قازاق ونەرىنىڭ جاناشىرى،

الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى

اماندىق باتالوۆتىڭ نازارىنا!

ول اسقار الاتاۋدىڭ باسىنا قونعان نوسەرلى بۇلت سەكىلدى ماڭعاز. بىردە – توبەڭە توڭكەرىلىپ كەلىپ كوز جاسىن توگىپ-توگىپ وتەدى، بىردە – قيىردان شاقپاق شاعىپ، جەر الەمنىڭ شاڭىن قاعىپ، كۇركىلدەپ جوتەلىپ قىر اسىپ جوعالادى. بۇلت بويىنان جارقىلداعان جاسىن دا، جايما-شۋاق اق جاڭبىر دا جۇرەدى. ءوز زامانىنىڭ ءدۇلدۇل اقىندارى بۇگىندە ساعىنىشپەن عانا ەسكە الاتىن كوركەمسوز كلاسسيگىنە اينالدى. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى – عالي ورمانوۆ بولاتىن.

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا س. سەيفۋللين اتىنداعى وبلىستىق امبەباپ كىتاپحانانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن حالىق اقىنى عالي ورمانوۆتىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولۋىنا وراي «عازيز جۇرەك عاليدىڭ نۇرلى الەمى» اتتى ادەبي-تانىمدىق كەش ءوتتى.

بۇل ايتۋلى شارا ءۇش ۇلكەن ماقساتپەن وتكىزىلدى. الدىمەن ەلباسى جولداۋىنىڭ ەل ومىرىندە الاتىن ورنى قاۋزالىپ، وسى باعىتتا ولكەمىزدە اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ رەتىمەن تولىققاندى تانىسۋ. اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ وي-پىكىرىن ورتاعا سالۋ. تۋعان حالقىنىڭ اقىنعا كورسەتكەن قۇرمەتى مەن ءالى دە اتقارۋعا ءتيىستى شارالار جايلى پىكىر الماسۋ. سونداي-اق، زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن جاستار اراسىنداعى شىعارماشىلىق بايلانىسقا التىن كوپىر سالۋدى كوزدەيدى.

شاراعا وبلىستىق باسقارما باسشىلارى، جەتىسۋ اقىن-جازۋشىلارى، ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى، ادەبيەتشىلەر، ستۋدەنتەر مەن وقۋشىلار جانە باق وكىلدەرى قاتىستى.

جيىندا مادەنيەت، مۇراعاتتار جانە قۇجاتتاما باسقارماسىنىڭ باسشىسى اقان ابدۋاليەۆكە ءسوز بەرىلدى:

– عالي ورمانوۆ قازاق ادەبيەتىنىڭ 20-شى جىلداردىڭ سوڭعى شيرەگىندە كەلگەن، قازاق پوەزياسىنىڭ قالىپتاسۋىنا، دامۋىنا، ءوسىپ-وركەندەۋىنە ەرەكشە ۇلەس قوسقان اقىننىڭ ءبىرى. ءبىز وسىنداي كەمەڭگەر تۇلعالاردى ەسكەرمەسەك، بولاشاققا جاساعان جوسپارىمىزدىڭ جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي. اقىننىڭ ادۋىڭدى جىرلارى جاستاردىڭ ساناسىنا نۇر قۇيادى ءارى رۋحاني جاڭعىرۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.

