تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى  70  جاسقا تولۋىنا وراي ۇلتتىق كىتاپحانادا شاعىن وتىرىس وتكىزدى. كوز مايىن تاۋىسىپ، ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە جازىپ شىققان ءۇش بىردەي كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىن قوسا وتكىزدى. تاريحشىنى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاپ، «شىڭعاس حان جانە قازاق مەملەكەتى»، «كوشپەندىلىك عۇمىر»، «كوزقاراس» كىتاپتارىنىڭ وقىرمان قازىناسىنا اينالۋىن تىلەك ەتە وتىرىپ، از-كەم اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- شىڭعىس حان تۋرالى جازعان ەكى كىتابىڭىزدىڭ جاڭالىعى نەدە؟ بۇعان دەيىن قازاقستان تاريحىندا شىڭعىس حان تۋرالى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن دۇنيەلەر بار ما؟

- نەگىزى شىڭعىس حان تاريحى قازاقستاندا جازىلعان جوق. اسىرەسە، قازاق تىلىندە. شىڭعىس حاننىڭ تاريحىن كوبىنە ورىس تاريحشىلارى جازدى. باتىس، شىعىس تاريحشىلارى دا جازدى. بىراق، قازاق تاريحشىلارى، قازاق قاۋىمى شىڭعىس حان تۋرالى ورىس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن جانە ونىڭ اۋدارمالارىنان الدى. سوندىقتان قازاقستاندا وزىندىك شىڭعىستانۋ عىلىمي تاقىرىبى  قازاق تىلىندە قالىپتاسقان جوق. سودان كەلىپ، شىڭعىس حان تۋرالى ءبىزدىڭ عىلىمي بازامىز وسال بولدى. ءسويتىپ، انا جەر، مىنا جەردەن كەلگەن ادامدار شىڭعىس حان اناۋ ەكەن، مىناۋ ەكەن دەپ قيال حيكاياتتار جۇرت اراسىنا كوپتەپ تارادى. جانە بۇل اڭگىمەلەرگە ءبىزدىڭ شىڭعىستانۋ جونىندەگى وسال بازامىز سەندى. سونىڭ كەسىرىنەن اقىن-جازۋشىلارىمىز بەن جۋرناليستەرىمىزدىڭ اراسىندا عىلىمعا ساي كەلمەيتىن اڭگىمەلەر تاراپ كەتتى. وسى وي-پىكىرلەرگە عىلىمي جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وسى ەكى كىتاپتى جازدىم.

تاريحشى زاردىحان قيناياتۇلى  70  جاسقا تولۋىنا وراي ۇلتتىق كىتاپحانادا شاعىن وتىرىس وتكىزدى. كوز مايىن تاۋىسىپ، ۇزاق جىلعى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە جازىپ شىققان ءۇش بىردەي كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىن قوسا وتكىزدى. تاريحشىنى مەرەيتويىمەن قۇتتىقتاپ، «شىڭعاس حان جانە قازاق مەملەكەتى»، «كوشپەندىلىك عۇمىر»، «كوزقاراس» كىتاپتارىنىڭ وقىرمان قازىناسىنا اينالۋىن تىلەك ەتە وتىرىپ، از-كەم اڭگىمەگە تارتقان ەدىك.

- شىڭعىس حان تۋرالى جازعان ەكى كىتابىڭىزدىڭ جاڭالىعى نەدە؟ بۇعان دەيىن قازاقستان تاريحىندا شىڭعىس حان تۋرالى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن دۇنيەلەر بار ما؟

- نەگىزى شىڭعىس حان تاريحى قازاقستاندا جازىلعان جوق. اسىرەسە، قازاق تىلىندە. شىڭعىس حاننىڭ تاريحىن كوبىنە ورىس تاريحشىلارى جازدى. باتىس، شىعىس تاريحشىلارى دا جازدى. بىراق، قازاق تاريحشىلارى، قازاق قاۋىمى شىڭعىس حان تۋرالى ورىس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن جانە ونىڭ اۋدارمالارىنان الدى. سوندىقتان قازاقستاندا وزىندىك شىڭعىستانۋ عىلىمي تاقىرىبى  قازاق تىلىندە قالىپتاسقان جوق. سودان كەلىپ، شىڭعىس حان تۋرالى ءبىزدىڭ عىلىمي بازامىز وسال بولدى. ءسويتىپ، انا جەر، مىنا جەردەن كەلگەن ادامدار شىڭعىس حان اناۋ ەكەن، مىناۋ ەكەن دەپ قيال حيكاياتتار جۇرت اراسىنا كوپتەپ تارادى. جانە بۇل اڭگىمەلەرگە ءبىزدىڭ شىڭعىستانۋ جونىندەگى وسال بازامىز سەندى. سونىڭ كەسىرىنەن اقىن-جازۋشىلارىمىز بەن جۋرناليستەرىمىزدىڭ اراسىندا عىلىمعا ساي كەلمەيتىن اڭگىمەلەر تاراپ كەتتى. وسى وي-پىكىرلەرگە عىلىمي جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن وسى ەكى كىتاپتى جازدىم.

