالىقتىڭ وزىنە بەرىلگەن قۇبىلىس رەتىندە باعالايدى.

لاۋازىمدى قىزمەتكە باسشىنى سايلاۋدىڭ تاعايىنداۋدان ارتىقشىلىعىن، ەرەكشەلىگىن اشىپ كورسەتەدى. سايلاۋمەن ەل بيلىگىنە كەلگەندەر حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سەزىنەتىن، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتى مۇمكىندىگىنشە دۇرىس ورىنداۋعا تىرىساتىن ەدى. ال قىزمەتكە تاعايىندالعان ادام تەك ءوزىنىڭ باسشىسىنىڭ الدىندا عانا ەسەپ بەرەتىن بولعان سوڭ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىمەن ساناسا بەرمەيتىن. سوندىقتان ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق حالقى ءۇشىن بولىس باسشىسىن، اۋىلنايدى، ءمۇفتيدى، دەپۋتاتتى سايلاۋ ءتيىمدى, ال ولاردى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ تاعايىنداۋى ساياسي جۇيە ءۇشىن ءتيىمدى بولعانىمەن حالىق ءۇشىن ءتيىمسىز دەگەن بايلام جاسايدى.

ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەكتەرىنەن بۇرىنعى قازاقتىڭ بيلەر سوتىن جوعارى باعالاعانى بايقالادى. پاتشالىق داۋىردە قازاقتاردىڭ اراسىندا ونداي بيلەردىڭ جوقتىعىنا وكىنىش بىلدىرەدى. وسى كەزدە بۇزىق بيلەر شىقتى. ا. بايتۇرسىنوۆ بۇزىق بيلەردىڭ قاتارىنا پاتشا ۇكىمەتىنە يەك ارتىپ، ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر الىپ، ۇكىمدەرى ءادىل بولماعان، ونىڭ ۇستىنە پاراقورلىقپەن اينالىسقان قازاق بيلەرىن جاتقىزدى. بۇلارمەن قاتار قازاق قوعامىندا بۇزىق بولىستار دا پايدا بولدى. بۇزىق بولىستاردىڭ قالىپتاسۋىن ا. بايتۇرسىنوۆ نەگىزىنەن بولىس باسشىسىنا سايلاۋ ناۋقانىمەن بايلانىستىرادى.

بولىس باسشىسىنا كانديدات بولىستىق بيلىكتى قولىنا الۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ تۋىستارىن، جاقتاستارىن جيناپ، «ءوز پارتياسىن» قۇرىپ، سايلاۋعا ءتۇستى. ولاردىڭ ارقايسىسى قالايدا كوپ داۋىستى يەلەنۋگە تىرىسىپ، باسەكەلەستىكتى ورىستەتتى جانە رۋ نامىسىن قوزدىردى. سول تۇستا سايلاۋشىلاردى ساتىپ الۋ كەڭ ەتەك الىپ، بۇل جاعداي وبلىستىڭ بۇكىل بولىستارىن قامتىدى. سايلاۋ كۇرەسى پارتيالىق جاۋلاسۋعا دەيىن جەتىپ، ءجيى قاقتىعىستارعا اپارىپ، ادام ولىمىنە شەيىن جەتكىزدى. سايلاۋ وتكەننەن كەيىن بولىس باسشىسى بولعاندار دا، وعان وتە الماي قالعاندار دا سايلاۋعا كوپتەپ جۇمساعان شىعىنىن زورلىق-زومبىلىق كورسەتىپ حالىقتان بىرنەشە ەسە ەتىپ قايتاردى. وسى جاعدايلاردىڭ ءبارى، سايىپ كەلگەندە، بۇكىل حالىقتى ءتۇرلى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتار مەن زارداپتارعا يتەرمەلەدى، اتاپ ايتقاندا، جۇرتتىڭ مالى تارتىپ الىندى، سالىقتاردىڭ بەلگىلەنگەن مولشەرىنەن سالىق اسىرا سالىندى، ءار نارسەنى سىلتاۋراتىپ ايىپتار سالىندى، ءجونسىز سىي -سياپات الىندى.

