قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحى حح عاسىرداعى قوعامدىق-ساياسي احۋالمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعانى بەلگىلى. عالىم بەيسەنباي كەنجەباەۆ بۇل جونىندە بىلاي دەپ جازدى: «حح عاسىردىڭ باسىنان قازاق اراسىندا وقۋ-اعارتۋ جۇمىستارى ۇدەدى، قازاق ينتەلليگەنتسياسى قۇرالا باستادى. قازاق تىلىندە كىتاپ باستىرۋ، گازەت-جۋرنال شىعارۋ ءىسى قولعا الىندى، حالىقتىڭ سانا-سەزىمى وياندى» (185 بەت).

حح عاسىرداعى الاش كوسەمسوزىنىڭ مۇراتى – ۇلتتىق رۋحتى وسىرۋگە، جاستاردى عىلىم مەن تاربيەگە، ىزگىلىك پەن پاراساتتىلىققا شاقىرۋ ەدى. باسىلىمدار قوعامدىق-ساياسي وقيعالارمەن ىلەسىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەۋگە قىزمەت ەتتى. «ايقاپ»، «قازاق»، «جاس ازامات»، «تىرشىلىك» سياقتى العاشقى ءباسپاسوز قارلىعاشتارى حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، رۋحاني ومىرىنە سەرپىلىس اكەلدى. بۇل رەتتە ءبىز، قايراتكەر تۇلعا س.سەيفۋللين نەگىزىن سالعان «تىرشىلىكتىڭ» تاريحىنا توقتالۋدى ءجون كوردىك.

گازەتتىڭ تاريحى 1917 جىلدان باستالادى.  بۇل اقمولادا قازاق كوميتتەتەرى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان كەز بولاتىن. بۇعان قارسى ۇلت ازاماتتارى حالىققا ازاتتىق پەن تەڭدىكتى الىپ بەرۋدى كوزدەگەن «جاس قازاق» ۇيىمىن قۇرادى، سونىمەن قاتار حالىقتىڭ ساناسىن وياتۋ ماقساتىندا «تىرشىلىكتى» جارىققا شىعارادى. «تىرشىلىكتىڭ» شىنايى تاريحى، الدىنا قويعان ماقساتى، ماقالالارىنىڭ تاقىرىپتىق سيپاتى  س.سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» رومانىندا ءدال سۋرەتتەلگەن: «قارىپ كەلىپ «تىرشىلىك» دەگەن گازەت شىعارا باستادىق»(77 بەت). بۇنىمەن قوسا روماندا 1925 جىلى تاشكەنتتە گازەت تىلشىلەرىنىڭ بۇكىلقازاقستاندىق سەزىندە الاش قايراتكەرى ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ “قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى تۋرالى” بايانداما جاساپ، «تىرشىلىككە» قاتىستى پىكىر بىلدىرگەنى ايتىلادى.

زەرتتەۋشى ز.تايشىبايدىڭ «ماعجاننىڭ قىزىلجارى» ەڭبەگىندە باسىلىمعا قاتىستى مىناداي مالىمەت بار: «سولتۇستىك وڭىردەگى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قالىپتاسۋى دەگەندە اقمولادا 1917 جىلعى ءساۋىر ايىنان باستاپ، 1918 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن شىعىپ تۇرعان «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ ورنىن كورسەتپەسە بولمايدى. ليبەرالدىق باعىت ۇستانعان بۇل گازەتتىڭ رەداكتورى جانە شىعارۋشىسى راقىمجان دۇيسەنباەۆ. گازەتتىڭ جۇمىسىنا قالاداعى مەكتەپتەردىڭ مۇعالىمدەرى ابدوللا اسىلبەكوۆ، باكەن سەرىكباەۆ، ساكەن سەيفۋللين سياقتى ازاماتتار قاتىستى» (137 بەت).

بۇدان كەيىنگى «تىرشىلىكتىڭ» تاريحى دا تاعىلىمعا تولى. ول 1928 جىلدىڭ 17 قاڭتارىنان 1932 جىلدىڭ جەلتوقسان ايى ارالىعىندا اقمولا وكرۋگىنىڭ «جاڭا ارقا»، ونان كەيىنگى 1932 جىلدىڭ جەلتوقسانى مەن 1939 جىلدىڭ قاراشا ايىندا شىققان «كولحوز ەكپىندىسى» جانە «اقمولا ەكپىندىسى» «ستالين تۋىنىڭ» كەيىنگى جىلناماسى «ەسىل پراۆداسى»، «تىڭ ولكەسى»، «كوممۋنيزم نۇرى» دەگەن اتاۋلارعا وزگەرىپ جارىققا شىعىپ وتىرادى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا «كوممۋنيزم نۇرى» گازەتى 1991 جىلدىڭ 26 قاڭتارىنان باستاپ، «ارقا اجارى» بولىپ شىعا باستاعان-دى. ىرگەسىن ساكەن سەيفۋللين قالاعان «تىرشىلىك» پەن بۇگىنگى «ارقا اجارى»  ارالىعىندا جاتقان ءجۇز جىلعا جۋىق  ۋاقىت كەزەڭدەرىندە تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى جاتىر.