ءبىز عىلىممەن اينالىسامىز. عىلىمي تاريح وقيمىز، ىزدەيمىز. ال، الەمنىڭ عىلىم تاريحىندا شىڭعىس حان موڭعول ما، ەمەس پە دەگەن سۇراق جوق. بۇل الدەقاشان شەشىلىپ، ايتىلىپ قويعان ماسەلە. جالپى، شىڭعىس حاننىڭ تاريحى الەمدە ەڭ كوپ جازىلعان تاريح. ءتىپتى، ماكەدونسكيدەن دە، پەتر I دەن دە، يۋلي تسەزاردەن دە اسىپ تۇسەدى. نەگە دەسەڭىز، باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىن قوسىپ جانە وسى ەكى ارالىقتى جاۋلاپ العان شىڭعىس حاننان باسقا ەشكىم جوق.

مەن شىڭعىس حان تۋرالى وتە ۇلكەن جاڭالىق اشىپ جىبەردىم دەپ ايتا المايمىن. شىڭعىس حاننىڭ ءومىر-تاريحىن عىلىمي دەرەكتەر نەگىزىندە ناقتى بەرۋگە تىرىستىم. سونىمەن بىرگە بۇل ەكى كىتاپ شىڭعىس حان تۋرالى قازاق تىلىندە العاش رەت جازىلعان  عىلىمي مونوگرافيا. قازاق تىلىندە مونوگرافيا ەمەس، جاي جازىلعان بىرنەشە كىتاپ بار.

مونوگرافيا - وقۋشى قاۋىمعا شىڭعىس حان تۋرالى ناقتى عىلىمي ماعۇلمات الۋعا كومەك بولا ما دەپ ويلايمىن.

سونىڭ سىرتىندا بۇل ەڭبەكتە كوپ نارسەلەر انىقتالدى. مىسالى، بۇرىن شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جىلىن 1155 جىل دەپ جازىپ كەلدى. راشيد اد ءديننىڭ جىبەرگەن قاتەلىگىن قايتالاپ كەلدى. ال ەندى باتىستىڭ، شىعىستىڭ، قىتايدىڭ عالىمدارى يۋان شي ارقىلى شىڭعىس حاننىڭ تۋعان جىلى 1162 جىل دەپ انىقتاعان، قازىر سول بويىنشا بەلگىلەنىپ كەلە جاتىر.

ەكىنشى، بىزدە «قازاق حاندارى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى بولسا، شىڭعىس حان نەگە قازاق ەمەس؟» دەگەن ۇعىم بار. ونى اجىراتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ تاريحي ءداۋىردى ەكىگە ءبولىپ قاراۋ كەرەك. شىڭعىس حان 1218 -1224 جىلدار ارالىعىندا ورتا ازيا جاۋلاپ العان. جاۋلاپ العاننان كەيىن شىڭعىس حان قايتتى. ەل مەن جەردى ۇلدارىنا ءبولىپ بەردى. ال ۇلدارىنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى ۇرپاعى قازاعى قازاق، وزبەگى وزبەك بولىپ كەتتى. ءبىزدىڭ قازاقتى بيلەگەن جوشىنىڭ ۇرپاقتارى ەكىنشى، ءۇشىنشى ۇرپاقتارىنان باستاپ قازاق بولىپ كەتكەن. سوندىقتان ولاردى ءبىز مۇڭعۇل دەپ ەسەپتەمەيمىز. مۇڭعۇلدىڭ بيلىگى 1368 جىلى قۇلادى. سودان باستاپ ءبىزدىڭ قازاتىڭ حاندارىنىڭ ءوزىنىڭ اۋلەتى قالىپتاستى. وسى نارسە تاراتىلىپ وسى كىتاپتا كورسەتىلدى. قازاق مەملەكەتىن قۇرعان تايپالار جانە شىڭعىس حانمەن بىرىككەن تايپالاردىڭ ارا بايلانىسى، ولاردىڭ ەتنوتەگى كىم دەگەن ماسەلەگە مىنا كىتاپتا نەگىزىنەن جاۋاپ بەرىلدى.

- قازاق تاريحى اق وردادان  باستاۋ الادى دەپ جاتىرسىز عوي. بىراق وسىعان بايلانىستى دا تالاس-تارتىس كوپ قوي.

- بىزدە كەرەي مەن جانىبەك حان 1465-1466 جىلدارى قازاق حاندىعىن قۇرعان كۇننەن باستاپ، قازاق مەملەكەتى، قازاق ەلى پايدا بولدى دەيدى. ەگەر قازاق دەگەن حالىق جوق بولسا، ونىڭ تىرەگى جوق بولسا، مەملەكەت دەگەن جالعىز كۇندە قالىپتاسپايدى عوي. سوندىقتان ول اق وردانىڭ توڭىرەگىندە قالىپتاستى. بۇرىنعى شىعىس-قىپشاق تەرريتورياسىندا قالىپتاستقان. ال، حالقى قىپشاق، قازاق نەگىزىندە قۇرالعان مەملەكەت.

ورىس حان قازاق حاندارىنىڭ اتاسى دەپ تانىلعان ادام. ول جوشى حاننىڭ جەتىنشى ۇرپاعى. 1361 جىلى ورىس حان اق ورداعا حان بولعان كۇننەن باستاپ، ونى قازاقتىڭ تۇڭعىش حانى، قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتى دەلىنىپ كوپ جەرلەردە ايتىلىپ، جازىلعان. سوندىقتان، ءبىز، اق وردانى قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتى دەپ تانىپ، ونى مادەنيەتى، تەرريتورياسى تۇرعىسىنان  جان-جاقتى زەرتتەپ، اق وردا قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتى دەگەن قورتىندىعا كەلدىك.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

«اباي-اقپارات»