ا. بايتۇرسىنوۆ سايلاۋدىڭ ادال دا ءادىل ءوتىلۋىن پرينتسيپتىك ماسەلە رەتىندە كوتەرىپ، ونى بارىنشا قولدادى. ادال ءارى ءادىل سايلاۋ بۇزىق بيلەر مەن بۇزىق بولىستاردىڭ بيلىككە كەلۋىنە توسقاۋىل بولاتىن باستى فاكتور دەپ ەسەپتەدى. « بۇزىق بيلەردى، بۇزىق بولىستاردى سىرتقا شىعىپ، كوزگە كورىنگەن دەرتتىڭ ىرىڭىنە، شىرىگىنە» بالادى، تەڭەدى. ولاردى ءتۇپ-تامىرىمەن جويۋ قاجەت دەپ سانادى.

ا. بايتۇرسىنوۆ جەرگىلىكتى ەل بيلەۋشىلەرىن سايلاۋ كەزىندە بولاتىن قازاقتاردىڭ پسيحولوگيالىق ءجاي-كۇيىن كورسەتتى جانە ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتارعا سيپاتتاما جاسادى. سايلاۋ ناۋقانىندا ورىن الاتىن كەلەڭسىز قۇبىلىستارعا قازاقتاردىڭ وزدەرى كىنالى دەپ ەسەپتەدى. ولاي دەيتىنى قازاقتار جەرگىلىكتى ەل بيلەۋشىلەرىنە حالىققا پايدالى ادامنىڭ ورنىنا زيان كەلتىرەتىن ادامدى سايلادى. ول جۇرتتىڭ شىرقىن الىپ، تىنىشتىعىن بۇزدى. وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ءبارى جيناقتالىپ كەلىپ، جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ قىزمەتىنە ىقىلاسسىزدىعىن جانە جۇمىسقا شورقاقتىعىن تۋعىزدى. بۇل جاعدايلار ولاردى جالپىۇلتتىق ماسەلەلەردى ويلاپ، شەشۋ دەڭگەيىنە كوتەرگىزبەدى، حالىقتىڭ بىرلىگىن نىعايتۋعا، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسىنە كەرى ىقپال ەتتى. سوندىقتان ا. بايتۇرسىنوۆ جەرگىلىكتى ەل بيلەۋشىلەرىن سايلاۋ كەزىندە جەكە باستىق، تۋىستىق، رۋلىق ۇساق مۇددەلەر مەن ماقساتتاردان قازاقتاردىڭ جالپى حالىقتىق مۇددەلەرى جوعارى قويىلۋى ءتيىس دەپ سانادى.

قازاقتىڭ بۇرىننان قالىپتاسقان بيلەر سوتىن رەسەي پاتشالىعى جويىپ ونىڭ ورنىنا حالىقتىق سوتتى ەنگىزدى. ول سايلانىپ قويىلعانىمەن ورىس اكىمشىلىگىنىڭ تىكەلەي باسقارۋىندا قالدى. سوعان قاراماستان وسى سوت جۇيەسى كەزىندە ەلدە شەكسىز وزبىرلىق، زاڭسىزدىق پەن پارا الۋشىلىق كەڭ ەتەك الىپ، ادام قۇقىعى اياققا تاپتالدى. سوندىقتان ۇكىمەت ەنگىزگەن حالىق سوتىنىڭ قىزمەتىنە قازاقتاردىڭ كوڭىلى تولمادى، ءتىپتى ونىڭ جۇمىسىن توقتاتۋ قاجەت دەگەن ەل اراسىندا پىكىر دە قالىپتاستى. حالىق سوتىنىڭ ورنىنا وكىمەت ارنايى ءبىلىمى بار سۋديالاردى قازاق ەلىنە جىبەرەتىن بولسا، وندا ولار قازاقتىڭ سالت - ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن جانە ت.ب. بىلمەي ءىستىڭ شىندىعىنا جەتىپ قىزمەت ىستەي المايتىن بولدى. وسىلايشا قازاق قوعامىندا بيلەر سوتى تىعىرىققا تىرەلدى. مۇنداي جاعدايدان شىعۋدىڭ جولىن ا. بايتۇرسىنوۆ وكىمەتكە قازاق ەلىنە ەنگىزىلگەن جاڭا رەسمي سوتتىڭ جاعىمسىزدىعىن دالەلدەپ، ونىڭ ورنىنا سوتتاردىڭ شەشىم قابىلداۋىندا باسشىلىققا الاتىن «قازاق قاعيداسىن» شىعارۋدى ۇسىندى. ونىڭ پىكىرىنشە بۇل بايىرعى قازاقتىڭ ەرەكشە سوت ەرەجەلەرىنىڭ نەگىزىندە جاسالىنۋى ءتيىس جانە سول تۇستاعى قوعامنىڭ تالاپتارىنا سايكەستەندىرىلۋى قاجەت. ەگەردە ونى بەكىتەتىن بولسا قازاق بيلەرى بۇرىنعى ادىلدىگىنە قايتىپ ورالاتىنىنا كامىل سەندى.

قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىندا ا.بايتۇرسىنوۆ العاشقىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ، «ۋاقىتشا ەرەجەنى»، «ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى ۋستاۆپەن» سالىستىرا وتىرىپ، ءبىرىنشى ەرەجەنىڭ ەكىنشى ەرەجەگە قاراعاندا قاتالدىعىن قازاقتاردى اۋماقتىق اكىمشىلىككە ءبولۋ كەزىندە قولدانعان ايلا-تاسىلدەرى ارقىلى كورسەتەدى. ەرەجە بويىنشا «قازاقتاردى اۋىلعا بولگەندە اتالاس-تۇقىمداس بولۋىن ەسەپكە الماي، ايىرعان جەرىن ءھام شارۋاسىنىڭ رەتىنە قاراي ءبولدى،...بولىس، ياكي اۋىل قانشا ۇيدەن قۇرالۋعا مۇمكىندىگى حاقىندا بەلگىلى ءبىر مولشەرلەر شىعارىلدى ء(بىر اۋىلناي ەلدە 100-دەن 220-گە شەيىن، ءبىر بولىستا 1000-نان 2000-عا شەيىن ءۇي بولادى دەپ). ءار بولىستىڭ جەرىنە ىشەك تارتىلدى، ءار بولىستىڭ جەرى ءوز اراسىندا شارۋالارى ءھام مالدارىنىڭ سانىنا قاراي بولىنەتىن بولدى. ءار اۋىلدىڭ جەكە كىسىلەرىنىڭ دە جەر پايدالانۋى وسى رەتپەن بولدى» - دەپ جازدى.

ا. بايتۇرسىنوۆ «ۋاقىتشا ەرەجە» بويىنشا قازاق ولكەسىنە بولىستىق بيلەر سەزىنىڭ ەنگىزىلۋى تۋرالى دا جان-جاقتى توقتالدى. بۇل ەرەجە وسى سەزدىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى اتقاراتىن مىندەتتەرىن ايقىندادى، مارتەبەلەرىن بەلگىلەدى. ويشىل بۇلاردىڭ ءادىل شەشپەگەن ۇكىمدەرىن توتەنشە بيلەر سەزى شەشۋگە قۇزىرلى ەكەنىن جازدى. جەكە بيلەر مەن بولىستىق بيلەر سەزىنىڭ قانداي داۋلى ماسەلەنى قاراستىرۋعا، بيلىگىنىڭ قانداي مولشەردە بولۋى كەرەكتىگى جونىندە وي تولعادى.

ا. بايتۇرسىنوۆ حالىق سوتىنىڭ بيلىكتى ىسكە اسىرۋدا جىبەرگەن جونسىزدىگىن سىناي وتىرىپ، ونى «دالالىق ەرەجەنىڭ» ءىرى قاتەلىكتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتالمىش زاڭدى ايىپتادى. «دالالىق ەرەجە» بويىنشا بيلەردىڭ ءجونسىز بيلىگىنە تىيىم سالاتىن تالاپتار بولماعان سوڭ، جۇرتتىڭ ولاردىڭ قىزمەتىنە سەنىمسىزدىگى ارتتى، نارازىلىعى كۇشەيدى. سونىمەن قاتار بۇل زاڭ قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ەسكەرمەگەندىكتەن، جۇرتتىڭ مۇددەسىن ويلاماعاندىقتان حالىقتى بۇزۋعا سەبەپكەر بولعان ەرەجە بولىپ شىقتى دەپ باعالادى.