عاسىرلىق تاريحى بار «ارقا اجارى» حالىقتىق قوعامدىق-ساياسي گازەتى بۇگىنگى كۇندە اقمولا وبلىسىنداعى ۇلت مۇددەسىن كوكسەگەن بەلدى باسىلىم. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ساياسي، مادەني ومىرىندەگى جەتىستىكتەرى مەن تابىستارى حاقىندا ساليقالى ماقالالار جازۋ گازەت تىلشىلەرىنىڭ باستى ۇستانىمى. گازەت مارتەبەسى مەن بەدەلىنىڭ  بيىك بولۋى الدىمەن، بىلىكتى جۋرناليستەردىڭ قاجىرلى ەڭبەگى ەكەنى ايان. ءار جىلدارى «ارقا اجارىنىڭ» رەداكتسياسىن اقمولا ءوڭىرىنىڭ قالامى قارىمدى، بىلىكتى، كاسىبي تىلشىلەرى باسقارىپ كەلە جاتىر. 1991 جىلدىڭ 26 قاڭتارىندا اقمولا وبلىستىق گازەتى ارقا ءوڭىرىنىڭ كەلبەتىن، تىنىسىن، ءۇنىن بىلدىرەدى دەگەن ۇستانىمعا ساي گازەتتى «ارقا اجارى» دەگەن جاڭاشا اتاۋمەن جارىققا شىعۋىنا باستاماشى دا، قوزعاۋشى بولعان وكتيابر قايىرۇلى الىبەكوۆ ەدى. 1995 جىلى تامىز ايىنان «ارقا اجارىنىڭ» باس رەداكتورلىعىنا جومارت سافيۇلى ابدىحالىق تاعايىندالدى. ول ءباسپاسوز سالاسىنىڭ بىلگىرى، پاراساتتى ازامات تۇلعاسىمەن عانا ەمەس، فيلوسوفيالىق وزىق وي-تۇجىرىمداردى تۇلا بويىنا مولىنان سىڭىرگەن ەرەكشە دارىن يەسى بولاتىن. بۇدان كەيىن جازۋشى-دراماتۋرگ جابال ەرعاليەۆتىڭ وبلىس اكىمىنىڭ 2005 جىلعى 18 قاڭتارداعى وكىمىمەن «ارقا اجارى» گازەتىنە باس رەداكتور بولىپ تاعايىندالۋى ارىپتەس جۋرناليستەردىڭ باعىن جاندىرۋدىڭ، شىعارماشىلىق ۇيىمدى تاس-ءتۇيىن ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرۋدىڭ باستاۋى بولدى.

بۇگىن دە الىپ اعالاردىڭ ءتالىمىن كورگەن تاجريبەسى مول، پاراساتتى تۇلعا، قارىمدى جۋرناليست، قالامگەر-اقىن قايىرباي تورەقوجا باستاعان گازەت ۇجىمى حالىق يگىلىگى ءۇشىن قاجىرلى ەڭبەك ەتىپ، ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەستەرىن قوسىپ جاتىر. ساكەن سەيفۋلليندەي الاشتىڭ اياۋلى ازاماتى نەگىزىن قالاعان گازەتتى باسقارۋ ۇلكەن مارتەبە، ءارى زور جاۋاپكەرشىلىك ەكەنى بەلگىلى. بۇل مىندەتتى قايىرباي تورەقوجا، بايقال ءبايادىلوۆ سىندى كوكشەنىڭ ارداقتى ازاماتتارى ابىرويمەن اتقارۋدا. وسى ورايدا، رەداكتسيا ۇجىمىن 100 جىلدىق تويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، شىعارماشىلىق تابىس، ىستەرىڭىزگە بەرەكە تىلەيمىن!  الاش رۋحى سىزدەردى ارقاشان قولداپ ءجۇرسىن!

گۇلسەزىم تەمىرتاس، استانا قالاسى

Abai.kz