راسىمەن دە دارىندى تالانت يەسى ۇزدىكسىز جازىپ، ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن اقىن. ونىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى قازاق ادەبيەتى تاريحىندا كورنەكتى ورىنعا يە. كەشتى گازەتىمىزدىڭ بەلدى ءجۋرناليسى، اقىن قاجەت انداس جۇرگىزدى. ول:

– ابىز جامبىلدىڭ جانىنا  قازاقتىڭ  زاڭعار جازۋشى-اقىندارى – مۇحتار اۋەزوۆ، ءسابيت مۇقانوۆ،  عابيت مۇسىرەپوۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، تايىر جاروكوۆ سىندى  تالانتتار توپتاستى. سول جىلدارى جامبىلدىڭ  قارا شاڭىراعى – قازاق ادەبيەتىنىڭ قارا شاڭىراعىنا اينالدى دەۋگە بولادى. سول شاڭىراقتىڭ ادەبي حاتشىسى عالي ورمانوۆتىڭ وسى تۇستاعى قاعازعا تۇسىرگەن شىعار­مالارىنىڭ ءوزى تەرەڭ  تالداۋدى قاجەت ەتەدى. سونىمەن قاتار عالي ورمانوۆ جالعىز قازاق ادەبيەتى عانا ەمەس، ورىس ادەبيەتىنىڭ دە ماقتان تۇتار تۇلعاسى. شەبەر اۋدارماشى ورىستىڭ ۇلى جازۋشىلارى – نيكولاي تيحونوۆ، لەونيد سوبولەۆتەرمەن تىعىز شىعار­ماشىلىق دوستىق بايلانىستا بولعان. مۇنىڭ ءوزى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ماڭىزدى شارۋا ەكەندىگىن ايتتى.

قازىر اقىننىڭ جازعان بارلىق شىعارماسى قىزى جاميعا ورمانوۆانىڭ قولىندا ساقتاۋلى. قالامگەرلەر وسى شىعارمالاردى كىتاپ ەتىپ باسىپ شىعارۋ كەرەكتىگىنە توقتالدى. بيىل جەتىسۋدىڭ 100 تومدىق كىتابى جارىق كورمەك. الداعى ۋاقىتتا ليريك اقىنىن دا تۋىندىلارى وسى توپتامالاردىڭ تىزىمىنە ەنەتىن بولادى. بۇل باستامانى ءوڭىر ادەبيەتشىلەرى ءبىراۋىزدان قولداپ وتىر. وسى تۇرعىسىنان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇراتبەك يمانعازينوۆ ءوز پىكىرىندە:

– «ول كىسىنىڭ شىعارمالارى قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىن، شەجىرەسىن، كوركەمدىگى مەن سۇلۋلىعىن جەتكىزىپ تۇرادى. اقىننىڭ جازعاندارى شىن مانىندە قازاقتىڭ بولمىسىن تانىتاتىن تۋىندىلار. سوندىقتان وسى شارادا كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەلەر جۇزەگە اسسا، جاستارعا تيگىزىر پايداسى كوپ بولادى»، – دەدى.

اقىننىڭ ولەڭىمەن سۋسىنداعان حالىق، ونىڭ شىعارماشىلىعىنا عانا توقتالىپ قالعان جوق. ماسەلەن وسىعان دەيىن اقىن ەسىمى كوشەگە بەرىلگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار، ءى. جانسۇگىروۆ اتىنداعى جەتىسۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى كىتاپحانا دا اقىننىڭ اتىمەن اتالادى. ەندى ەسكەرتكىشىمەن ىرگەلەس تۇرعان №4 ورتا مەكتەپكە ونىڭ ەسىمىن بەرۋ تۋرالى ءوز ۇسىنىستارىن ءبىلدىردى. بۇل ماسەلە 2015 جىلى تالدىقورعاندا «عالي ورمانوۆ – مايتالمان ليريك اقىن» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىندا ايتىلعان بولاتىن. بىراق ءالى كۇنگە ەشقانداي وزگەرىس جوق.

وسى ورايدا اقىننىڭ جەرلەسى، ب. ريموۆا اتىنداعى وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ اكتەرى ساعىندىق ءجۇمادىلوۆ:

– «№4 ورتا مەكتەپكە اقىننىڭ اتىن بەرسەك، ول ءبىزدىڭ وسى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنا قوسقان ۇلەسىمىز بولار ەدى. ءارى جاستاردىڭ اقىنعا دەگەن قۇرمەتى ارتپاسا، كەمي تۇسپەيدى. سوندىقتان بۇل باستامانى اياقسىز قالدىرماۋ كەرەك» دەپ قولداۋىن ءبىلدىردى.