ا. بايتۇرسىنوۆ قازاق قوعامىنىڭ جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەرىن جەر ءبولۋ جانە سالىق سالۋ سياقتى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىن جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ قاتارىنا قوستى . «دالالىق ەرەجە» بويىنشا كوشپەلىلەر پايدالانعان جانە ولارعا تيەسىلى سونىڭ ىشىندە ورماندار، مەملەكەتتىك مەنشىككە ءوتىپ، وسى ەرەجەنىڭ تالابىنىڭ جانە ءتارتىبىنىڭ نەگىزىندە كوشپەندىلەر پايدالانعان جەرلەر، ولاردىڭ قوعامدىق شەكسىز پايدالانۋىنا قالدىرىلدى دەپ جاريالانعانىمەن قازاقتىڭ ارتىق جەرلەرى، مەملەكەتتىك مۇلىك مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا وتۋىنە ا.بايتۇرسىنوۆ قارسى بولدى. ول جەتىسۋ، سەمەي، اقمولا، تورعاي، ورال وبلىستارىندا قازاق جەرلەرىن الىپ، ورىس شارۋالارىنا بەرىلۋىنە جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەردىڭ ات سالىسىپ وتىرعانىنا كۇيىنىش ءبىلدىردى.

«دالالىق ەرەجە» جەردى ساتىپ الۋعا بايلانىستى تالابىندا ورىس بوداندىعىنا جاتپايتىن، تۇزەمدىكتەردەن وزگە، حريستيان ءدىنىن ۇستامايتىن ادامدارعا جەردى ساتۋعا تىيىم سالدى. وسىعان وراي ا. بايتۇرسىنوۆ قازاقتاردىڭ وزدەرىنىڭ مەكەن ەتكەن اۋماعىندا مەنشىككە جەر ساتىپ الامىز با دەگەن ءۇمىتىن IV مەملەكەتتىك دۋمادان شىققان زاڭنىڭ اقتاماعاندىعىن اتاپ كورسەتتى. سەبەبى، IV مەملەكەتتىك دۋما مەملەكەتتىك جەردى تەك حريستيان ءدىنىن ۇستاۋشىلارعا عانا ساتىپ الۋعا جانە وزگە ادامعا بەرۋگە قۇقىق بەرگەن ەدى.

سايىپ كەلگەندە، ا.بايتۇرسىنوۆ قازاق ەلىن باسقارۋ جونىندەگى قابىلدانعان زاڭداردىڭ قازاقتاردى وتارلاۋدىڭ بىردەن-ءبىر قۇرالى، ال جەرگىلىكتى بيلىكتى ۇكىمەتتىڭ وتارلاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋشى دەپ سانادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. بايتۇرسىنوۆ ا اق جول - الماتى: جالىن - 1991

2. زيمانوۆ س.ز. پوليتيچەسكي ستروي كازاحستانا كونتسا XVIII ي پەرۆوي پولوۆينى XIX ۆەكوۆ.- الاما-اتا: يزد-ۆو ان كاز سسر، 1960

3. جيرەنچين ك.ا. پوليتيچەسكوە رازۆيتيا كازاحستانا ۆ XIX- ناچالە XX ۆەكوۆ.- الامتى: جەتى جارعى، 1996

4. ماتەريالى پو يستوري پوليتيچەسكوگو سترويا كازاحستانا- الاما-اتا: يزد-ۆو ان كاز سسر، ت.1.،1960

5. ماتەريالى پو ۆۆەدەنيۋ رۋسسكوي پوليتيچەسكوي سيستەمى ۋپراۆلەنيا ۆ كازاحستانە.- الماتى،1999

مايراش  ەركەبايقىزى ساۋلەمبەكوۆا، اباي اتىنداعى تەوريالىق-قولدانبالى جانە الەۋمەتتانۋ كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى

«اقيقات» جۋرنالى