تاعى دا ايتا كەتەتىنى عالي ورمانوۆتىڭ جۋرناليستىك قىرى، وسى باعىتتا اتقارعان جۇمىستارى جايلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسە، قۇبا-قۇپ  بولار ەدى. ول كىسى «سوتسياليستىك قازاقستان»، «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆا» گازەت-جۋرنالدارىندا ىستەپ جۇرگەن كەزدەرى قازاقستاندى عانا ەمەس، ءتىپتى، شەتەلدەردە شىعارماشىلىق  ساپاردا بولدى. مىسالى، 1961 جىلى كسرو جازۋشىلارىنىڭ قۇرامىندا رۋمىنيادا بولىپ قايتتى. ازيا، افريكا جازۋشىلارىنىڭ V ءماسليحاتىنىڭ دەلەگاتى بولدى، تبيلي­سيدىڭ 1500 جىلدىعىنا ارنالعان جيىنعا قازاقستان اتىنان باردى.  جالپى،  عالي ورمانوۆ تۋىسقان ادەبيەت­ وكىلدەرىمەن ايتالىق، ءالىم كوشەكوۆ (كاباردين-بالقار), داۆيد كۋگۋلتينوۆ (قال­ماقستان), مىرزا تۇرسىن-زادە (تاجىك­ستان), ت.ب. وزبەك، تۇركىمەن، قاراقالپاق، قىرعىز قالام­گەرلەرىمەن دوستىق قارىم-قاتىناستا قويان-قولتىق ارالاستى. مۇنىڭ ءبارى دە اقىننىڭ ءومىرىنىڭ ونەگەلى، عيبراتى مول كەزەڭدەرى. 

قازىرگى تاڭدا اقىن دۇنيەگە كەلگەن جەتىسۋدىڭ شۇرايلى ولكەسى قاپال اۋىلىندا بۇل ءبىلىم ورداسىنىڭ مۋزەيىندە ونىڭ قولجازبالارى، جىر جيناقتارى، ماراپاتتارى، وتباسىمەن بىرگە تۇسكەن فوتوسۋرەتتەرى، تۇتىنعان بۇيىمدارى، دىنمۇحامەد قوناەۆ سىيلاعان ساعاتى، عابيت مۇسىرەپوۆ تارتۋ ەتكەن دومبىراسى، عابيدەن مۇستافين ەستەلىككە بەرگەن م. گوركيدىڭ ءمۇسىنى، گرۋزيا جازۋشىلارىنىڭ سىيلىعى ساقتالىپ تۇر.

كورنەكتى اقىن قازاق ادەبيەتىندە بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن ءوز ورنىن العان قالامگەر رەتىندە كەڭىنەن تانىلعان. جاۋھار جىرلارى قازاق پوەزياسىن قالىپتاستىرۋىمەن بىرگە زاماناۋي ەل ومىرىندە ەرەكشە كورىنىس تاپتى. ونىڭ قازاقتىڭ قاسيەتتى قارا ولەڭىن جاڭا قىرىنان تانىتقان ۇشقىر قيالى، وزىندىك ۇيقاسى ادەبيەتىمىزدەگى تاماشا ۇلگىگە اينالدى. ءورشىل ءومىرى مەن شىعارماشىلىق جولى بۇگىنگى جانە كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ۇلگى-ونەگە بولىپ قالا بەرمەك.

كەش سونىڭدا «ارداگەر-اجەلەر» ءانسامبلىنىڭ ءانشىسى شارا بوركەقىزى اقىننىڭ «ورامال» اتتى ولەڭىنە جازىلعان ءابىلاحات ەسباەۆتىڭ ءانىن ورىنداپ، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن ءبىر كوتەردى.

مۇحتار كۇمىسبەك

Abai.kz